نهضت مشروطیت ایران هرچند با ابعادی چون آگاهی، سازماندهی، تعلق به عرصه عمومی و غیر رسمی و هدف دار بودن شکل گرفت و اهداف مختلفی را در عرصه های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی پیگیر بود، اما مهمترین این هدف ها که خواست عمومی برای کاهش ظلم و رفع تبعیض در رفتار حکومت ها را ساماندهی می کرد، مفهوم عدالت به معنی عام بود که همین ویژگی در دوران مبارزات مردمی علیه رژیم ستمشاهی پهلوی نیز نمود عینی و بارز داشت و توانست به رهبری امام خمینی (ره) تمام سلایق و افکار و اندیشه های سیاسی را دورهم گرد آورد.
سرآغاز جنبش مشروطیت در ۱۱۵ سال قبل مصادف با شرایط خاصی بود که مردم وضعیت موجود را عین بی عدالتی می دانستند، چون نه در دیوانخانه های دولتی بی طرفی و انصاف رعایت میشد و نه پناهگاهی برای احقاق حقوق مردم وجود داشت و ساختار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه به گونه ای بود که مردم را تحت ظلم و اجحاف قرار می داد؛ همان شرایطی که در طول سال های حکومت نظام پهلوی به ویژه در سال های پایانی آن رو به تزاید گذاشته بود و مردم را برای تحقق عدالت در جامعه به سوی انقلاب رهنمون کرد.
تبریز به عنوان خاستگاه اصلی و محوری رویدادهای مربوط به نهضت مشروطه در تکوین اندیشه‌های روشنفکری و انقلابی پیش از مشروطه و همچنین در پیروزی انقلاب مشروطه نقشی تاریخی داشت که همین نقش با قیام تاریخی ۲۹ بهمن سال ۱۳۵۶ در انقلاب سال ۱۳۵۷ به منصه ظهور رسید.
۱۱۳ سال پیش در چنین روزهایی مردم تبریز برای رهایی از بند استبداد، استثمار و عقب ماندگی‌های سیاسی و اجتماعی به پا خاستند تا جامعه‌ای آزاد و عاری از ظلم و فساد و بی‌قانونی و بی‌عدالتی را بنیان نهند؛ چه بسا اگر پایداری مردم تبریز در حصر تبریز به فتح تهران به وسیله مشروطه خواهان آذربایجان نمی انجامید، بحث پیرامون مفاهیمی چون عدالت در زمان حاضر محلی از اعراب نداشت.
قهرمانی‌های تاریخی ستارخان و باقرخان در کنار نیکنامان و مبارزانی چون علی مسیو، حیدرخان عمواوغلی، میرهاشم دوه‌چی، میرزا ابراهیم آقا تبریزی، حاج علی داواچی، حاج محمدقلی خان آغ‌بلاغی، عباس قلی‌خان جوبندی، جعفرقلی خان، حسین بیگ قره‌داغی، زینال، کریم خان و ابراهیم خان از برادرزادگان ستارخان، حاجی عظیم خان (برادر کوچک ستارخان)، داداش بی و آقابی اهری جزو سردمداران آذربایجانی نهضت مشروطه هستند که با جان فشانی‌های خود مسیری جدید برای حیات سیاسی و اجتماعی ایران باز کردند.
برهمین اساس امروز دانشگاه آزاد اسلامی تبریز میزبان همایشی با عنوان " عدالت خواهی از نهضت مشروطه تا گام دوم انقلاب اسلامی" همزمان با ۱۴ مرداد ماه سالروز صدور فرمان مشروطیت بود که در آن مفهوم عدالت در قالب مقالات و سخنرانی های مورد کنکاش قرار گرفت.
امام جمعه تبریز: مشروطه برای استقرار عدالت بود اما ناکام ماند
نماینده ولی فقیه در آذربایجان شرقی و امام جمعه تبریز با بیان اینکه عدالت از جمله اهداف مهم و اصلی نهضت مشرطیت بود، اظهار داشت: با وجود تلاش های وسیع علما و سیاسیون برای تحقق این هدف، انقلاب مشروطه در استقرار آن که مطالبه جدی مردم بود، ناکام ماند که دلایل آن در ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی می تواند قابل بحث باشد.
حجت الاسلام والمسلمین محمدعلی آل هاشم افزود: در دوره مشروطه آنچه که علما می خواستند ایجاد و تشکیل نهادی عملی مثل مجلس شورا یا مجلس شورای ملی برای عدالت بود تا به وسیله آن جلوی شاه اسلحه به دست گرفته شود که چنین نهادی باید قدرتی بالاتر از نهادهای قدرت می داشت.
وی اضافه کرد: در طول دوران نهضت مشروطه معیار عدالت همواره مدنظر ویژه علما و قوانین اسلامی بود چون مطالبه اصلی مردم نیز اجرای مفاد و احکام اسلامی در سطح جامعه بود که بر همین اساس عالمان مشروطه طلب دنبال مشروطیتی با هویت و محتوای غربی نبودند.
آل هاشم ، کنار گذاشتن علما را یکی از مهمترین علل شکست نهضت مشروطه عنوان و خاطرنشان کرد: نقش علما در پیروزی نهضت مشروطه به حدی پررنگ بود که حتی شرق شناسان هم اعتراف می‌کردند که انقلاب مشروطه، انقلاب روحانیت است.
وی با تاکید بر اینکه نبود نظارت علما در مجلس یکی دیگر از علل شکست یا انحراف نهضت مشروطه بود، گفت: بر اساس متمم قانون اساسی مشروط باید ۵ نفر مجتهد تراز اول به عنوان هیأت ناظر بر مصوبات در جلسات مجلس حضور یابند تا مصوبات مجلس مغایرتی با احکام اسلام نداشته باشد، اما هیچ وقت این موضوع اجرایی نشد و زمینه‌های انحراف مشروطه ایجاد شد.
امام جمعه تبریز یادآوری کرد: باید به این نکته مهم توجه کرد که چنین جنبشی که از حمایت همه جانبه مردم و روحانیت برخوردار بود، چگونه به انحراف کشیده شد در حالی که مشروطه یکی از نهضت‌های مهم بود که بر اساس اتفاق روشنفکران دینی با نیروی مذهبی شروع شده و با حمایت علما به پیروزی رسید.
آل هاشم وجود روشنفکران غرب زده را از جمله علت های اصلی انحراف نهضت مشروطه برشمرد و افزود: در اواسط سلطنت ناصرالدین شاه برخی افراد تحصیل کرده غرب تحت تأثیر مکاتب غرب قرار گرفته و با تشکیل انجمن‌ها و گروه‌های مختلف با هدف ترویج فرهنگی غرب فعالیت می‌کردند، تا جایی که تعداد این انجمن‌ها در تهران به حدود ۱۴۰ انجمن رسیده بود و حدود ۳۰ هزار عضو داشتند.
وی وصل کردن نهضت مشروطه به انقلاب اسلامی و گام دوم انقلاب در قالب همایش را گامی نوین و بسیار ارزشمند برای تبیین نقاط ضعف و قوت این دو برهه از تاریخ ایران برشمرد و افزود: مهمترین عنصر گام دوم انقلاب عدالت است که هم در نهضت مشروطه و هم در انقلاب اسلامی سرشاخه اصلی تحولات بود.
آل هاشم، وجود قوانین عادلانه، گفتمان سازی و مجاهدت و مقاومت را از اصول و شاخص های اصلی تحقق عدالت در کشور خواند.
استاد دانشگاه: عدالت نقطه اشتراک اندیشه های علامه نائینی، نوری، امام خمینی و رهبر انقلاب است
استاد دانشگاه، عضو هیات علمی گروه فلسفه پژوهشکده حکمت و دین پژوهی پژوهشگاه تهران و صاحب تالیفات مختلف در حوزه پولورالیسم دینی نیز با مقایسه و بررسی اشتراکات و تفاوتهای اندیشه های علامه محمدخسین نائینی، شیخ فضل الله نوری، امام خمینی و رهبر انقلاب، عدالت و توجه به استقرار آن در جامعه اسلامی را جزو نقاط مشترک اندیشه ها و ایده های فکری این چهار تن بیان کرد.
حجت الاسلام عبدالحسین خسروپناه، عدالت را از ارزشمندترین مفاهیم جهانی و انسانی که کاملا" با فطرت انسانی تطابق دارد، تعریف و اضافه کرد: دین اسلام تمام عرصه های فطری بشر را مورد تاکید قرار داده و به هیچ عنوان علیه آنها مطلبی ارایه نکرده است و با آنها از راه مبارزه وارد نشده است.
وی اظهار داشت: اسلام در عین حال مخالف هر گونه افراطی گری در این فطریات است و میانه روی در آنها را مورد تصریح قرار داده است.
خسروپناه عدالت اجتماعی را از مفاهیم مهم و مشترک نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی بیان کرد و افزود: این مفهوم چیزی جز اجرای دست قوانین صحیح در ارکان جامعه نیست و با وجود اینکه هر چهار اندیشه ورز یاد شده بر این امر اتفاق نظر داشته اند اما امامین انقلاب اسلامی در تحقق اندیشه هایشان موفق عمل کردند، اما علامه نائینی و نوری چندان در این زمینه موفق نبودند.
وی با اشاره به اینکه اسلام بر اقامه که همان استقرار است، در مفهوم عدالت تاکید دارد، وجه مشترک انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی را عدالت خواهی و آزادی خواهی بیان کرد.
خسروپناه با اشاره به آرای علامه نائینی درباره مشروطه، گفت: وی در آثارش حکومت مقبول را حکومت مشروط می داند اما در عین حال به ولایت فقیه نیز معتقد است که می توان از آن به عنوان اولین تعارض بین اندیشه های وی با امام خمینی یاد کرد.
وی ادامه داد: بر همین مبنا نائینی در مشروطه عدل را نسبی می داند و ولایت فقیه را عدل قطعی که بر اساس شرایط زمانی که شاه ستمکار و ظالم بر مسند است و تمام اریکه های قدرت را تصاحب کرده است، مشروطه را در ان شرایط توصیه می کند.
خسروپناه به بیان دیدگاه های شیخ فضل الله نوری نیز اشاره و اضافه کرد: وی نیز حکومت اسلامی را برای نظامات داخلی و جلوگیری از تجاوزات بیگانگان ضروری می دانست که از آن می توان به استعمار و استبداد تفسیر کرد.
وی با بیان اینکه نوری نیز به ولایت فقیه معتقد است، اظهار داشت: او طراح عدالت خانه بود که این ایده تحقق نیافت، اما سپس به دنبال مشروطه مشروعه افتاد که با مخالفت هایی نیز مواجه گردید.
خسروپناه موفقیت امام خمینی و رهبر انقلاب در عدالت پروری و عدالت محوری جامعه اسلامی را توجه اندیشه های این دو به ولایت با محوریت مردم سالاری دانست و ادامه داد: بر همین اساس امام راحل، عدالت را صراط مستقیم در مسیر سعادت تعریف می کند که البته چنین دیدگاهی همواره از سوی افراد لاکچری امروزی ، وطن فروشان و مردم فروشان مخالفت شدید می شود.
وی از به دام انداختن واژه های مبارکی چون آزادی و عدالت از جانب گروه های منتسب به اصول گرایان و اصلاح طلبان انتقاد کرد و گفت: این افراد با وجود سر دادن چنین شعارهایی اصل عدالت را زیر پا می گذارند و هر دو واژه قدسی را ملعبه بازی های سیاسی قرار داده اند.
خسروپناه راه سعادت جامعه اسلامی طبق نظریه های امام راحل و رهبر انقلاب را عمل به فریضه امر به معروف و نهی از منکر بیان کرد و اظهار داشت: باید توجه داشت که مهمترین و بزرگترین منکرات مربوط به خود حکومت است.
وی ادامه داد: اینکه مردم ضعیف کشور زیر بار کج فهمی های اصولگریان و اصلاخح طلبان هر روز ناتوان تر می شوند، حرمت در همان مسیر نظام کاپیتالیستی است که درصدد مرگ فقرا و قدرتمندتر شدن ثروتمندان است.
فرمانده سپاه عاشورا: بی توجهی به ولایت فقیه تحقق عدالت در مشروطه را به بن بست کشاند
فرمانده سپاه عاشورا نیز در این همایش با اشاره به توانمندی های انقلاب اسلامی در تبیین و اجرای مفاهیمی چون عدالت، گفت: بی توجهی به اصل ولایت فقیه در میان روشنفکران و تعدادی از علما، مانع تحقق عدالت و به بن بست کشیده شدن این مفهوم عالی انسانی شد.
سردار عابدین خرم اظهار داشت: در نهضت مشروطه بحث عدالت و ایجاد عدالت خانه را علما پیش کشیدند و پرچمداری آن را بر عهده گرفتند و در حقیقت عدالت، علما و مردم اضلاع مثلث این نهضت را تشکیل می دادند که در مقابل آن مثلث استبداد، استیلای خارجی و روشنفکران غرب زده قرار داشتند که همین عده بسترسازان به انحراف کشیده شدن مشروطه به کمک سفارت انگلیس شدند.
وی بروز اختلاف بین علما و روشنفکران را از دلایل اصلی به انحراف کشاندن مسیر نهضت مشروطه بیان کرد و افزود: این در حالی است که رهبری های داهیانه امام راحل در انقلاب اسلامی مانع از این موضوع شد تا همه مردم زیر لوای رهبری واحد برای تحقق عدالت مورد نظر اسلام به پا خاسته و تا پیروزی نهایی گام پس نگذارند.
خرم ادامه داد: امام راحل و رهبری انقلاب در طول ۴۰ سال اخیر همواره دین مداری را در کانون تمام تحولات نظام قرار داده اند و در عین حال مردم داری را نه موضوعی تشریفاتی بلکه به عنوان موضوع اصلی و محوری پاس داشته اند و زمانی که مردم رهبران خود را صادق یافتند تابع نظرات و توصیه های آنها شدند.
وی اتکا به مکتب و مردم خود، اطاعت و پیروی محض از ولایت فقیه، عدم غفلت از روشنفکران نفوذی و غرب زده و اتحاد و همبستگی را از درس های مهم نهضت مشروطه برای نسل امروز بیان کرد.
خرم با اشاره به اینکه گام دوم انقلاب اسلامی به طور کامل قابلیت اجرایی دارد، از دانشگاهیان و فرهیختگان جامعه درخواست کرد تا برای تحقق آن وارد میدان شده و برای تحقق کامل عدالت در جامعه طبق این سند مهم تلاش نمایند.
وی به نظرسنجی اخیر سپاه عاشورا پیرامون بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی اشاره و با ابراز نگرانی در این خصوص، گفت: در این نظرسنجی ۱۰ درصد نخبگان و ۱۷ درصد عامه مردم از مفاد بیانیه گام دوم انقلاب اطلاع داشتند که این وضعیت بسیار نگران کننده است.
به گزارش ایرنا، در این همایش که ۱۴۰ عنوان مقاله برای آن ارسال شده بود، از میان ۳۶ مقاله منتخب، ۱۸ مقاله به طور کامل و ۱۸ مقاله نیز به صورت خلاصه در مجموعه ای به چاپ رسیده است.
مفهوم شناسی عدالت از نهضت مشروطه تا انقلاب اسلامی، مطالعه تطبیقی آرمان عدالت‌خواهی در نهضت مشروطه، انقلاب اسلامی و بیانیه گام دوم ، آسیب شناسی آرمان عدالت‌خواهی و مسئله نفوذ در نهضت مشروطه، انقلاب اسلامی و بیانیه گام دوم دولت سازی، تمدن سازی و مسئله عدالت خواهی، آینده‌پژوهی و مسئله عدالت‌خواهی از نهضت مشروطه تا گام دوم انقلاب اسلامی ، عدالت ، عدالت خواهی و پیشتازی آذربایجان و تبریز از نهضت مشروطه تا گام دوم انقلاب اسلامی و عدالت خواهی در گفتمان مرجعیت و رهبری از نهضت مشروطه تا گام دوم انقلاب اسلامی از محورهای این همایش یک روزه بود.
گزارش: سیدیحیی مرتضائی
۳۰۳۸/۵۱۸
