تن تشنه زمین، فروریخت

این استان هم مقام اول فرونشست زمین در دنیا را به خود اختصاص داده و هم به گفته کارشناسان وضعیت زمین بعضی مناطق فارس نظیر دشت مرودشت که میراثی جهانی را در دل خود جای داده بسیار بغرنج و خطرناک است زیرا ممکن است هر لحظه زمین دهان باز کند و میراث جهانی این منطقه و تخت جمشید را ببلعد.

با وجودی که کارشناسان در سال‌های اخیر بارها درخصوص پدیده فرونشست در استان فارس هشدار داده‌اند و این استان در صدر رکوردداران دنیا از این نظر قرار دارد اما هنوز با حفر چاه‌های غیر مجاز، آب از ژرفای زمین بیرون کشیده و صرف کشت‌ برنج در فارس می‌شود.

برنجی که کشت آن در سالهای اخیر به جز استان‌های شمالی کشور در سایر نقاط ایران ممنوع اعلام شده اما گویا وضع قوانین در کشور ما ساده اما اجرای آن به این راحتی‌ها امکان پذیر نیست زیرا به گفته کارشناسان و مشاهدات میدانی در سال جاری به نسبت سال قبل سطح زیرکشت برنج در فارس به حدود ۵ برابر افزایش یافته است.

فرونشست ممکن است به دلیل رخدادهای طبیعی حاصل از فرآیندهای زمین‌شناختی همچون زمین‌ لرزه یا حل شدگی سنگ‌های گچی نیز رخ دهد اما فراوانی این پدیده در ده ساله اخیر در اغلب نقاط استان فارس نشان از دلیلی غیر از این مسائل دارد که کارشناسان آن را عدم مدیریت صحیح منابع آبی می‌دانند. 

برگ زرین و مرگ زمین 

حدود ۱۰ سال پیش مسئولان ارشد استان فارس به دلیل تولید بیشترین حجم گندم کشور در این خطه در سخنرانی و کنفرانس‌های خبری این امر را برگ زرینی در کارنامه خود می‌دانسته و به آن می‌بالیدند اما همان رتبه نخست عاملی برای کسب رکورد دیگری که بسیاری آن را فاجعه می‌دانند شد.

آری،فارس در دورانی تمام ذخایر آبی خود را خرج این شعار خودکفایی در تولید گندم و محصولات خود را نیز روانه سیلوهای سراسر کشور کرد اما اکنون شیره جان زمین در این استان مکیده شده و به گفته کارشناسان،فارس در صدر جدول بیشترین میزان فرونشست دنیا قرار گرفته است.

با وجودی که این خطه رکوردار بیشترین میزان فرونشست دنیا است اما همچنان ته مانده آب‌های زیرمینی این استان خرج کشاورزی و خصوصا کشت‌های پرآب بری نظیر برنج و هندوانه می‌شود.

حفر چاه‌های غیرمجاز هم از دلایلی است که اکنون فارس را به رتبه یک فرونشست زمین در کشور و حتی جهان رسانده است. 

فرونشست، فرورفتگی و نشست ناگهانی سطح زمین با عمق‌های متفاوت است که به دلایل انسانی یا طبیعی رخ می‌دهد و اگر در محدوده زندگی انسان اتفاق بیفتد قادر است خسارات جانی و مالی بسیاری از خود به‌جا گذارد. 

فرونشست اغلب در مناطقی رخ می‌دهد که بیش از حد از آب‌های زیرزمینی برداشت شده باشد. 

پژوهش‌ها نشان می‌دهد نشست زمین در نیومکزیکو در ایالات متحده آمریکا به مقدار ۳۲ سانتی متر در سال بیشترین رقم ثبت شده در کره زمین را به عنوان فرونشست زمین به خود اختصاص داده اما براساس بررسی‌های انجام شده طی سالیان اخیر در برخی نقاط استان فارس بطور میانگین همین میزان فرونشست رخ داده و بصورت نقطه ای نیز برخی مناطق در این استان فرونشستی حدود ۵۴ سانتی متر نیز داشته اند و همین مسئله باعث شده رکوردی در جهان برای این استان ثبت شود.

این پدیده که برخلاف زلزله و آتش فشان دلیل انسانی در بروز آن دخالت مستقیم دارد، میراث کهن خطه پارس را نیز مورد تهدید جدی قرار داده است و نمونه بارز آن ایجاد فرونشست زمین در محوطه تاریخی نقش رستم در نزدیکی تخت جمشید است.

دشت مرودشت بیشترین فرونشست را در فارس دارد

رئیس سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور(مرکز شیراز) در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: در سال جاری در خصوص وضعیت فرونشست زمین در  استان فارس تنها در محدوده مرودشت بازنگری جدید صورت گرفته است که در این منطقه فرونشست بیشتر از سایر نقاط استان بوده است.

طهمورث یوسفی افزود: به دلیل شکاف‌هایی که در دامنه کوه و دشت وجود دارد میزان فرونشست زمین در دامنه‌های دشت مرودشت بیشتر بوده است.

وی در پاسخ به سوالی درخصوص وجود فرونشست در محل میراث جهانی تخت جمشید،گفت: در بازه سه تا چهار ماهه گذشته که مطالعات این سازمان در منطقه مرودشت انجام شد تخت جمشید فرونشستی نداشته اما در دامنه‌ها و در محدوده کوه ایوب وقع در دشت مرودشت فرونشست زیاد دیده شده است.

وی میانگین فرونشست در محدوده مرکزی استان فارس از منطقه مرودشت تا قیر و کارزین را سالانه حدود شش سانتی متر عنوان کرد و افزود: استان فارس یکی از رکوردهای فرونشست در دنیا را به خود اختصاص داده است.

فسا و داراب در صدر

رئیس سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور ادامه داد: در محدوده فسا و داراب در بازه زمانی ده سال گذشته میانگین فرونشست ۳۲ سانتی متر هم رخ داده که این رکورد در این منطقه و یکی از دشت‌های آمریکا تجربه شده است.

وی اضافه کرد: با اقداماتی که در حوزه مدیریت منابع آبی طی سالیان اخیر در آمریکا انجام شده وضعیت فرونشست در بخشی از این کشور که به همراه بخشی از استان فارس رکوردار بیشترین میزان فرونشست بوده به سمت کاهش پیش رفته است.

یوسفی با بیان اینکه عمق آب برخی لایه‌های آبخوان‌ در استان فارس به صفر رسیده،گفت: زمانی که آبخوان تخلیه شود فرونشست هم کمتر ایجاد می‌شود اما در دشتهایی مانند مرودشت که ضخامت آبروفت آنها هنوز زیاد است و چاه‌ها نیز می‌توانند عمیق‌تر شود فرونشست با شدت قبل وجود دارد و میانگین این پدیده در این منطقه سالانه از ۶ تا ۱۲ سانتی متر و حتی بیشتر نیز بوده است.

وی ادامه داد: یکی از ویژگی‌های زمین شناسی که در دشت مرودشت وجود دارد این است که شکاف رخ داده و در سطح دشت به یکباره نیم متر فرونشست ایجاد می‌شود اما در منطقه فسا و داراب دیگر آبخوانی وجود ندارد و اغلب در این مناطق از آبهای آهکی برای کشاورزی برداشت می‌کنند و در نتیجه اکنون فرونشست کمتر در این منطقه رخ خواهد داد چون آبخوانی وجود ندارد.

رئیس سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور اضافه کرد: در منطقه جهرم مقوله بسیار متفاوت‌تر است چون در حال حاضر آب از واحدهای زمین شناسی این محدوده برداشت می‌شود و چاه‌های این شهرستان نیز بسیار عمیق حفر شده اما از لحاظ وجود فرونشست دیگر این منطقه رکوردار نیست زیرا از آب‌های فسیلی استفاده می‌شود.

وی در ادامه عنوان کرد: در منطقه ششده فسا،ایج استهبان و داراب نیز همین وضعیت وجود دارد و از آب های آهکی و لایه‌های زمین شناسی آب برداشت می‌شود و به همین دلیل فرونشست در این مناطق نیز زیاد ایجاد نخواهد شد اما این موضوع می‌تواند مشکلاتی بزرگ‌تر نظیر ریزش‌های زیرزمینی و فروچاله را به همراه داشته باشد.

وی در خصوص ریزش‌های زیرزمینی و فروچاله بیشتر توضیح داد و گفت: ریزش اگر در سطح زمیین ایجاد شود فروچاله رخ خواهد داد و اگر در عمق باشد ریزش زیرزمین ایجاد خواهد شد.

یوسفی در بخش دیگری از سخنان خود بیان کرد: در سایر نقاط ایران نیز استانهایی وجود دارد که درگیر موضوع فرونشست زمین هستند و شرایطی نزدیک به وضعیت فارس قرار دارند که از جمله آن می توان به دشت ابرقو در استان یزد ،بخش‌هایی از مشهد و همدان نیز اشاره کرد. 

فرونشست در کمین تهران

او عنوان کرد: استان فارس رکوردار فرونشست در ایران و جهان است اما شرایط استان تهران نیز هرچند که درصدی از فارس بهتر باشد اما به دلیل اسکان جمعیت زیاد در این نقطه و در معرض خطر بودن میلیون‌ها انسان وضعیت خوبی ندارد و در استان فارس زمین‌های کشاورزی و روستاهای در معرض خطر هستند اما در تهران این وضعیت برعکس است و مردم در معرض این خطر قرار دارند.

وی در پاسخ به احتمال ایجاد فرونشست در سطح شهر شیراز نیز گفت: فرونشست در استان فارس در حال حاضر بیشتر اراضی کشاورزی را تحت تاثیر خود قرار داده است و در بخش هایی که کشاورزی در این مناطق وجود ندارد بیشتر شرایط زمین شناسی علت اصلی فرونشست است.

یوسفی اظهار داشت: در مناطقی از شیراز نظیر سمت بلوار مدرس و پل فسا که کشاورزی انجام و آب زیادی از چاه‌های این مناطق استخراج می شود احتمال فرونشست وجود دارد و در مجموع در قسمت شرق و جنوب شرق دشت شیراز احتمال دارد که فرونشست رخ دهد که بطور متوسط سالانه ۶ سانتی متر زمین این محدوده فرونشست دارد.

او در ادامه دشت مرودشت را قطب اقتصادی و کشاورزی استان فارس دانست و افزود: در حال حاضر دشت مرودشت به لحاظ فرونشست در شرایط بغرنجی به سر می‌برد بگونه‌ای که در سراسر شمال این دشت شکاف وجود دارد و در سراسر محدوده اتصال بین کوه‌ها و ‌این دشت شکاف ایجاد شده و در بعضی نقاط حدود نیم متر دشت فرونشسته است.

رئیس سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور ادامه داد: در منطقه ایزدخواست نیز بین کوه و دشت شکاف ایجاد شده است و ادامه این وضعیت باعث می‌شود که دیگر در این زمینها توان کشاورزی وجود نداشته باشد و باید قبل از اینکه به این مرحله برسیم با مدیریت درست جلوی گسترش این وضعیت گرفته شود.

وی اشاره کرد: پدیده فرونشست می توان زیرساختهای ایجاد شده در مناطق و دشتهای مختلف را نیز از بین ببرد. 

دشت به راحتی سیراب نمی‌شود

یوسفی در پاسخ به این سوال که آیا بارندگی‌های بهار امسال تاثیری در بهبود شرایط زمین در استان فارس داشته است،گفت: بارندگی که در مناطق کوهستانی رخ دهد ۲۰ تا ۳۰ درصد آن می تواند در کوهستان ذخیره شود و آبهای آهکی را تغذیه کند اما در دشتها اینگونه نیست و باید بارندگی‌هایی مانند اوایل امسال ،سالیان سال تکرار شود تا آبخوان‌های دشت تغذیه و یا پر آب شود.

وی اظهار داشت: آبهایی که اکنون در بعضی دشتهای استان فارس برای کشاورزی از اعماق زمین استخراج و هزینه می‌شود بالای هزار سال عمر دارند و طی هزاران سال ذخیره شده است. 

رئیس سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور عمر آب در دشتها را بسیار طولانی عنوان کرد و گفت: عمر آبهای موجود در عمیق زمین به هزاران سال نیز می‌رسد اما در کوهستان و کوه‍های آهکی حتی یک بارندگی خوب هم می‌تواند ۲۰ تا ۳۰ درصد در غارهای آهکی ذخیره شود.

او ادامه داد: در بعضی نقاط استان فارس از لایه‌های زمین شناسی آب برای کشاورزی برداشت می شود و اگر از لایه اول زیرزمین آب برداشته شود عمر آبخوان آن حدود ۱۰۰ سال و اگر از لایه دوم برداشته شود آب آن عمری بیش از ۵۰۰ سال دارد و عمر آب لایه بعدی نیز بیش از هزاران سال است و در دشت بارندگی زیادی طی سالیان متمادی نیاز است تا بتوان لایه‌های زمین شناسی را تغذیه کند.

رئیس سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور در پایان تاکید کرد: یکی از راه های اصلی و زودبازده برای جلوگیری از فرونشست زمین مدیریت منابع آبی و فرهنگ‌سازی در این زمینه است که با رعایت آن می‌توان جلوی این پدیده شوم را گرفت.

مدیر شرکت آبفای استان فارس اعتقاد دارد که به دلیل برداشت های بی رویه از آب های زیرزمینی، فارس نه تنها در ایران بلکه در جهان بیشترین میزان فرونشست را دارد.

محمدعلی قلندری پیش‌تر در این بارهگفت: یکی از مهمترین چالش های امروز آب است که تغییرات اقلیمی و برداشت های بی رویه از آب های زیرزمینی تاثیرات منفی بیشتری بر آن گذاشته است.

او با بیان اینکه فرونشست زمین بخشی از آبخوان ها را در فارس و کشور از بین برده،افزود: امروز عمق چاه آب شرب در فارس رکورد زده به طوریکه عمق چاه آب در جهرم به ۵۵۰ متر هم رسیده است؛ البته در چاه های تحت مدیریت آبفای استان فارس، عمق چاه حداکثر ۵۱۰ متر است.

گامی به سمت استفاده از آب‌های سطحی

قلندری با اشاره به اینکه بالغ بر ۸۵ درصد آب مورد نیاز مردم در استان فارس از محل آب های زیرزمینی تامین می شود، گفت: وزارت نیرو تلاش می‌کند که ۳۰ درصد از شهرهای استان فارس را تحت پوشش آبهای سطحی که منابع قابل اعتمادتری است، قرار دهد که شهرهای داراب، فسا، زرین دشت در دستور کار هستند و در مراحل بعدی کازرون، نی ریز و ... در دستور کار خواهند بود.

۹۸۷۳ /۱۸۷۶ 

گزارش از محمدامین افشارپور