یک پژوهشگر محیط زیست معتقد است با ساخت سدهای متعدد ترکیه بر روی دجله و فرات و افزایش بیابان زایی در منطقه،جنوب و غرب ایران غیر قابل سکونت خواهد شد.
به‌گزارش‌ایلنا از رشت،مسئولان کشور ما معتقدند منبع 80 درصد از ریزگردهایی که زندگی بخشی از هموطنان‌مان را با مشکل مواجه کرده،خارجی است. با نگاهی به جغرافیای منطقه در می‌یابم منشأ اصلی گرد و غباری که هر هرازگاهی آسمان شهرهای ایران را تیره می کند در خاک عراق است.
بخش عظیمی از منابع آبی کشور عراق از طریق رودهای دجله و فرات تأمین می‌شود؛ رودهایی که سر منشأ آن رشته کوه‌های ترکیه است. در سال‌های گذشته کشور ترکیه در غالب پروژه بزرگی به نام GAP تاکنون 15 سد احداث کرده که بزرگترین آن سد آتاتورک است. سدی که با بهره برداری از آن زمین‌های کشاورزی زیادی در عراق به بیابان تبدیل شد و حالا بستری برای شکل‌گیری زیرگرد هاست.اما ماجرا همین‌جا تمام نمی‌شود چرا که پروژه گپ شامل 22 سد است که تاثیرات بسیار زیادی را بر محیط زیست منطقه از جمله ایران خواهد داشت.
"ایلیسو" یکی از سدهای بزرگی است که ساخت آن بر روی سرشاخه‌های دجله از سال 2006 آغاز شده و حالا مراحل پایانی آماده سازی را سپری می‌کند.
خبرنگار ایلنا برای آگاهی از تاثیرات سوء پروژه های سد سازی ترکیه و بالاخص سد ایلیسو بر منطقه، با خدیجه گلین مقدم، رئیس سابق دانشگاه فرهنگیان گیلان، پژوهشگر محیط زیست و مدیر کمپین مخالفان انتقال آب خزر به کویر به گفت وگو پرداخته که ماحصل آن را در زیر می خوانید:
*تاثیرات ساخت سد ایلیسو بر محیط‌زیست منطقه و بالخص ایران چیست؟ آیا باید منتظر فاجعه زیست محیطی باشیم؟
ترکیه در حال ساخت یک سد نیست. بلکه در حال اجرای یک ابر پروژه ای است به نام «گاپ». پروژه گاپ پروژه بسیار عظیمی است که در حدود ۶۰ سال قبل در ترکیه آغاز شده است. ابر پروژه‌ای با ده‌ها سد و طرح برای تولید برق که چندین استان و در حدود ۱۰% از خاک ترکیه را در بر گرفته است. این پروژه سال‌هاست که عملیاتی شده است. ولی چون سد ایلیسو بر روی دجله ساخته می‌شود و دجله و فرات تاثیرات زیست محیطی در محیط دارند. ایرانیان را نگران کرده است که این نگرانی‌بسیار بجاست. به طور کلی سدسازی‌ها خسارات جبران ناپذیری بر محیط زیست و اکوسیستم می گذارند. هم اکنون در بسیاری از نقاط دنیا سدسازی منسوخ شده یا به ندرت به عنوان طرح مورد ارزیابی قرار می گیرد.
یک سد بسیار بزرگ در سال ۱۹۹۲ در ترکیه ساخته شد. این سد ظاهرا بر روی رود فرات زده شد و باید فقط عراق را تحت تاثیر قرار می‌داد. اما اینگونه نشد. سد آتاتورک که ظرفیت آن معادل صدها سد معمولی است، موجب شد بیابان‌زایی در عراق بیشتر شود. بیابان‌زایی در عراق موجب شد که جمعیت ایران در غرب کشور ما نیز گرفتار ریزگردهایی شوند . به عبارتی ۲۵ سال قبل سدی با حجم عظیم آبگیری بر روی رود فرات زده شد اما تبعات منفی زیست محیطی آن را کشورهای منطقه مانند عراق و ایران تحمل می کنند.
سد ایلیسو نیز از این قاعده مستثنی نیست. این سد قرار است بر روی رود دجله زده شود. رود خانه دجله در عراق نیز جریان دارد. این سد باعث خواهد شد بیش از نیمی از حجم آب دجله کاهش پیدا کند. با نگاهی به نقشه منطقه در می‌یابیم که سد ایلیسو در ترکیه بر روی رود دجله نه تنها عراق و ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهد بلکه دیگر کشورهای منطقه خاورمیانه و حاشیه خلیج فارس و حتی اروپا را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. پیش‌بینی می‌شود ساخت سد ایلیسو که بیابان‌زایی در عراق را گسترش خواهد داد بر روی اروپا نیز تاثیرگذار خواهد بود. بی تردید می‌توان گفت که اگر ترکیه بر روی دجله سد بسازد قطعا نیمی از ایران ویران می‌شود، زیرا گرد و خاک ناشی از خشک شدن رودخانه دجله و تشدید بیابان‌زایی در عراق وارد ایران شده و نیمه غربی و جنوبی کشور عملا غیرقابل سکونت خواهد شد که پیامدهای خطرناک آن مهاجرت، بیکاری و فقر و در نهایت هلاکت میلیون ها ایرانی در آینده خواهد بود.
*آیا ساخت سد بر رودخانه‌هایی که از چند کشو عبور می کند قانونی است؟
بله قانونی است، منتها باید حقابه کشورها را رعایت شود. یعنی حجم آبی که به صورت عرفی وارد خاک کشور دیگر می شود باید توسط کشوری که می خواهد سد بر روی رودخانه بزند رعایت شود. گرفتن حقابه بستگی دارد به قدرت چانه زنی کشوری که در پایین دست قرار دارد. به عنوان مثال بر روی رودخانه هیرمند در افغانستان سد ساخته شده و باید حقابه ایران در نظر گرفته شود، اما عملا این اتفاق نیفتاد چون دیپلماسی ایران نتوانست با قدرت چانه زنی بالا وارد عمل شود . نتیجه آن خشک شدن رود هیرمند در ایران و دریاچه هامون شده که مشکلات زیست محیطی زیادی را رقم زده است.
*معاون وزیر خارجه ترکیه گفته ساخت این سد و اجرای پروژه گپ تاثیری بر اکوسیستم منطقه ندارد و انتقادها کارشناسی نیست. آیا شواهد و مستندات علمی برای اثبات اثرگذاری سوء ساخت این سد بر منطقه وجود دارد؟
ما نباید انتظار داشته باشیم که مسئولان ترکیه حرفی به غیر از تایید این پروژه بزنند. چون وجود سد حداقل در کوتاه مدت کاملا به نفع ترکیه است و موجب رونق اقتصادی در این کشور می‌شود. اگرچه در دراز مدت ممکن است تبعات زیست محیطی زیادی را به کشور ترکیه تحمیل کند. بهترین شاهد و سند زنده در این خصوص سد آتاتورک بر روی رود فرات است که طی ۲۵ سال توانست عراق را به کانون ریزگرد تبدیل کند.
*ساخت این سد ایلیسو چه تاثیری بر تالاب هورالعظیم خواهد داشت؟
با ایجاد سد ایلیسو دیگر امیدی به احیای هورالعظیم نخواهد بود. تمام تلاش‌هایی هم که اکنون رئیس سازمان محیط زیست خانم دکتر ابتکار برای احیای آن انجام می‌دهد و تا حدی هم موفق است، بی‌اثر خواهد شد. می‌دانید که هورالعظیم در جنوب کشور واقع شده است. اگر یادتان باشد تا همین چند سال پیش در این هور قایق حرکت می کرد. بسیاری از رزمندگان دفاع مقدس در این منطقه بر روی آب با دشمن جنگیدند. این منطقه نیزار بوده که این پوشش گیاهی موجب می شد هوای جنوب تلطف شود. اما طی دو سه سال گذشته هورالعظیم تبدیل شده به یکی از کانون‌های ریزگرد در جنوب کشور که نفس مردم اهواز را بریده است. چرا این اتفاق برای هورالعظیم افتاده؟ یکی از دلایل مهم آن سد آتاتورک است که ۲۵ سال قبل در ترکیه بر روی رود فرات بسته شده است. این سد باعث شده بیش از ۵۰% از آب سرشاخه‌های آن که در ترکیه مستقر است وارد رود فرات نشده و عراق هر روز بیابانی‌تر شده با طبع هورالعظیم هم خشک شده است. این ریزگردها امروز برای ایران دردسر شده و نفس مردم جنوب کشور را قطع کرده است. باز می‌دانید که منشا ریزگردهایی که وارد ایران می شود کمتر از بیست درصد آن مربوط به داخل خاک ایران است. بقیه آن مربوط به عراق، عربستان حتی صحرای آفریقاست. بنابراین باتوجه به مشکلات عدیده‌ای که هم اکنون ریزگردها و خشکسالی ها در کشور ما ایجاد کرده‌است، وزارت خارجه و نمایندگان مجلس شورای اسلامی و سازمان محیط زیست به کمک NGO های کشور امروز باید اقدامات محکم و عاجلی در خصوص جلوگیری از ساخت سد ایلیسو بر روی رود دجله در ترکیه انجام دهند و سازمان‌های جهانی را به میدان بیاورند تا جلوی ساخت سد ایلیسو گرفته شود. چنانچه سد ایلیسو بر روی رود دجله ساخته شود جنوب غرب آسیا و شرق اروپا با مشکلات شدید زیست محیطی روبرو خواهند شد.
*کم شدن آب ورودی به خلیج فارس و افزایش غلظت نمک در آن بر اثر ساخت سدهای ترکیه چه تاثیری بر آبزیان این خلیج خواهد گذاشت؟
هر موجود زنده ای اعم از حیوان یا گیاه تا درصدی از شوری را می‌تواند تحمل کند و اگر درجه شوری از حد مجاز بدن موجود بگذرد موجود خواهد مرد. خلیج فارس به دلیل اینکه خلیج است و مستقیم به اقیانوس وصل نیست هم اکنون نیز دچار مشکل است. نصب آب شیرین کن‌های متعددی از سوی کشورهای خلیج موجب شده این خلیج گرم‌تر و شورتر شود. حالا با این مشکلاتی که وجود دارد اگر ورودی آب خلیج باز هم کاهش پیدا کند کل محیط زیست خلیج فارس و اکوسیستم گیاهی و جانوری آن نابود خواهد شد. به علاوه کاهش آب خلیج فارس موجب گسترش سواحل خواهد شد. می‌دانید که سواحل اطراف خلیج فارس سواحل شوری است. اگر سد ایلیسو احداث شود سواحل شور گسترش یافته و شوری چند برابری سواحل خطرات زیست محیطی زیادی را برای مردم جنوب ایجاد خواهد کرد.
*با توجه به اذعان سازمان ملل به اینکه در سال 2045 تقاضای آب در خاورمیانه 60 درصد افزایش خواهد یافت، آیا می‌توان این اقدام ترکیه را یک برنامه سیاسی تلقی کرد؟
هم اکنون خاورمیانه با بحران آب روبرست. سال‌هاست که امنیت آب به خطر افتاده است و آب خود به یک موضوع امنیتی تبدیل شده است. خاورمیانه هم اکنون در حال تجربه جنگ آب در برخی نقاط به طور محدود است. می‌توان گفت که اقدام ترکیه برای ساخت سد شائبه سیاسی هم دارد. بی تردید در یکی یا دو دهه دیگر با افزایش جمعیت و فشار بیشتر بر منابع آبی میزان تقاضا برای استفاده از آب چند برابر امروز خواهد شد. سد ایلیسو در آن زمان یعنی ۲۰۴۵ می‌تواند به عنوان منبع بزرگ اقتصادی برای کشور ترکیه محسوب شود. در آن زمان دولت ترکیه می‌تواند با بسته‌بندی و فروش آب به کشورهای خاورمیانه حتی ایران! میلیاردها دلار پول و سرمایه وارد کشور خود کند.
همان‌گونه که نفت امروزه قیمت گذاری جهانی می‌شود. مطمئن باشید در زمان موعود آب بسیار گران‌تر از نفت به فروش خواهد رسید، زیرا بدون نفت می‌توان زندگی کرد اما بدون آب هرگز. بنابر این ساخت سد ایلیسو نه تنها اقدام سیاسی از سوی دولت ترکیه محسوب می‌شود، بلکه اقدام اقتصادی نیز هست. چون برای ترکیه از نظر اجتماعی و اقتصادی سود آور است. در این خصوص دولت ایران و عراق و دولت‌های خلیج نشین و اروپایی باید اعتراضات‌شان را سازمان های جهانی برسانند تا جلوی ساخت سد ایلیسو گرفته شود.
گفت وگو از : الیاس بشری
