کسایی مروزی که بود؟

به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه و ادب این مرز و بوم و کسانی که کارنامه پر افتخار ادبی شان مایه مباهات سرزمین ایران است، در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های شاخص عرصه ادبیات را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی مجدالدین ابوالحسن کسایی مروزی اختصاص دارد.

 

زندگینامه ابوالحسن کسایی مروزی

مجدالدین ابوالحسن کسایی مروزی (۳۴۱- وفات بعد از ۳۹۰ق) از شاعران شیعی قرن چهارم و معاصر عهد سامانی و اوایل عهد غزنوی است که در مرو دیده به جهان گشود. وی نخستین شاعر شیعی مذهب زبان فارسی و همچنین نخستین کسی است که سوگ نامه کربلا را به زبان فارسی سروده است. کسایی ابتدا در مدح سلاطین زمان خود شعر می‌سرود ولی بعدها پشیمان شد و به مدح حضرت مصطفی (ص) و اهل بیت (ع) پرداخت.

 

اشعار حکیم کسایی را بیشتر از منابعی مانند:کتاب لغت فرس از اسدی طوسی، کتاب النقض، مجمع الفرس سروری، لباب‌ الالباب، فرهنگ جهانگیری، فرهنگ رشیدی و دیگر فرهنگ‌ های لغت استخراج کرده‌ اند. محققان، علت تخلص او به کسایی را، برگرفته از مذهب شیعی او و برداشتی از حدیث کساء می‌ دانند.

 

زادگاه، ولادت، کنیه

کسایی از شاعران قرن چهارم و معاصر عهد سامانی و اوایل عهد غزنوی است که در مرو دیده به جهان گشود. زادروز او را بنا بر آنچه در مطلع قصیده لامیه‌اش آورده چهارشنبه ۲۷ شوال سال ۳۴۱ هجری است.[۱]

کنیه کسائی، مجدالدین ابوالحسن و همچنین بنا بر نقل دیگری ابواسحاق است.در مورد کنیه وی میان تذکره نویسان اختلاف وجود دارد. در «دمیة القصر» باخرزی از شاعری به نام ابو الحسن علی بن محمد کسائی مروزی نام برده می‌ شود که به حدس احمد آتش مراد همین کسائیست  و اگر این حدس را درست بدانیم نام و نام پدر و کنیه او به خوبی روشن می‌ شود.[۲]

 

فعالیت‌های اجتماعی

از زندگی کسایی به ویژه آغاز و اواخر آن، آگاهی درستی در دست نیست. محققان دامنه زندگی او را از عهد سامانیان تا غزنویان و تمایلات دینی او را از مدح خلفای عباسی تا ائمه معصومین (ع) گسترانده‌ اند.[۳] وی در آغاز در دربار سامانیان بوده ولی بعدها به دربار غزنویان رفته است و در اواخر عمر از مدح سلاطین پشیمان شد و به مدح و ثنای اهل بیت(ع) پرداخت. او از طلایه داران شعر فارسی به شمار می‌ رود.[۴]

 

اهل بیت(ع) در اشعار کسایی

شعر کسایی مروزی درباره علی(ع):

مدحت کن و بستای کسی را که پیمبر بستود و ثنا کرد و بدو داد همه کار

آن کیست بدین حال و که بوده است و که باشد جز شیر خداوند جهان حیدر کرار

این دین هدی را به مثل دایره‌ای دان پیغمبر ما مرکز و حیدر خط پرگار

علم همه عالم به علی داد پیمبر چون ابر بهاری که دهد سیل به گلزار

درخشان، ص۴۴

 

کسائی مروزی از شیعیان و معتقدان به اهل بیت(ع) بود. وی حضرت علی(ع) را با تصریح به آیه «مودت قربی» و آیه «مباهله» و سوره «هل اتی» می‌ ستاید و آن حضرت را «رکن مسلمانی»، «ولی بی‌مانند» و «سرّ ذوالجلال» می‌ داند و همچنین ایشان را «امیرالمؤمنین»، «امام المتقین»، «امام امت»، «برگزیده امت» توصیف می‌ کند و با صراحت می‌ گوید که پیامبر(ص) او را ثنا کرد و ستود و همه کارها را به او سپرد.[۵]

 

کسایی مروزی نخستین شاعری است که ادب پارسی را با درون مایه‌ ای از واقعه غدیر زینت بخشیده است.[۶] او از طلایه داران شعر فارسی به شمار می‌ رود.[۷] کسایی در ستایش امام علی(ع) برای نشر ایمان شعر می‌سروده است.[۸] وی در قصیده ای با اشاره به حدیث لافتی که حدیث مشهور نبوی‌(ص) است می‌گوید:[۹]

لافتی الّا علی بر خوان و تفسیرش بدان یا که گفت و یا که داند گفت جز روح الامین

 

صاحب النقض و مؤلف لباب الالباب، به صراحت و تفصیل عقاید و افکار و مذهب کسائی را بیان کرده و او را از جمله شاعران شیعی‌ مذهب دانسته‌ اند.[۱۰] دیوان اشعار کسایی تا نیمه دوم قرن ششم و تا زمان تألیف کتاب «النقض» وجود داشته و مؤلف آن کتاب دیوان او را دیده و می‌ نویسد: «همه اشعار کسایی مروزی، ذکر مناقب و مدایح پیغمبر اکرم(ص) و آل طاهرین(ع) اوست.»[۱۱] هرچند در گذشته سیره و سنت همه شاعران پارسی‌زبان بوده که به شکرانه عنایت و احسان بزرگان و به پاس حمایتی که از آنان می‌ شد، زبان به مدح آنان می‌ گشودند و گذشته از ارتزاق و امرار معاش، از این راه هم خود را معرفی کرده و به نشر و حفظ آثار و اشعار خود می‌ پرداختند و هم با تقرب به آنان از کتابخانه‌ ها و دیگر وسایل علمی که در گذشته منحصراً در اختیار بزرگان، ملوک و رجال بود استفاده می‌ کردند.[۱۲]

 

اولین عاشورایی سرا

از ویژگی‌های دیگر کسایی این است که وی نخستین سوگنامه کربلا به زبان فارسی را سروده است. بخشی ازاین سوگنامه چنین است:[۱۳]

باد صبا درآمد، فردوس گشت صحرا آراست بوستان را نیسان به فرش دیبا

میراث مصطفی را فرزند مرتضی را مقتول کربلا را تازه کنم تولّا

آن پنج ماهه کودک باری چه کرد ویحک! کز پای تا به تارک مجروح شد مفاجا

پاکیزه آل یاسین، گمراه و زار و مسکین وان کینه‌های پیشین آن روز گشته پیدا

آن زینب غریوان اندر میان دیوان آل زیاد و مروان نظّاره گشته عمدا

 

کسایی با انتقاد از رفتار سلاطین با اهل بیت(ع) اعتراض خود را چنین بیان می‌کند:

مرتضی و آل او با ما چه کردند از جفا کان همه مقتول و مسمومند و مجروح از جهان

یا چه خلعت یافتیم از معتصم یا مستعین وین همه میمون و منصورند، امیرالفاسقین[۱۴]

 

مدیحه سرایی

کسائی را برخی از محققان با استناد به ابیاتی، مداح سلطان محمود غزنوی شمرده‌اند.[۱۵] چنانکه سوزنی سمرقندی می گوید:

کرد عتبی با کسائی همچنان کردار خوب ماند عتبی از کسائی تا قیامت زنده‌نام

شاید او را صرفاً شاعری مدیحه‌سرا شمردن صحیح نباشد زیرا هرچند که کسایی در جوانی و اوایل عمر اشعاری در مدح برخی از بزرگان آل سامان سروده ولی بزودی از این کار روی برگردانده است.[۱۶] امروزه دیوان کامل اشعار کسایی در دست نیست تا با مراجعه به آن درباره او به انصاف و درستی قضاوت شود و همین امر سبب شده که چهرۀ واقعی وی شناخته نشود.[۱۷] صاحب کتاب النقض گوید: «به بعضی از شعرای فارسیان که شاعی و معتقد و متعصب بوده‌اند اشاره‌ای می‌کنیم که از جمله آنها، فردوسی و فخر جاجرمی است و در کسائی نیز خلافی نیست که همه دیوان او مدایح و مناقب حضرت مصطفی(ص) و اهل بیت(ع) اوست.» [۱۸]

 

موضوع و قالب‌های شعری

وی در قالب‌های قصیده، رباعی و قطعه طبع آزمایی کرده است.[۱۹] همچنین موضوع اشعار کسایی را می‌توان به سه دستۀ مدح، وصف طبیعت و نصیحت و اندرز تقسیم کرد.[۲۰]

 

درون‌مایه اشعار

ترویج مذهب تشیع، ظلم ستیزی، مداحی و مرثیه سرایی اهل بیت(ع)، پند و اندرزهای حکیمانه، نگرشی متعالی به جهان هستی و زبان شیوا و شیرین او، مهم‌ترین ویژگی‌های شعر اوست. محققان، علت تخلص او را به کسایی، برگرفته از مذهب شیعی او و برداشتی از حدیث کساء می‌دانند.[۲۱]

 

آثار

دیوان کسایی مروزی، تا نیمه قرن ششم موجود و معروف بوده، ولی بعدها از بین رفته است. اشعار باقیمانده وی از قطعی، مشکوک و مردود آنها،[۲۲] که به صورت تک‌بیتی یا چندبیتی در کتب و مصادر و فرهنگ‌نامه‌ها دیده می‌ شود، شامل دو قصیده، چهار غزل و ۲۵ قطعه چند بیتی است که مجموع آنها بیشتر از ۳۰۰ بیت نیست.[۲۳] اشعار حکیم کسایی را بیشتر از منابعی مانند: کتاب لغت فرس از اسدی طوسی، کتاب النقض، مجمع الفرس، سروری، لباب‌ الالباب، فرهنگ جهانگیری، فرهنگ رشیدی، فرهنگ مجموعة الفرس، صحاح الفرس، فرهنگ قواس و دیگر فرهنگ‌ های لغت استخراج کرده‌اند.[۲۴] اندک اشعار باقیمانده از وی شامل بخش‌های زیر است:

دیوان اشعار

ابیات پراکنده از فرهنگ‌های لغت

رباعی ها

 

درگذشت

زمان وفات وی به درستی معلوم نیست. اما از قصیده‌ای که در پنجاه سالگی خود سروده مسلم است که وفاتش بعد از سال ۳۹۰ هجری بوده است.همچنین از شعر‌های او چنین برمی‌آید که تا پنجاه سالگی زنده بوده است و بر همین اساس، عده‌ای او را شاعر قرن چهارم (۳۴۱-۳۹۴ق) و برخی او را شاعر نیمه دوم قرن چهارم و آغاز قرن پنجم هجری می‌دانند که تا سالهایی پس از ۴۱۹ زندگی کرده است.[۲۵]

 

پانویس

1. ر.ک: طباطبایی، سید مهدی، بررسی زندگی کسایی مروزی بر اساس خوانشی جدید از قصیده لامیه، ص۱۵۱ تا ۱۶۶

2. درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ص۴

3. طباطبایی، سید مهدی، بررسی زندگی کسایی مروزی بر اساس خوانشی جدید از قصیده لامیه، ص ۱۵۱-۱۶۶

4. میرجعفری، سید اکبر؛ اصلاحی، سعیده؛ پناهنده، صدیقه، شعر و ادب: کسایی مروزی، ص ۲۸-۲۹

5. صحتی سردرودی، محمد، غدیر در شعر فارسی از کسایی مروزی تا شهریار تبریزی، ص ۲۳۵-۲۶۴

6. مقدسان، یحیی، ولادت کسایی مروزی شاعر اهل بیت علیهم السلام، ص۵۴

7. میرجعفری، سید اکبر؛ اصلاحی، سعیده؛ پناهنده، صدیقه، شعر و ادب: کسایی مروزی، ص ۲۸-۲۹

8. موسوی گرمارودی، سید مصطفی، کسایی مروزی شاعری ولایت مدار، شماره۴۷، دی۱۳۷۹

9. مرادی، ارحام، چند نکته درباره اشعار کسایی مروزی، ص۴۰-۴۳

10. درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ص۲۰

11. درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ص۶

12. ر.ک: درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ص۲۱

13. مقدّسان، یحیی، ولادت کسایی مروزی شاعر اهل بیت علیهم السلام، ص۵۴

14. درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ص۴۷

15. ر.ک: درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ص۱۴

16. ر.ک: درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ص۱۱

17. ر.ک: درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ص۱۱

18. درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ص۱۳

19. میرجعفری، سید اکبر؛ اصلاحی، سعیده؛ پناهنده، صدیقه، شعر و ادب: کسایی مروزی، ص۲۸-۲۹

20. میرجعفری، سیداکبر؛ اصلاحی، سعیده؛ پناهنده، صدیقه، شعر و ادب: کسایی مروزی، ص۲۸-۲۹

21. مقدّسان، یحیی، ولادت کسایی مروزی شاعر اهل بیت علیهم السلام، ص۵۴

22. ر.ک: درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ص۲۲

23. ر.ک: مقدّسان، یحیی، ولادت کسایی مروزی شاعر اهل بیت علیهم السلام، ص۵۴

24. ر.ک: درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ص۵۰-۶۰

25. طباطبایی، سید مهدی، بررسی زندگی کسایی مروزی بر اساس خوانشی جدید از قصیده لامیه، ص۱۵۱-۱۶۶

 

منابع

طباطبایی، سید مهدی، بررسی زندگی کسایی مروزی بر اساس خوانشی جدید از قصیده لامیه، ادبیات و زبان ها، تاریخ ادبیات، پاییز ۱۳۸۸، شماره ۶.

موسوی گرمارودی، سید مصطفی، کسایی مروزی شاعری ولایت مدار، گلستان قرآن ـ شماره۴۷، دی ۱۳۷۹ش.

میرجعفری، سید اکبر؛ اصلاحی، سعیده؛ پناهنده، صدیقه، شعر و ادب: کسایی مروزی، علوم تربیتی، رشد معلم، مهر۱۳۸۸ - شماره۲۴۲.

درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۶۴ ش.

مقدّسان، یحیی، ولادت کسایی مروزی شاعر اهل بیت علیهم السلام، گلبرگ، آبان ۱۳۸۶، شماره۹۲.

صحتی سردرودی، محمد، غدیر در شعر فارسی از کسایی مروزی تا شهریار تبریزی، علوم حدیث، بهار ۱۳۷۷ - شماره ۷.

مرادی، ارحام، چند نکته درباره اشعار کسایی مروزی، اطلاع رسانی و کتابداری، کتاب ماه ادبیات، شهریور۱۳۹۱ - شماره ۱۷.