چیلله گجه سی مردم آذربایجان

چیلله گجه سی آیین مردم آذربایجان در آخرین شب آذرماه و درازترین شب سال است، که در این شب مرم آذربایجان به جشن شب نشینی می پردازند.
به گزارش ایسنا، منطقه آذربایجان شرقی، نفس های پاییز به شمار افتاده و آخرین دقایق آذرماه را ورق می زنیم امشب، شب آغاز زمستان است شبی که دو قدم مانده به رقصیدن برف و یک قدم مانده به سرما و یخ؛  به زودی حریر سفید برف روی برگ های رنگارنگ را خواهد پوشاند.
شب یلدا فرصتی است برای باهم بودن و شندین خاطرات و پندهای مادربزرگ و پدربزرگ و دیدن عزیزان. شب یلدا در نیم کره شمالی مصادف با انقلاب زمستانی است و به همین دلیل بعد از شب یلدا، روز ها بیشتر و طول شب ها کوتاه تر می شود.
برای بررسی برخی آئین ها و مراسم مختلف شب یلدا یا شب چله در بین مردم آذربایجان شرقی سری به کتابخانه دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تبریز می زنم تا آداب و  رسوم و گفتنی های این جشن بزرگ را از میان منابع مکتوب جستجو کنم.


دعاهای شب یلدا
نیکان ما در ابتدای مراسم و آئین های شب یلدا چنین می خواندند: "اللهم اخرجنا من الظلمات الی النور" و از خداوند می خواستند که آن ها را از ظلمت ها و سیاهی خارج کند و به سمت نور بر تاریکی پیروز می شود و دوره سیاهی و تباهی پایان می گیرد. باتوجه به عربی بودن این دعا، شاید چنین به نظر برسد که این دعا بعد از اسلام رایج شده است، اما مضمون و مفهوم دعا به روشنی مبین این مسئله است که پیشینه دعا در ایران به مراتب، فراتر از زمان ورود اسلام به ایران است.

مدت زمان شب یلدا 
تمام کسانی که با نجوم و آرایش فضایی زمین و خورشید آشنا هستند، می دانند که زمین در اول دی ماه هر سال به نقطه انقلاب زمستانی خود می رسد، نقطه ای که در آن، ناظران نیمکره شمالی دارای کوتاه ترین روز و بلند ترین شب سال بوده، برعکس در نیمکره جنوبی بلندترین روز سال اتفاق می افتد. اما باید توجه داشت که در این شب همه ناظران نیمکره شمالی طول شب یکسان ندارند. در استوا طول شب و روز برابر و مساوی با دوازده ساعت است و هرچه به طرف قطب می رویم، طول شب یلدا افزایش می یابد.

آئین های شب یلدا در آذربایجان شرقی
جشنی که در شب یلدا برگزار می شود یک سنت باستانی دارد و از زمان های گذشته تا به امروز در میان مردم مرسوم بوده و مردم آذربایجان شرقی نیز برای زنده نگه داشتن این شب به یاد ماندنی طبق آداب و رسوم خود جشنی را بر پا می کنند.
به عنوان مثال در این استان اهالی شب آخر چله، رسمی دارند به نام "چله قاشدی" که جوانان و بچه های یک کوچه یا هر خانواده، بالای پشت بام یا در یک جای وسیع جمع می شوند و اتش بزرگی درست می کنند و از روی آن می پرند و در همان حال می خوانند، می رقصند و شادی می کنند و در موقع پریدن از روی آتش این شعر را به زبان ترکی می خوانند:
چله قاشدی ها چله قاشدی ها          ( چله فرار کرد ها چله فرار کرد)
با این رفتار و گفتار، چله را از خانه و دیار خود بیرون می رانند. برخی ها نیز در شب چله تپانچه دستی درست می کنند تا با صدای آن چله را بترسانند که زودتر فرار کند.
همچنین مردم آذربایجان در شب یلدا "چیلله قارپزی"  می خورند و بر این باور هستند که با خوردن هندوانه در این شب سرمای زمستان را حس نمی کنند و بعد از شام انواع تنقلات همانند لبو، باقلا، انواع میوه های خشک همانند انجیر، آلبالو و آلو، انواع میوه شامل انار، هندوانه در سفره های خود می گذارند و در شب نشینی های طولانی شرکت کرده و برای یکدیگر چیستان، مثل، داستان تعریف کرده و با گرفتن فال حافظ شب خاطره انگیزی را در کنار خانواده در طولانی ترین شب سال به ارمغان می آورند.
فرستادن خونچا یا چیلله لیق برای نو عروسانرسم بردن اول زمستانی یا چله ای برای نو عروس و یا تازه داماد در این شب رایج است و در قدیم برای نوعروسان هدایایی شامل شیرینی، میوه، یک دست لباس، یک جفت کفش، پارچه های رنگارنگ و... می فرستادند که شاید امروزه این رسم تغییر کرده و لباس های زمستانی، زیور آلات و یا لوازم خانگی با برند خارجی جایگزین آن شده است.
فلسفه وجود میوه های انار و هندانه در سفره یلدا
مردم معتقد هستند که با خوردنی های سفره شب یلدا طبیعت گرم خود را می توانند سرد و طبیعت سرد خود را گرم کنند. به این صورت که اگر از گرمی مزاج رنج می برند، هندوانه، انار و اگر از سردی مزاج در رنجند، توت  کشمش و خرما و امثال آن بخورند.
فواید خوراکی های شب یلدا به قدری زیاد است که خوردن هریک، خواص درمانی خاص خود را دارند؛ در واقع این میوه ها و خوراکی ها هریک، بار معنایی نمادین با خود دارد. هندوانه که قاچ های مدور می خورد، چون خورشید، یادآور گرمای تابستان و فرونشاندن عطرش است، انار صندوقچه دانه های مرواریدسرخ، نماد زایش و سلامتی است.
بازی های شب یلدا
در اسکو آذربایجان شرقی، اخرین عصر چله بزرگ بچه ها دور هم جمع می شود و بازی " چله دوید" را اجرا می کنند. بازی به این ترتیب است که هر کدام یک قوطی حلبی( همانند قوطی روغن نباتی بر می دارند) در انتهای آن سوراخ بزرگی ایجاد می کنند و چوبی از آن می گذرانند و به سر چوب که از داخل قوطی بیرون می آید، مقداری پارچه می پیچند و رویش را نفت می ریزند و آتش می زنند. به این ترتیب هر یک از بچه ها مشعلی درست می کند و بالا می گیرد و باهم این شعر را می خوانند:
قندیر اوغلی ها قندیر اوغلی ها
بیر جیندا ویر یاندیر اوغلی 
چله قاشدی ها چله قاشدی
{ پسر قندیل های، پسر قندیل
یک پارچه کهنه را آتش بزن
چله فرار کرد ها چله فرار کرد}
به در هر خانه ای که می روند صاحبخانه مقداری نفت و یا پارچه نفت آلود بر روی مشعل می گذارد و شعله ها قوت گرفته و بالا می روند، در این هنگام صحنه جالب و تماشایی می شود.

براساس این گزارش، این شب یادمان می دهد  که زندگی به قدری کوتاه است که باید یک دقیقه در کنار هم بودن را جشن گرفت.
منبع: کتاب جشن ها و شادی های کهن در ایران و جشن شب یلدا در ایران

گزارش از:آیتک اسماعیل زاده - خبرنگار ایسنا در آذربایجان شرقی

انتهای پیام