حماسه یا ادبیات حماسی چیست + معرفی انواع حماسه

در این مطلب با کلمه ادبیات حماسی آشنا می‌شویم، ابتدا بررسی می‌کنیم که حماسه چیست و چه نقش و جایگاهی در ادبیات فارسی دارد و با ذکر مثال با انواع حماسه آشنا می‌شویم.

معرفی حماسه و انواع ادبیات حماسی

عبارت "حماسه" در زبان فارسی در جایگاهی به کار می‌رود که یک اتفاق یا داستان مهم خلق شده باشد، حماسه به معنای شجاعت است و معمولا در کتاب‌های ادبی در وصف پهلوانان و سرداران جنگ به‌کار می‌رود. یکی از مهمترین داستان‌های حماسی که در حدود 1000 سال پیش خلق شده در کتاب شاهنامه فردوسی توسط فردوسی که یکی از بزرگترین و پرآوازه‌ترین شاعران ادبیات کهن پارسی است نوشته شده است.

ادبیات شعر حماسی را می‌توان مختص ایرانیان نامید، در زمان‌های قدیم شعر حماسی در میان اعراب جایگاهی نداشت و اشعار حماسی بینش‌های اخلاقی را بر اساس خرد و آگاهی وصف می‌کردند که در آن زمان در میان اشعار غنایی که مورد استفاده اعراب قرار می‌گرفت نقشی کمرنگ داشت، خیلی از تحلیل‌گران معتقد هستند ادبیات حماسی در دوران قبل از اسلام در ایران بوده و آن زمان اعراب آشنایی با این سبک از ادبیات نداشتند.

یکی از تفاوت‌های محسوس ادبیات حماسی استفاده از کلمات فارسی و دیده نشدن کلمات عربی به وفور در متن این سبک از ادبیات است که در زمان‌های قدیم کلمات عربی بیشتر در شعر غنایی کاربرد داشتند.

یکی از اشعار حماسی معروف در شاهنامه فردوسی را با هم بخوانیم:

وگر نیک‌دل باشی و راه‌جوی

بود نزد هر کس تو را آبروی

وگر بدکنش باشی و بد تنه

به دوزخ فرستاده باشی بنه

حماسه کلمه‌ای است که در وصف مردمانی گفته می‌شود که با دلاوری و شجاعت خود اتفاقاتی را رقم می‌زنند تا کشور یا شهر یا منطقه سکونت خود را از چنگ دشمنان خارج سازند، که معمولا در ادبیات حماسی فارسی این کلمه برای سرداران و جنگ آوران مشهور که باعث رقم زدن تفاوت و پیروزی در نبرد‌ها بودند به‌کار برده شده است.

ادبیات حماسی از زمان‌های قدیم می‌آیند، اکثرا منابع مکتوب آن‌ها توسط دشمنان و افرادی که آغاز کننده ظلم و ستم بودند از بین رفته‌اند و این داستان‌های حماسی نسل به نسل به صورت گفتاری منتقل شده اند تا امروزه به دست ما رسیده است.

بررسی انواع ادبیات حماسی

انواع ادبیات حماسی را می‌توان بر اساس موضوعات مختلفی از جمله حماسه زمانی، حماسه مکانی، حماسه دینی، حماسه پهلوانی، حماسه عرفانی و دگیر موضوعات مختلف دسته‌بندی کرد.

در این قسمت با برخی از این حماسه‌ها آشنا می‌شویم.

حماسه طبیعی

حماسه طبیعی به نوعی از ادبیات حماسی گفته می‌شود که به صورت طبیعی در سرگذشت ملت‌ها رخ داده است، برای مثال برخی از اشعار شاهنامه فردوسی را می‌توان به عنوان حماسه طبیعی نام برد، در این سبک از حماسه مردم یک کشور نقش مهمی در شکل گیری این نوع حماسه دارند.

حماسه دینی

حماسه دینی به گونه‌ای است که دارای یک شخصیت دلیر و البته مذهبی است که داستان اصلی بر حول محور این شخص خلاصه می‌شود، در این سبک ادبیات حماسی نقش اول ماجرا یک فرد دینی و مذهبی است که با توجه به عقاید مردمان هر کشور می‌تواند متفاوت باشد، برای مثال حماسه دینی در خاورمیانه و میان اعراب و ایرانیان نقشی مذهبی و اسلامی دارد، اما برای مردمانی مثل چین و مصریان باستان نوع دیگری از مذهب و اعتقادات را شامل می‌شود.

حماسه عرفانی

در این سبک از ادبیات حماسی شخصیت اصلی به جایگاهی معنوی دست پیدا می‌کند که نظیر حماسه عرفانی را قطعا بارها در ادبیات فارسی ایران هم مشاهده کرده اید، کتابی مانند منطق‌الطیر یکی از ادبیات سبک عرفانی است که شخصیت حماسی داستان با رسیدن به معنویت و نزدیکی به جایگاه عرفانی نزد خداوند باعث خلق این حماسه می‌شود.

حماسه پهلوانی

همانطور که از نامش پیداست شخصیت اصلی این سبک از ادبیات حماسی شخصی پهلوان است، یکی از ویژگی‌های اصلی حماسه پهلوانی سربلند بودن و مردمی بودن شخص پهلوان است.

پهلوان هیچ‌وقت زیر بار حرف زور نمی‌رود و در برار ظلم و ستم همواره طرفدار مردم ضعیف است و در مقابل روی حاکمان و مستبدان می‌ایستد، ادبیات حماسی پهلوانی را بیشتر از هر نوع حماسه‌ای می‌شناسیم مثلا رستم در کتاب شاهنامه نماد یک پهلوان شجاع ایرانی است. حماسه پهلوانی معمولا جایگاهی تاریخی دارد و از میان جنگ‌ها و درگیری‌های مختلف شکوفا می‌شود.

حماسه پهلوانی علاوه بر ادبیات فارسی در زمان یونان باستان نیز بسیار رایج بوده است.

بررسی ساختار ادبیات حماسی

ادبیات حماسی برای تمامی ملت‌ها معمولا ساختاری یکسان دارد، این سبک از ادبیات دارای یک شخص دلاور و قهرمان و خلق کننده داستان هستند که تصویرساز فردی قوی، قدرتمند و معصوم است.

حماسه معمولا ساختاری ملی دارد و مختص یک ملت خاص می‌شود، در حماسه اتفاقاتی رخ می‌دهد که شاید به دور از باور یا طرز فکر عادی مردمان باشد و همین باعث شکل‌گیری حماسه می‌شود.

یکی دیگر از نکاتی که در حماسه به چشم می‌آید حضور حیوانات درون داستان و تاثیرگذاری آنها است، برای مثال در شاهنامه رستم درگیر جنگ با اژدها می‌شود و در حماسه دیگر ملل ها نیز حیوانات و جانوران مختلف حتی گاهی جانوران خیالی نیز نقش مهمی دارند.

در حماسه نیرو‌های ماورایی وجود دارد و احتمالا شخصیت قهرمان داستان خودش را از عشق یک زن محروم می‌کند تا تمرکز‌ش را از دست ندهد یا به عبارتی در این زمینه ازخودگذشتگی می‌کند.

قهرمان داستان همواره با افراد شرور درگیر مبارزه می‌شود و این صحنه‌ها معمولا جذابیت دوچندانی به حماسه اضافه می‌کنند، احتمالا در اکثر مواقع از جادو در حماسه استفاده می‌شود و مرگ قهرمان حماسه در انظار عمومی نیست.

در نهایت باید گفت که ادبیات حماسی یکی از محبوب‌ترین سبک ادبیات در بین تمام ملل است و همواره از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، به خصوص برای ما ایرانیان به دلیل نوشته شدن کتاب شاهنامه فردوسی توسط فردوسی شاعر بزرگ ایرانی که به عنوان یکی از برترین کتاب‌های حماسی دنیا شناخته شده است.