رزاق کریمی: " بانو قدس ایران" نقطه عطفی در سینمای مستند ایران و جهان است

به گزارش سرویس فرهنگ و هنر جی پلاس؛ مصطفی رزاق کریمی، کارگردان این مستند ضمن ابراز خوشحالی از اینکه افتتاحیۀ اکران شهرستان فیلمش با استان اصفهان گره خورده است، در خصوص چرایی انتخاب شخصیت همسر امام خمینی(س) برای ساخت این مستند گفت: بخت بلندی داشتم که این اتفاق در زندگی من افتاد. ۳۴ سال پیش در اتریش معماری و سینما خواندم و فیلم های متعدد پرتره را برای نویسنده های مختلف اتریش و شخصیت های ایرانی مثل علامه محمدتقی جعفری و شهید کلانتری کار کرده ام. این فیلم یک جغرافیای ناشناخته بود و سال ۱۳۹۴ که ساخت آن از سوی آقای اصغریان در موسسۀ عروج فیلم به من پیشنهاد شد اطلاعاتی در مورد موضوع آن نداشتم. سال های دور و در زمان کودکی همراه با پدر و مادرم به دیدن امام رفته بودیم و وقتی صحبت از فیلمی در مورد همسر ایشان شد این خاطرۀ دور باعث ایجاد یک اتفاق درونی در من شد.

"بانو قدس‌ایران" فیلم تخیلی نیست

وی در خصوص مراحل شکل گیری این مستند گفت: در وهلۀ اول، کتاب هایی به من پیشنهاد شد تا بعد از خواندن آن به درخواست موسسۀ عروج فیلم پاسخی مبنی بر رد یا قبول ساخت مستندی با این موضوع بدهم و به این شکل وارد مرحلۀ تحقیق شدم. زندگی این زوج برای من خیلی جذاب به نظر آمد و پیشنهاد شروع تحقیقی گسترده تر را دادم تا بعد از انجام آن آمادگی ام را برای ساخت فیلم اعلام کنم. ۱۴ ماه از این ماجرا گذشت تا تحقیقات انجام شد و پذیرفتم که این فیلم را بسازم.

این مستندساز ادامه داد: لحظه لحظۀ فیلم "بانو قدس‌ایران" با حاج حسن آقای خمینی، فرزندان و نوه‌های امام، مرحله به مرحله پیش رفت و من به عنوان یک مستندساز اعتقاد دارم که وقتی کاری را می پذیریم نباید ناله کنیم و مرتب بگوییم که چقدر دشوار است. نکتۀ مهمی که باید در نظر داشت این است که پژوهش، در ساخت چنین مستندی که به زندگی همسر رهبر شیعیان جهان می پردازد اهمیت بسیار دارد. من از آغاز می دانستم که در این کار حریم امام باید حفظ شود و با اینکه به من اعتماد شده بود به هیچ وجه علاقه نداشتم نهانخانۀ امام را در برابر دیدگان همه به تصویر بکشم. بنابراین هم به این علت و هم به دلیل کم بودن تصاویر ثبت شده از همسر امام سعی کردم کمتر چهرۀ ایشان را در فیلم نشان بدهم.

رزاق کریمی در پاسخ به سوال یکی از مخاطبان در خصوص سندیت صحبت های مطرح شده به ویژه در بخش نریشن فیلم اظهار کرد: هیچ تخیلی در این مستند وجود ندارد. خانم قلم خوبی داشته اند و نوشته های زیادی از ایشان به جا مانده است که ما تنها برای ایجاد پل هر قدر لازم بوده از آن استفاده کرده ایم، اما ادبیات ایشان حفظ شده و هر چه از زبان این خانم بیان می شود بر اساس نوشته های خودشان است. این بانو به قدری به ادبیات علاقمند بوده اند که برای هر نوشته سه نسخۀ چرک نویس، اصلاحی و پاک نویس داشتند. زندگی حاج خانم، فراز و نشیب های بسیاری داشته و من نیز برآن نبودم که در فیلم‌نامه نگاری و خاطره‌نویسی ایشان را نشان بدهم بنابراین به این شیوه کار کردم. بحث نامه ها و نثر ایشان آنقدر مهم است که خود می تواند موضوع یک مستند مستقل باشد.

این کارگردان، علت پرداختن به بخش هایی از زندگی حاج مصطفی خمینی در مستند خود را چنین بیان کرد: شخصیت حاج آقا مصطفی برای عموم مردم ما ناشناخته است و من لازم دیدم که در تحقیقات خود به این موضوع بپردازم. خانوادۀ امام نیز دوست داشتند که در مورد ایشان صحبت کنند و خود حاج حسن آقای خمینی در بخشی از فیلم می گوید که مرگ هیچ کس حتی مرگ امام و حاج احمد برای این مادر به اندازۀ فوت آقا مصطفی سنگین نبوده است. به هر حال ایشان فرزند اول حاج خانم بوده اند و همه اینها موجب شد که در فیلم به گوشه‌ای از زندگی این شخصیت اشاره شود.

وی در پاسخ به سوال یکی از مخاطبان پیرامون چگونگی ضبط مصاحبه با نزدیکان امام گفت: معتقدم که سینمای مستند به پژوهش اجرایی نیاز دارد، تا حدی که آن را می توان آذوقۀ فیلم نامید. سناریو باید بر اساس تحقیق نوشته شود و همین مسئله باعث می شود که کارگردان و تهیه کننده تکلیف خود را بدانند. شاید جالب باشد که بدانید آنقدر در این تحقیقات پیش رفته بودیم که می دانستیم نوۀ امام باید کجا بنشیند و دختر او و محافظ بیت کجا. به روحیات و نشست و برخاست آنان اشراف داشتیم و تقریبا ۵۰ درصد سوال ها حل شده بود و همه می دانستند باید در مورد چه چیزی صحبت کنند. ما با خانوادۀ امام مصاحبه نکردیم بلکه درد دل کردیم و آن ها نیز ما را محرم دانستند و حرف هایشان را به ما زدند.

رزاق کریمی ادامه داد: طی تحقیق، به این نتیجه رسیده بودم که در سناریو اجازه ندهم احساسات بیننده تکمیل شود. معمولا می بینیم که فیلمسازان، شخصی را که جلوی دوربینشان قرار می گیرد به چشم یک ابزار می بینند و دوست دارند او را به گریه انداخته یا به آخر خط برسانند. من در ترکیب موضوعات حق دریافت و انتخاب را برای مخاطب قائل شدم و اجازه دادم که هر شخصیتی قصۀ خود را روایت کند.

سانسور نشدیم

وی درخصوص اعمال ممیزی و سانسور در این اثر گفت: لازم است از حاج حسن آقا تشکر ویژه داشته باشم به این دلیل که حامی این موضوع بود. اتفاق مهمی که افتاد این بود که فیلم، به هیچ وجه سانسور نشد و خود بنده مرزهایی را برای خودم تعیین کرده بودم که از آن عبور نمی کردم. مسئولیت بزرگی بر دوش من بود و وقتی پایم را به اندرونی بیت امام _که هرگز در آن فیلمبرداری نشده بود_ گذاشتم نفسم گرفت. آنچه که برای من گفته شده و در فیلم نیامده به خاطر احترام به حضرت امام و بیت ایشان در دل من می ماند.

رزاق کریمی در خصوص شیوۀ دسترسی به صحبت های ناشنیدۀ همسر امام خمینی(س) گفت: حاج حسن خمینی و مهدی بروجردی نوۀ امام در اواخر عمر این بانو صدای ایشان را با یک ضبط صوت ساده ثبت کرده بودند و با وجود اینکه این فایل بسیار خراب بود بازسازی هایی انجام گرفت و زیرنویس هم حین پخش آن در فیلم اضافه شد تا برای مخاطب قابل فهم باشد.

یکی از حاضران، خطاب به رزاق کریمی فیلم او را برداشت ساده ای از زندگی همسر امام دانست. او معتقد بود که چون صداهای ضبط شده مربوط به سال های اواخر عمر همسر امام است نمی توان به آن تکیه کرد و کارگردان فیلم در پاسخ به او گفت: شخصیتی که از خانم ثقفی در این فیلم ارائه شده با ایشان فاصله ای ندارد و حرف های دختران و نزدیکان این بانو نیز مهر تاییدی بر همان صحبت های ضبط شده است. توجه داشته باشید که حاج خانم زن مستقل و با استقامتی بوده و صراحت لهجۀ بسیاری نیز داشته اند.

سیدمحسن طباطبایی پور نیز در واکنش به صحبت این فرد اظهار کرد: پیامبر (ص) می فرمود أنا بشر مثلکم. اگر تصویری قدسی از همسر امام در این فیلم ارائه می شد از اصل دور می شدیم و همین اشاره به عشق پنهانی این دو شخصیت به هم بسیار به فیلم جذابیت بخشیده است.

نمایندۀ تهیه کننده فیلم در ادامه، پیرامون همین موضوع گفت: این صحبت شما ما را از اتهام سانسور کردن فیلم مبرّا می کند. در این فیلم نشان داده می شود که دو خانم با وجود عدم تمایل اولیه، با دو روحانی ازدواج کرده و بعد شیفتۀ شخصیت این دو بزرگوار شده اند. بنابراین این صحبت ها نشان می دهد که در بعضی موارد حتی روحانیت را نیز درست نشناخته ایم.

کارگردان مستند "بانو قدس‌ایران" در مورد شیوۀ رسیدن به زبان شاعرانه در این فیلم گفت: من سه اصل مهم برای ساختن مستند دارم که اولی تحقیق خوب است، دومی تحقیق خوب و سومی هم تحقیق خوب. اگر تحقیق درست انجام بگیرد فیلم، زبان خود را پیدا می کند و اگر زبان را پیدا نکردید باید برگردید و دوباره تحقیق کنید. زمانی که سناریو با تحقیق پیش می رود درصد خطای آن کمتر می شود.

سید هاشم مرتضویان، عضو هیأت موسس خانه مستند اصفهان، در خصوص شیوۀ ماهرانۀ رزاق کریمی در استفاده از آرشیو سخن گفت و از این کارگردان خواست تا برای فیلمسازان جوان کمی در این باره توضیح دهد. وی دراین باره گفت: بعد از تحقیق، با دنیایی از آرشیو روبرو شدم اما شخصی عمل نکردم بلکه از دوستانی که در این زمینه تبحر داشتند مثل آقای تهامی نژاد و خانم طاهری کمک گرفتم. به عقیدۀ من، کارگردان، مترجم تصویر نیست. ما روایتی داریم و هر جا لازم باشد از آرشیو در راستای بیان این روایت استفاده می کنیم. حین برخورد با آرشیو نباید احساسی عمل کرد و باید دانست که از چه چیزی لازم است استفاده شود. باید حد و مرز را شناخت تا آدم های جلوی دوربین خسته نشوند و آرشیو نیز در فیلم خستگی ایجاد نکند. لازم است از محمد پورفر، تدوینگر این مستند که بیش از یک سال برای تدوین آن زحمت کشیده تشکر می کنم.

رزاق کریمی با اشاره به موسیقی فیلم اظهار کرد: بنده از سال ۱۹۸۶ میلادی در آکادمی موسیقی اتریش با موسیقی آشنا شدم و روی این مقوله نقطه نظراتی دارم. تمام جهش های موسیقی در فیلم گرفته شده و در تیتراژ پایانی آمده است، به این دلیل که نمی خواستم موسیقی در فیلم گریه کند. موسیقی نسیم مزرعه است و براساس نوسان های فیلم حرکت می کند.

نقطه عطفی در سینمای مستند ایران و جهان

وی در ادامه گفت: نه به این خاطر که فیلم را خودم ساخته ام بلکه به این دلیل که تا دهۀ هفتاد میلادی خانم ها هیچ روایتی از خود نداشته اند و در این مستند، یک خانم ۸۰ دقیقه روایت زندگی خودش را بیان می کند، "بانو قدس‌ایران" را می توان نقطه عطفی در سینمای مستند ایران و جهان دانست. من این فیلم را برای نسل سوم و چهارم انقلاب ساخته ام، چرا که زمان به سرعت می گذرد و آن ها از این تاریخ دور می شوند. حتی امام برای آن ها ناشناخته و دور است چه برسد به همسر او یا حاج آقا مصطفی. پس از اکران فیلم در جشنوارۀ فجر و استقبال بسیار از آن، جوان های زیادی با افکار مختلف که شاید انقلابی هم نبودند از من تشکر کردند، چرا که خانوادۀ امام را نمی شناختند و این فیلم به آن ها کمک کرده بود. امیدوارم اگر کاستی ای وجود دارد که حتما هست فیلمسازان بعدی کار مرا اصلاح کنند و فیلم بهتری در این باره بسازند.

در جستجوی یک مَحرم

همچنین نمایندۀ موسسۀ عروج فیلم در خصوص اکران این مستند گفت: ابتدا بحث بر این بود که فیلم، در گروه هنر و تجربه اکران شود، اما با دیدن استقبال پرشوری که در جشنوارۀ فیلم فجر از آن شد، خیلی از کارشناسان پخش گفتند که این مستند می تواند در سطح کشوری دیده شود. در کل هنوز در حال برنامه ریزی هستیم و نمی توانم به طور قطع پاسخی در این باره بدهم.

علیخانی در پاسخ به این سوال که چرا موسسۀ عروج فیلم ساخت مستند "بانو قدس‌ایران" را به یک کارگردان زن نسپرده است، اظهار کرد: زمانی که موسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی پیشنهاد ساخت این مستند را به موسسۀ عروج فیلم داد، ما حدود پنج کارگردان را انتخاب کردیم که در بین آن ها دو خانم نیز حضور داشتند، اما دنبال یک محرم می گشتیم و در نهایت به آقای رزاق کریمی رسیدیم که سابقۀ ایشان در ساخت چنین مستندهایی درخشان بود. این کارگردان برای ساخت مستندی به نام "خاطراتی برای تمام فصول" دربارۀ علامه جعفری، خیلی خوب به موضوع نزدیک شده بود تا حدی که خانوادۀ مرحوم جعفری خصوصی ترین مسائل را نیز در اختیارشان گذاشته بودند اما خیلی از جاها شخص آقای رزاق کریمی از نمایش این موارد پرهیز کرده بود و تاجایی از این اطلاعات بهره برده بود که به فیلم کمک کند. به همین دلیل فکر کردیم ایشان گزینۀ مناسبی است و بعد از اتمام کار نیز به یقین رسیدیم که انتخاب درستی داشته ایم.

علیخانی در مورد رفت و برگشت مستند "بانو قدس‌ایران" به جشنوارۀ فجر اظهار کرد: آن زمان یکی دو نکتۀ کوچک وجود داشت که با نظر خانوادۀ امام باید اصلاح می شد و اصرار بر این بود که نظرشان جلب شود. از حمایت های حاج حسن آقا برای ساخت این مستند تشکر می کنم. بنده تهیه کنندۀ مستندی با موضوع حضور فیدل کاسترو در جماران بودم و جالب این بود که درِ اتاق امام به روی او باز نشده بود و آقای فیدل کاسترو از پشت شیشه به اتاق امام نگاه می کرد. حین ضبط این فیلم برای نخستین بار درها به روی ما باز شد و به این خاطر از آقای رزاق کریمی بسیار ممنونم. همچنین از حجت الاسلام کمساری، آقای غفوری و آقای طباطبایی پور که زمینه اکران این مستند را در اصفهان فراهم کردند.

عباس کمساری، مدیر موسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، سیدمحسن طباطبایی پور، رییس انجمن سینماگران اصفهان، محمد عیدی، رییس سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان، مصطفی حیدری، رییس دفتر تخصصی سینما و رضا دهقانی، رییس امور سینمایی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان از جمله حاضران در این مراسم بودند.