پایگاه خبری جماران:
مرتبه ششم: تصفیه عمل از ترس دست نیافتن به لذّات معنوی.
حضرت امام بعد از اینکه مرتبه پنجم از مراتب عبادت را «تصفیه عمل از رسیدن به سعادت عقلیه و لذّات روحانیه دائمه ازلیه ابدیه و منسلک شدن در سلک کروبییّن و منخرط [و ملحق شدن] در جرگه عقول قادسه و ملائکه مقربین» برشمردند -چنانکه در بخش‌های قبلی آن را مفصّلا توضیح دادیم-، ششمین مرتبه از مراتب عبادت را «تصفیه عبادت از خوف [و ترس] عدم وصول [و نرسیدن] به این لذات و حرمان [و محروم شدن] از این سعادات» می خوانند و می نویسند:
«و این نیز گرچه مرتبه عالیه ای است و از حدّ اشتهای نویسنده خارج است، ولی در نظر اهل اللّه این [عبادت] نیز عبادت عبید [و بندگان] است و عبادت معلّل است.»[1]
در توضیح فراز آخر عبارت حضرت امام می توان گفت که مراد ایشان از «عبادت معلّل» آن عبادتی است که آدمی به علتی آن را انجام میدهد و به دنبال یافتن آن علت است، چه آن علّت، دفع ضرر باشد و چه علّت، جلب منفعت باشد. البته ممکن است واژه «عبادت معلّل» را به معنای عبادت بیمار و غیرسالم هم بتوان معنی کرد.
لازم است توجه کنیم که همه اعمال ما در صورتی که اختیاری و با قصد و اراده انجام شوند، حتما دارای غایتی هستند و برای هدفی انجام می شوند. اصطلاحاً به این هدف، «علت غایی» گفته می شود، علت غایی، هدفی است که باعث می شود تا آدمی از سکون خارج شود و«فاعلیت» بیابد و به همین جهت می‌گویند که «علّت غایی علّت فاعلیت فاعل است». پس انسان برای نیل به یک هدف، «عمل» می کند و اگر به آن رسید، «نتیجه حاصل شده» با «هدف از پیش تعیین شده» هم سان است و می توان گفت که انسان در کار خود موفق بوده است. ولی اگر به آن هدف نرسید و نتیجه دیگری به دست آمده آن عمل کاملاً موفق نبوده است. و همین نکته منشاء یک تفاوت مهم در اعمال الهی و اعمال مادی است؛ بنا به فرموده پیامبر(ص): «مردم مطابق نیت هایشان محشور می شوند.»[2]و این یعنی در حوزه عبادات و آنچه با خدا ارتباط دارد، نتیجه افعال ما همواره با هدفی که از آنها داریم منطبق است و لذا در هیچ کاری که برای خدا باشد شکست راه ندارد، و این در حالی است که در اعمال و کارهایی که مربوط به این دنیا می باشد، چه بسا که ما تلاش خود را داشته باشیم، ولی به سبب عواملی که خارج از قدرت ماست، آن هدفی که داریم، محقق نشود و به همین بیان، روشن است که چرا(ص) پیامبر در مورد آنچه در آخرت نصیب انسان می شود می فرمایند:
«ای مردمان، فقط و فقط ارزش اعمال به نیّت ها می باشد و در حقیقت برای هر کس، آن چیزی هست که نیت کرده است.» [3]
و جالب است اشاره کنیم که مطابق نقل مرحوم شیخ طوسی، این فرموده پیامبر(ص) بعد از آن گفته شده است که یکی از مسلمانان به برادر خود می گوید: «باما به جنگ بیا، شاید غلامی یا چهار پایی نصیبت شود.» [4]
پس با توجه به آن نوشتیم، می‌توانیم بگوییم، توفیق (یعنی موفقیت در کار های اخروی)، فقط و فقط به خود آدمی وابسته است و بس و اگر کسی همت کند و نیّت خویش را پاک گرداند، مطابق با آنچه نیت کرده است به هدف نائل می شود. امیرالمومنین(ع) در همین باره می فرمایند «هرکس نیت خود را خوب کند، توفیق یار او می شود»[5] و «لطف و عطای خدا به هر کس به اندازه نیت اوست»[6] چنان که حافظ نیز سروده است «قدر هرکس به قدر همت اوست»
نکته دیگری که در این جا می توان به آن اشاره کرد و از بحث های گفته شده استفاده نمود، درک فلسفه این فرموده اولیا خداست که نیّت مومن را از کار او بهتر می دانند.
این مطلب که به صورت های مختلف از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است.[7] گاه مورد توجه ائمه(ع) بوده و ایشان در تفسیر آن سخن گفته اند، چنان که از پیامبر در ادامه این حدیث نقل شده است که: «و عمل منافق از نیت او بهتر است»[8]
با توجه به آنچه درباره «تطابق نتیجه و هدف در اعمال عبادی» گفتیم، به خوبی می‌توان تفسیری از این گفته پیامبر(ص) به دست آورد، چرا که نیت مومن برای خداست و حتماً به هدف می رسد در حالی که عمل او ممکن است به طور کامل مقرون به نتیجه دلخواه نگردد، ولی درباره منافق ممکن است، کار او اثرات خوبی داشته باشد، اما چون نیت ناپاک دارد، نتیجه اخروی بر آن بار نمی شود
و دقیقا به همین جهت است که انسان باید تلاش کند تا می تواند در کارهای عادی خود هم «قصد تقرب به خدا» داشته باشد؛ پیش از این گفتیم که برخی از اعمال که آنها را «عبادت به معنی الاخص» می خوانیم همانند نماز و روزه و حج تنها با قصد قربت است که صحیح واقع می شوند. ولی در غیر این موارد هم انسان می تواند کارهای دیگر خود را با قصد قربت تبدیل به عبادت کند؛ به این امور «عبادت به معنی الاعم» می گویند.
پدرم نقل می کردند که حضرت امام همواره تلاش داشتند که کوچکترین کارهای روزانه خود را نیز به قصد قربت قرین کنند.
و جالب است که بدانیم از بزرگان دین هم چنین سفارشی رسیده است چنانکه امام صادق(ع) می فرمایند:
«بنده خدا باید در تمام حرکت ها و سکون های خود، نیت خالص داشته باشد چراکه اگر در این کار نباشد از زمره غافلان است»[9]
این بحث را با کلام نورانی مولی الموحدین به پایان می‌بریم که در نامه خود به مالک اشتر می‌نویسند
«کار هر روز را همان روز انجام بده و بهترین وقت هر روز و بیشترین بخش آن را به رابطه میان خود و خدای خود اختصاص بده، هر چند اگر نیت پاک داشته باشی همه اوقات تو از آن خداست»[10]
