کشوری که سینمایش را مدیون فرانسه است

به گزارش جی پلاس، تونِس نام کشوری در شمال آفریقا و جنوب دریای مدیترانه است که از غرب با الجزایر و از شرق و جنوب با لیبی هم‌مرز و پایتخت آن شهر تونس است که در ادامه بررسی سینمای کشورهای مختلف این‌بار سراغ تونس رفته ایم.

سینمای تونس در خاک مستعدی متولد شده و سینمادوستان واقعی دارد. در سال ۱۹۱۹ اولین فیلم بلند در قاره آفریقا با نام «پنج جنتلمن نفرین‌شده» توسط یک کارگردان خارجی در تونس فیلمبرداری شد. سال ۱۹۲۲ آلبرت شمامه شیکلی پیشگام سینمای تونس و یک آماتور نخستین عکس های زیردریایی و بالن را در تونس گرفت و فیلم کوتاهی به نام «زهره» ساخت. او در سال ۱۹۲۴ فیلمی نیمه بلند به نام «عین الغزال» با بازی دخترش هایده ساخت. بدین ترتیب شیکلی یکی از نخستین کارگردانان قاره آفریقا لقب گرفت. همچنین اولین شرکت پخش فیلم در تونس نیز سال ۱۹۲۷ با نام «تونس ـ فیلم» فعالیتش را آغاز کرد.

در سال ۱۹۴۹ هفت سال پیش از استقلال سیاسی کشور، تونس یکی از معدود کشورهای قاره آفریقا با صنعت سینمای فعال بود. طاهر شریعه رییس فدراسیون انجمن های سینما که بعدها مسئول بخش سینمای وزارت فرهنگ تونس شد ملقب به پدر نخستین فیلم بلند تونس (تهیه کننده فیلم سپیده دم) و بنیانگذار نخستین جشنواره پن-آفریقا و پن-عرب به نام فستیوال «روزهای سینماتوگراف کارتاژ» است. این جشنواره در سال ۱۹۶۶ همانقدر شهرت پیدا کرد که در حال حاضر دارد. فستیوال «روزهای سینماتوگراف کارتاژ» نام قدیمی جشنواره بین المللی فیلم کارتاژ فعلی است.

نخستین فیلم بلند تونس به نام «سپیده دم» (L'Aube) به کارگردانی عمر خلیفه و به طریقه سیاه و سفید در سال ۱۹۶۶ ساخته شد. یک سال بعد حبیب مسروخی نخستین فیلم رنگی را ساخت.

تولید فیلم در تونس نسبت به دیگر کشورها زیاد نیست و سالانه حدود چهار پنج فیلم بلند داستانی ساخته می‌شود، ولی در زمینه مستندسازی تقریبا سالانه دو برابر فیلم‌های داستانی، فیلم مستند ساخته می‌شود و کارگردان‌های بسیاری در این زمینه مشغول فعالیت هستند.

فیلمسازان مهم کشور تونس

کشور تونس تولید سالانه بالایی در زمینه سینما ندارد، اما در طول تاریخ سینمای تونس فیلمسازان مهمی بوده اند که در شکل‌گیری تاریخ سینمای کشورشان نقش داشته‌اند. عبدالطیف بن عمر یکی از مهمترین فیلمسازان تونس است و با فیلمسازانی مانند روبرتو روسلینی، جرج کیوکر و کلود شابرول همکاری داشت. او که در پاریس درس می‌خواند و زندگی می کرد پس از مدنی به تونس بازگشت و در سال ۱۹۶۹ نخستین فیلم بلند خود به نام «یک داستان ساده» را ساخت. او بنیانگذار یکی از انجمن‌های سینمایی تونس هم بود.

رضا الباهی یکی دیگر از فیلمسازان مقدم کشور تونس است که او هم فیلمسازی را در فرانسه آموخت. الباهی از فیلمسازن میان سال و کم حرف تونس است که سال ۱۹۷۷ نخستین فیلم بلند خود به نام «خورشید سوزان» را ساخت. از فیلم های مهم او می توان به «گل حلب» و «همیشه براندو» اشاره کرد.

مفیدة التلاتلی نخستین فیلمساز زن در دنیای اعراب است که فیلم بلند ساخت. او در سال ۱۹۶۹ و پس از تکمیل تحصیلاتش در فرانسه به کشورش تونس بازگشت و نام او در خلال سال های ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۰ در تیتراژ بسیاری از فیلم های مهم تونس به چشم می خورد. او با ساخت «سکوت قصر» محصول ۱۹۹۴ برنده جایزه دوربین طلایی از جشنواره کن شد. داستان آن فیلم درباره زندگی یک دختر جوان است که در یکی از خانه‌های زیبای تونس زندگی می‌کند.

دیگر فیلمساز مشهور تونس ناصر خمیر متولد روستای کوربا در اطراف پایتخت تونس در سال ۱۹۴۸ است که در پاریس سکونت دارد. او علاوه بر فیلمسازی، شاعر و مجسمه ساز و نویسنده است که در فرانسه درس خوانده و ساکن پاریس است. ناصر خمیر هم مانند دیگر فیلمسازان جلای وطن کرده ولی ارتباط فرهنگی با زادگاه خودش را حفظ کرده است. او «گردنبند کبوتر گمشده» را سال ۱۹۹۰ کارگردانی کرد.

نوری بو زید دیگر چهره مطرح سینمای تونس مدتی در تلویزیون تونس فعال بود که به دلیل همکاری با یک گروه رادیکال به پنج سال حبس محکوم شد. او پس از آزادی از زندان دستیار کارگردان پروژه های خارجی که در تونس فیلمبرداری می شدند، شد. «ایندیانا جونز» و «مهاجمان صندوقچه گمشده» ساخته استیون اسپیلبرگ از جمله پروژه هایی بود که وی با آنها همکاری کرده است. او سال ۱۹۸۶ نخستین فیلم بلند خود را کارگردانی کرد.

فرید بوغدیر فیلمساز پیشروی کشور تونس است. او مدتی است که به عنوان استاد در دانشگاه تونس تدریس می کند. دو فیلم مستند بلند او به نام های دوربین آفریقا (۱۹۸۳) و دوربین عربی(۱۹۸۷) در جشنواره فیلم کن به نمایش درآمد. بو غدیر نخستین فیلم بلند خود را سال ۱۹۹۰ ساخت که نامش «عصفور السطح» است. فیلم «یک تابستان در گولت» ساخته فرید بوغدیر نیز از دیگر فیلم‌های مطرح تونسی است. این فیلم به همزیستی مسالمت‌آمیز مردم با ادیان گوناگون در محله گولت در حومه تونس می‌پردازد.

محمد الزرن فیلمنامه‌نویس و کارگردان تونسی است که فیلمش «سنگ شکن» سال ۱۹۹۰ در بخش نوعی نگاه جشنواره کن به نمایش در آمد.

رجا عماری بانوی کارگردان با ساختن فیلم کوتاه به شهرت رسید ولی فیلم بلند او «ساتن قرمز» محصول مشترک تونس و فرانسه جایزه بهترین فیلم از جشنواره تورین را گرفت.

کرن آلبو دیگر چهره مطرح سینمای تونس مدت ها روی مستندی درباره زادگاهش تونس کار می کرد. این زن فیلمساز در پاریس سینما خواند و نخستین فیلمش «اورشلیم کوچک» برنده جایزه بهترین فیلمنامه از بخش دو هفته کارگردانان جشنواره کن شد. همچنین دومین فیلمش «ترانه عروسی» از چندین جشنواره در کشور فرانسه جایزه دریافت کرد.

شاید مطرح ترین چهره سینمای تونس در عرصه بین المللی عبدالطیف کشیش کارگردان برنده جایزه نخل طلای کن باشد. او علاوه بر کارگردانی، فیلمنامه نویس و بازیگر است و فیلم هایش در کشور فرانسه با ستایش روبه رو شده است.

سینمایی که مقلد نبود

صنعت سینمای تونس از همان بدو فعالیت دنباله رو و تقلیدکار و مانند سینمای قدیمی عرب زبان (سینمای تجاری مصر) نبود که بیشتر فیلم های ملودارم و موزیکال تولید می کرد و به ندرت سینماگر مولفی در آنجا شکوفا می شد. در تونس بیشتر فیلمسازان تلاش می کنند به سبک و سیاق خود فیلم بسازند و درباره فرهنگ، سیاست و جامعه فیلم های افشاگر تولید می کنند. در تونس برخلاف کشور مغرب که تولیدکننده فیلم های عامه پسند و حماسی است معمولا فیلمسازان سبک های منحصربفرد خودشان را دارند که از دیگری متمایز است مثلا انتخاب های زیبایی‌شناسانه ناصر خمیر فیلمساز مشهور به نگاه نوری بو زید ارتباطی پیدا نمی کند در حالی که هر دو به مضامین خانوادگی می پردازند. در میان کشورهای قاره آفریقا و عرب زبان شهرت دارد که هر فیلمساز تونسی خود یک مدرسه زیبایی شناسی است. در کشور تونس انتخاب مضامین آسان تر است چراکه تونس تنها یک سیستم ممیزی دارد بنابراین در مقایسه با دیگر کشورهای عربی فیلمسازان تونسی آزادی بیشتری دارند.

تونس لوکیشن فیلم های خارجی

تونس طبیعت زیبا و مناظر منحصر به فردی دارد و یکی از ویژگی‌های متمایز کشور تونس معماری خاص، گوناگونی جغرافیایی و وجود امکانات سینمایی است که هر کارگردان خارجی را برای ساخت فیلم در این کشور تشویق می‌کند. جنوب تونس ناحیه محبوبی برای فیلمبرداری است و یکی از لوکشین های مشهور آن شهرک سینمایی «اروس» است که دکور شهرهای قدیم ایتالیا و فرانسه در آن وجود دارد. استودیو «کارتاژفیلم» نیز از معروف‌ترین استودیوهای فیلمسازی در تونس است. مسئولان فرهنگی کشور تمایل دارند که تونس محلی برای فیلمبرداری تولیدات خارجی باشد چراکه از آن سو مراکش نیز لوکیشن بسیاری از فیلم های خارجی است.

تاریخ فیلمبرداری آثار خارجی در کشور تونس به ابتدای سال های ۱۹۰۰ برمی‌گردد. دورانی که فرانسویان تونس را به لوکیشن فیلم ها تبدیل کرده بودند. فیلم شاهزاده خانم تم تم با نقش آفرینی ژورفین بیکر از اولین نمونه های فیلم های خارجی است که در تونس فیلمبرداری شد. فلورنس مارتین استاد مطالعات سینمایی کالج گوشر  می‌گوید: «تونس در سال های ۱۹۷۰ به لوکیشن فیلم های خارجی تبدیل شد چراکه بی نهایت ارزان و خوش منظره بود. سال های طلایی فیلمبرداری در کشور تونس به سال های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ بازمی گردد. حالا مراکش لوکیشن بزرگتری است.»

هر سال به طور متوسط ۱۰ فیلم خارجی در تونس فیلمبرداری می‌شود که سود زیادی برای صنعت سینما در تونس در پی دارند. از فیلم های مهمی که در تونس فیلمبرداری شده اند می توان به بیمار انگلیسی (آنتونی مینگلا، ۱۹۹۶)، ایندیانا جونز: مهاجمان صندوقچه گمشده (استیون اسپیلبرگ، ۱۹۸۱)، زندگی برایان (تری جونز، ۱۹۷۹) باریا (جوزپه تورناتوره، ۲۰۰۹)، جنگ های ستاره ای (جرج  لوکاس ۱۹۷۷) اشاره کرد.

جرج لوکاس «جنگ ستارگان» را در جنوب تونس ساخت و «باریا» ساخته جوزپه تورناتوره که در بخش مسابقه شصت و ششمین دوره جشنواره فیلم ونیز هم حضور داشت در یک منطقه صنعتی در حاشیه شهر تونس فیلمبرداری شد.

تاثیر داعش بر فیملسازی خارجی ها در تونس

اما در سال های ۲۰۰۰ پس از بهار عربی و تحولات منطقه ای و همینطور پیدایش گروه داعش، از تعداد فیلم های خارجی که در تونس فیلمبرداری می شدند کاسته شد و این رقم از ۴۰ فیلم به ۵ فیلم در سال رسید. استفانی ون دی پیر نویسنده کتاب «هنر و تروما در آفریقا» که محقق دانشگاه سنت اندرو است می گوید: «برای بسیاری از مردم این موج ترسناک بوده و زیان آور است.» از سوی دیگر ناامنی در مرزهای تونس به ویژه در مرز با الجزایر و لیبی این وضعیت را تشدید کرد.

رضا ترکی مدیر انجمن ملی تهیه کنندگان سینمای تونس می گوید: «جنوب کشور شاهد اقتصادی شکوفا بود اما حالا محل تجارت های دیگر و ترانزیت اسلحه تروریست ها شده است.»

به گفته رضا ترکی، صنعت سینما و تلویزیون و مستند حدود ۶۰ میلیون دینار از این ناامنی ها زیان دیده و علاوه بر این صنعت گردشگری نیز دچار دگرگونی و افت شده است.

در همان دوران سخنگوی وزارت فرهنگ تونس اعتراف کرد: ما اعتماد تهیه کنندگان خارجی را از دست داده ایم به همین دلیل بیشتر سکانس های «جنگ های ستاره ای» اپیزود هفتم در استودیو پاین وود لندن فیلمبرداری شد.

می گویند نخستین سالن سینما در تونس در ۱۹۰۸ ساخته شده است، اما طی سال‌های اخیر و به دلایلی که اشاره شد تعداد سالن‌ها در پایتخت تونس رو به کاهش است. اکنون در شهر تونس کمتر از ۲۵ سالن سینما وجود دارد، در صورتی که در دهه ۸۰ میلادی این تعداد بیشتر از ۸۰ سالن بود. جوانان تونسی نیز به تولیدات محلی چندان رغبتی نشان نمی دهند.

برگزاری پنجاه ساله جشنواره «کارتاژ»

از مهم‌ترین جشنواره‌های سینمایی در تونس و قاره آفریقا می‌توان به جشنواره فیلم «کارتاژ» اشاره کرد که قدیمی ترین جشنواره قاره آفریقا به شمار می رود. این جشنواره در دنیای عرب نیز قدمتی بس طولانی دارد. سال ۲۰۱۶ پنجاهمین دوره جشنواره برگزار شد و به همین منظور برنامه های ویژه ای در این جشنواره تدارک دیده بودند.

عبدالطیف کشیش نویسنده، کارگردان و بازیگر تونسی اعتقاد دارد که جشنواره فیلم «کارتاژ» نقش مهمی را در لحظات حساس تاریخی کشور تونس ایفا کرده است. او می گوید وقتی که هنوز کشور تحت استعمار بود این جشنواره ابزاری برای بیان آزادی در کشورهای تحت استعمار شد.

این جشنواره در سال های اخیر تلاش کرده که جشن سینمایی برای کشورهای آفریقا و سینمای عرب زبان ها باشد.

سال ۱۳۹۴ انجمن دوستی سینمای تونس و ایران شکل گرفت

با همت رایزنی فرهنگی ایران در تونس و برای نخستین بار در طول روابط دوجانبه، انجمن دوستی سینمای ایران و تونس افتتاح و تفاهمنامه همکاری سینمایی با ۱۲ ماده میان انجمن سینمای جوانان ایران و انجمن دوستی تونس و ایران در ۱۷ اردیبهشت سال ۹۴ در محل سینما پرناس تونس در پایتخت این کشور امضا شد که براساس مفاد آن تسهیلات لازم برای تاسیس و تقویت انجمن دوستی سینمای تونس و ایران به منظور ارائه خدمات و آموزش های سینمایی لازم به جوانان و علاقه مندان به فعالیت‌های سینمایی و سمعی و بصری و نیز حضور در جشنواره های سینمایی و بازارهای فیلم طرفین و ارایه تسهیلات به فیلمسازان و تولید آثار مشترک در قالب فیلم های سینمایی بلند، مستند، کوتاه و انیمیشن با اولویت موضوعات تاریخی و فرهنگی و آیینی مشترک میان دو کشور و نیز انتقال تجارب و دانش سینمایی از طرف انجمن سینمای جوانان کشورمان به تونس از طریق برگزاری همایش ها و دوره های کوتاه مدت و کارگاه های آموزشی مورد توجه قرار گرفته است.