تقی آزاد ارمکی استاد جامعه شناسی دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران می گوید: من با دانشجوی دکترایم، مقاله می نویسم، ولی مقاله مذکور کالایی نیست که رقیب و داورش استاد ام آی تی یا دانشگاه سنگاپور باشد. من، خودم می نویسم، خودم داوری می کنم خودم منتشر می کنم و خودم هم بهش جایزه می دهم. این یعنی تقلب، فرسایش و از بین رفتن!
به گزارش جماران؛ به نقل از خبرآنلاین، اوضاع دانشگاه های کشور نابسامان است، نه شعبه دانشگاه پیام نور در یک شهرستان دور افتاده، و این موضوعی است که استاد دانشگاه، شخص وزیر علوم و برخی روسای دانشگاه آن را با صدای بلند اعلام کرده اند. آیا زمان اصلاح دانشگاه ها و به سامان سازی علم در کشور فرا نرسیده است؟ آیا ایران مطابق برنامه چشم انداز ۲۰ ساله در حوزه پیشرفت علمی رفتار کرده است. سند چشم‌انداز بیست‌سالهٔ ایران، سندی جهت تبیین افقی برای توسعهٔ ایران با تاکید بر: جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقهٔ آسیای جنوب غربی (شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهای همسایه) و تأکید بر جنبش نرم‌افزاری و تولید علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی، ارتقاء نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل. اکنون در حوزه علم، جمهوری اسلامی ایران در چه وضعیتی قرار دارد؟
قطع ارتباط دانشگاه با جهان و ناتوانی در اصلاح آن
«ارتباط دانشگاه های‌مان با جهان قطع است. استادان ما امکان حضور در جامعه بین المللی ندارند. باید بگویم که ما خودمان را داریم تکرار می کنیم. یعنی داریم در دانشگاه کالای قلابی تولید می‌کنیم.» این سخنان دکتر تقی آزاد ارمکی استاد جامعه شناسی دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران است که در یوتیوب منتشر شده. او در ادامه می گوید: «من با دانشجوی دکترایم، مقاله می نویسم، ولی مقاله مذکور کالایی نیست که رقیب و داورش استاد ام آی تی یا دانشگاه سنگاپور باشد. من، خودم می نویسم، خودم داوری می کنم خودم منتشر می کنم و خودم هم بهش جایزه می دهم. این یعنی تقلب، فرسایش و از بین رفتن.»
این استاد دانشگاه در ادامه گفت: «این وضعیت چون نهادینه شده، از این رو دانشگاه به سادگی اصلاح نمی شود. شما هر وزیر ممتاز در مصدر کار قرار بدهید، نمی توانید در دانشگاه تغییری ایجاد کنید. زیرا از این وضعیت منفعت می برند. استادی در دانشگاه تهران، منظورم همین دانشکده علوم ا جتماعی، یک روز دانشگاه نبوده، سالی ۲۰ مقاله، علاوه بر آن ۴ کتاب هم منتشر کرده است. دانشگاه هم نیست، مسئول هم بوده، بعد به عنوان استاد ممتاز هم مطرح شده، بهش جایزه هم می دهند برایش کف هم می زنند.»
ارمکی در ادامه گفت: «من می گویم تو که کار مهمی داشته ای، عضو شواری فلان هم هستی، ۴ تا کتاب، ۲۰ تا مقاله هم نوشته ای، ۱۰ تا پژوهش هم انجام داده ای، همه جای کشور هم بوده اید. با این وضعیت شما می توانید ایده پردازی بکنید و مدعی ایده پردازی ا نسان ممتاز هم هستید؟ این آدم ، آدم متقلبی است.»
افت رتبه علمی همه دانشگاه های ایران
ارمکی به مناسبات حاکم بر دانشگاه، و تعارض منافع موجود در آن اشاره کردو به همین دلیل اصلاح آن را آن گونه که یوسف حجت سرپرست دانشگاه تربیت مدرس مطرح می کرد امکان پذیر نمی دانست. از نظر سرپرست دانشگاه تربیت مدرس، «دلیل افت رتبه علمی دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی اخیر جهانی میزان کم اعتباری است که در اختیار دانشگاه‌ها قرار می‌گیرد.»
حجت در گفت و گو با ایسنا به کاهش رتبه علمی دانشگاه تربیت مدرس در رتبه بندی اخیر جهانی اشاره و تصریح کرد:«متاسفانه اخیرا در رتبه بندی های جهانی شانگ های افتی داشتیم؛ امیدوارم بتوانیم این وضعیت را جبران کنیم. اصولا در رتبه بندی اخیر جهانی همه دانشگاه های ایران افتی را تجربه کردند. دلیل افت رتبه علمی دانشگاه ها در رتبه بندی اخیر جهانی میزان کم اعتباری است که در اختیار دانشگاه ها قرار می گیرد. متاسفانه این میزان اعتبار به دلیل وضعیت اقتصادی کشور روز به روز قدرت خرید خود را از دست می دهد. اگر چه ممکن است ظاهر اعتبار بیشتر باشد؛ اما ما دیگر مانند سابق نمی توانیم تجهیزات آزمایشگاهی خوبی را برای دانشگاه بخریم، این در حالی که حدود ۲۰ یا ۳۰ سال پیش می توانستیم تجهیزات خوبی را تهیه کنیم.»
سرپرست دانشگاه تربیت مدرس در ادامه گفت: «متاسفانه امروزه تمام بودجه دانشگاه ها صرف یک سری فعالیت های روزمره همانند حقوق، دستمزد، خوابگاه و غذا می شود و ما نمی‌توانیم این فعالیت ها را متوقف کنیم. بنابراین اعتباراتی که برای پژوهش باقی می ماند در مقایسه با آنچه که در سال های گذشته باقی می ماند، کمتر است. خلاء شکل گرفته در حوزه علم و پژوهش را باید حکومت جبران کند، حکومت اگر می خواهد دانشگاه های قوی داشته باشد باید به دانشگاه به شکل ویژه نگاه کند. ضمن اینکه اعتبارات این مراکز در مقایسه با بودجه سایر بخش های کشور عدد بزرگی نیست. از طرف دیگر ما به این نتیجه رسیدیم اگر از دولت حمایتی از ما صورت نگرفت سعی کنیم برای دانشگاه منابع درآمدزایی ایجاد کنیم و بتوانیم بخشی از نیازهای خود را با این درآمدها جبران نماییم.»
اما ژاله حساس‌خواه، عضو هیات‌علمی دانشگاه گیلان در گفت و گو با فرهیختگان به رابطه دانشگاه و شاخص سوم در توسعه پایدار، موثربودن اشاره کرده و می گوید: «این که چقدر آموزش عالی با اهداف و نتایج مورد نظر با استفاده از منابع و فعالیت‌هایش توانسته به آن ها برسد. میانگین ایران در این شاخص ۵۰.۱ درصد و برای کشورهای OECD ۶۹.۲ درصد بوده است. رتبه ایران در تولید آثار و مستندات علمی به نقل از دکتر مهدوی که در یک سخنرانی برای انجمن اسلامی مدرسین گزارش داده‌اند در بازه ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱، ۱۲ پله رشد داشته، ولی در دو شاخص انتشار و جذب دانش با وجود بهترشدن رتبه، وضعیت ما نامطلوب است. شاخص بعدی توسعه، بهره‌وری است، یعنی استفاده حداکثر از منابع با حداقل هزینه و در این حوزه هم ما به صورت میانگین پایین‌تر از کشورهای OECD هستیم. سهم آنها در این بخش ۶۳.۴ درصد و سهم ما ۴۷.۸ درصد است. همچنین فقط ۱.۸ درصد پایان‌نامه‌هایی که انجام شده، مورد تقاضای کشور است.»
افزایش بودجه حلال مشکلات دانشگاه و علم؟
وزیر علوم هم در واکنش به افت رتبه علمی دانشگاه های ایران در سطح جهان، همانند حجت بر بحث بودجه دانشگاه ها متمرکز شد. به عبارت دیگر بحث از بازسازی ساختاری دانشگاه و عدم تاثیرپذیری از فشار حاکمیتی بر روی دانشگاه و محیط علم، در سخنان دکتر سیمایی وزیر علوم صراف خبری نبود. او با تاکید بر اینکه ۲۰ دانشگاه ایران جزو ۵۰۰ دانشگاه برتر جهان است، گفت: «تلاش می‌کنیم با تامین منابع مالی رتبه علمی دانشگاه‌ها ارتقا یابد.»
حسین سیمایی صراف که در حاشیه شصتمین اجلاس معاونان پژوهش و فناوری دانشگاه ها موسسات آموزش عالی و پژوهش که در دانشگاه الزهرا برگزار شد، در واکنش به افت رتبه علمی دانشگاه ها در برخی رتبه بندی های علمی جهانی گفت: «واقعیت این است که پژوهش بدون تامین منابع مالی کافی صورت نمی‌گیرد. بودجه خوبی در قانون برنامه دیده شده است که امیدواریم با تامین این منابع شاهد افت رتبه های پژوهشی و علمی به دلیل مالی نباشیم. فعلآ ۲۰ دانشگاه ایران در رتبه زیر ۵۰۰ دانشگاه های برتر دنیا قرار دارد که این وضعیت جایگاه بدی نیست؛ اما مصمم هستیم این تعداد افزایش پیدا کند.بیشتر تلاش ما در وزارت علوم این است که منابع مالی برای بخش های پژوهش دانشگاه ها افزایش یابد که در صورت تامین این بودجه رتبه علمی دانشگاه ها نیز ارتقا خواهد یافت.»
شاید سخنان محمود صادقی، عضو هیات‌علمی دانشگاه تربیت‌مدرس در گفت و گو با فرهیختگان به این واقعیت اشاره می کند که استانداردهای علمی در دانشگاه های ایران به فراموشی سپرده شده اند. او می گوید: «در چهار دهه گذشته در جهاتی رشد نسبتا شتابانی هم داشتیم، مثلا در بحث کمی، تعداد دانشجویان از حدود زیر ۲۰۰ هزار نفر به بالای چهار میلیون یا چهار و نیم میلیون نفر رسیده و تعداد مراکز علمی و همچنین مقاطع تحصیلات تکمیلی قابل قیاس با رشته نیست. در حوزه تحصیلات آموزش عالی و زبان در بعد از انقلاب رشد چشمگیری داشتیم اما درعین‌حال باید دید چه نقاط ضعفی داریم، یعنی از یک طرف ما رشد کمی را داریم اما از طرفی باید دید آیا کیفیت به اندازه لازم و استاندارد جهانی رعایت شده یا نه!»
تکمله
به نظر می رسد در جهان مدرن دانشگاه از پایه های توسعه علمی است. با این همه ورود قدرت به حوزه علم، باعث شده افت علمی، بیش از گذشته خود را آشکار کند، بدون بررسی جدی رابطه قدرت با علم، و تعیین مرزهای استقلال علمی از قدرت سیاسی، بعید است توسعه علمی محلی از اعراب داشته باشد. تا زمانی که محیط علمی دانشگاه، توسط استادان اداره نشود، از جمله ریاست دانشگاه یا ریاست گروه علمی توسط قدرت سیاسی تعیین می شود، انتظار توسعه کشور آیا امر بیهوده ای نیست؟ به هر روی سخنان ارمکی، بسیار قابل تامل است. این که مسئول کشور در دانشگاه، با استفاده از موقعیت قدرت، مرزهای استقلال حوزه علمی را آن هم در مهمترین دانشگاه کشور یعنی دانشگاه تهران مخدوش سازد، حکایت از آن می کند که ایران روز به روز باید از نظارت دانشگاه از منظر علم، و تدقیق در تدوین استانداردهای زندگی محروم شود. بنابراین افت علمی ریشه های عمیق تری دارد. تاکید بر کمبود بودجه که البته تاکیدی به جا است، هرچند لازم، ولی اساسا کافی نیست. از این رو عدم توجه به رابطه میان قدرت و دانشگاه، یعنی تقویت دور باطل توسعه نیافتگی.
