پایگاه خبری جماران: از اولین خبرهای شیوع ابتلای انسان به ویروس تقویت شده کرونا، در کشور چین زمان زیادی نمی گذرد و اعلام رسمی ابتلای هم میهنانمان به کرونا ویروس، اول اسفند و از شهر قم به آگاهی ما رسید و شاید در آن زمان، تصور نمی کردیم به زودی این ویروس، همه زندگی ما را تحت تأثیر قرار می دهد. در این مدت که کمتر از یک ماه از انتشار این ویروس در سرزمین ما می گذرد، صاحب نظران ارجمند و کارشناسان محترم از منظرهای مختلف، به آثار این ویروس پرداخته اند اما اینجا در چند سطری درباره «تأثیر کرونا بر امنیت فرهنگی» می پردازیم.
امنیت
امنیت در لغت به معنی عدم تشویش و ترس، آسودگی و اطمینان خاطر است (نویدنیا 1385، 57)، از سوی دیگر می‌توان امنیت را دور و مصون بودن از خطرات و تهدیداتی که منافع و هنجارهای اساسی یک فرد و یا جامعه را با خطر نابودی مواجه می‌کنند، دانست (حجت زاده 1383، 6).
«امنیت» جزو ضروری ترین و کهن ترین نیازهای انسان در طول تاریخ حیات خود در پهنه زمین بوده است، از این رو مکاتب و ادیان مختلف در اهمیت آن، نکات فراوانی را بیان کرده اند.
اهمیت و جایگاه خاص «امنیت» در آیات متعدد قرآن کریم مورد توجه قرار داده شده است، به عنوان نمونه؛ خداوند متعال در آیه 55 سوره نور می فرماید: «وَلَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا: آنها که در راه ایمان و عمل صالح گام بر دارند خداوند وعده‌شان داده است که به مقامی والا برساند که دیگر ترس و هراسی نداشته و به امنیت نائل آیند.» این آیه به ما می گوید که امنیت از والاترین پاداش های خداوند به بندگان مؤمن خود است.
در فرمایشات معصومین علیهم السلام، «امنیت» یکی از گواراترین نعمت های خداوند معرفی می شود، تا جایی که؛
پیامبر اکرم – ص – می فرمایند: دو نعمت هستند که قدرشان ناشناخته است: امنیت و سلامت (محمدی ری شهری 1388، 21) ، امام امیرالمؤمنین – ع - می فرمایند: آسایش زندگی در [گرو] امنیت است (همان، 23). هر شادمانی نیاز به امنیت [و آرامش] دارد (همان، 23). نعمتی خوش‌تر از امنیت نیست (همان، 23) و امام صادق – ع – نیز در این زمینه می فرمایند : سه چیز است که همه مردم به آن ها نیازمندند: امنیت، دادگری، و فراوانی (همان، 23).
فرهنگ
فرهنگ جزو مفاهیم پر مناقشه ای است که تقریباً به تعداد افراد صاحب نظر در زمینه فرهنگ شناسی، تعریف شده است، تا جایی که محمود روح الامینی در کتاب «گرد شهر با چراغ در مبانی انسان شناسی» می نویسد : «هرسکویتس از حدود دویست و پنجاه تعریف یاد می کند. کروبر به سیصد تعریف اشاره دارد و گاه نیز رقم چهارصد تعریف را برای فرهنگ می بینیم.» (روح الامینی 1382، 41).
دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در نقشه مهندسی فرهنگی کشور در تعریف فرهنگ می نویسد: نظام واره ای است از «عقاید و باورهای اساسی»، «ارزش ها، آداب و الگوهای رفتاری» ریشه دار و دیرپا و «نمادها» و «مصنوعات» که ادراکات، رفتار و مناسبات جامعه را جهت و شکل می دهد و هویت آن را می سازد (نقشه منهدسی فرهنگی کشور، ص 16).
امنیت فرهنگی
امنیت فرهنگی ایجاد وضعیتی مطمئن، آرام بخش و خالی از هرگونه تهدید و تعرض در انسان و جامعه است (صالحی امیری و محمدی 1392، 22)، امنیت فرهنگی عبارت است از «ایجاد وضعیتی مطمئن، آرامش بخش و خالی از هرگونه تهدید و تعرض در انسان نسبت به دین، افکار، اخلاق، آداب و رسوم، باورها، ارزش ها، میراث فرهنگی، آثار ادبی و...؛ به عبارت دیگر، مصونیت فرهنگ فرد و جامعه از هر گونه تعرض و تهدید را امنیت فرهنگی گویند (صالحی امیری 1386، 56).
کرونا با امنیت فرهنگی ما چه می کند؟
انتشار ویروس کرونا، لایه های پنهان فضای فرهنگی ما را آشکار کرده و برخی از عناصر فرهنگ ما را دستخوش تغییر قرار داده، که در زیر به برخی آن ها اشاره می شود:
کرونا و رسانه
بخشی از جامعه به خاطر بهره اندک از سواد رسانه ای، به شدت از زباله ها و آلودگی های اطلاعاتی و رسانه ای تأثیر پذیرفته و دچار رعب و وحشت شده و با بازنشر همان اطلاعات، موجب ترس و نگرانی دیگران نیز می شوند. زباله ها و آلودگی های رسانه ای، با هدف ایجاد ناامنی فرهنگی، با شیوه های مختلفی تولید و منتشر می شوند؛ مهم ترین شیوه های یادشده عبارت اند از:
- اسم گذاری؛ شیوه ای که برای تحریک مردم، رویکرد «رد هر فکر و عقیده ای بدون بررسی شواهد» را اتخاذ کرده، در محتوای برخی رسانه ها در رابطه با کرونا، مشهود است. مثلاً انتشار آمارهای متفاوتی از سوی آنها در مورد تعداد مبتلایان به ویروس کرونا و جان باختگان؛ که سعی در غیرقابل قبول انگاشتن آمار رسمی و شکست خوردن تمهیدات مسئولان برای کنترل ماجرا دارد.
- تنویر و تلطیف؛ از این شیوه برای «پذیرش و تصدیق چیزی بدون بررسی شواهد» استفاده می شود و در پیام های رسانه ای این روزها فراوان دیده می شود. به عنوان نمونه: انتشار اظهارات یک مسئول شهری یا استانی یا حتی یک سلبریتی ... که اطلاعات درستی مرتبط با فضای کرونا ندارد. این انتشار صرفاً به خاطر جایگاه این افراد، صورت می پذیرد تا موجب پذیرش از سوی مردم می شود؛ حال آنکه در مورد آن اظهارات، شواهدی در دست نباشد.
- انتقال؛ یعنی «اقتدار، حرمت و منزلت امری مورد احترام، برای قابل قبول تر شدن به چیز دیگری منتقل شود». در این شیوه، تولید کننده محتوای رسانه ای با موضوع کرونا، برای پذیرش پیام خود از سوی مردم، به استخدام اظهارات (گزینش شده یا غیرگزینشی) شخصیت هایی با پایگاه اجتماعی خاص، می پردازد.
- تصدیق؛ یعنی «شخصی که مورد احترام یا منفور است بگوید فکر، برنامه یا محصول یا شخص معینی خوب یا بد است». متأسفانه به خاطر معتبر انگاشتن برخی منابع خبری خارجی و نیز برخی شخصیت ها، اطلاعات نادرست آن ها در مورد کرونا، مورد پذیرش بخشی از جامعه قرار می گیرد.
- مغالطه؛ که شامل «گزینش و استفاده درست یا نادرست، مشروح یا مغشوش و منطقی یا غیرمنطقی است؛ به این منظور که بهترین یا بدترین مورد ممکن را برای یک فکر، برنامه، شخص یا محصول ارائه کنند». مغالطه در این روزها، بسیار مورد استفاده قرار می گیرد، به این صورت که اطلاعات مختلف کرونایی، به گونه ای دست چین و مهندسی می شوند که هدف تولیدکننده پیام را تأمین کنند.
کسانی که دانش و مهارت «سواد رسانه ای» دارند می دانند که: آگاهی های درست را فقط از منابع معتبر دریافت کنند. منابع متفرقه در پیام های خود، ارزش ها و عقیده های خود را می گنجانند؛ آن ها به دنبال بهره های سیاسی یا تجاری یا هر دو هستند. افراد مختلف می توانند دریافت های متفاوتی از پیام هایی که ما از منابع متفرقه بازنشر می کنیم، داشته باشند.
کرونا و ظهور ارزش های فرهنگی متخالف در جامعه
ویروس کرونا با همه تهدیدهای خود، فرصتی است برای مطالعه و مشاهده ارزش های فرهنگی حاکم بر جامعه.
با کمی دقت و بررسی، به دست می آید که :
دولت با تشکیل ستادی برای مدیریت و کنترل ویروس کرونا، تلاش می کند با تمرکز تصمیم گیری های مربوط، آسیب های این ویروس را به حداقل برساند. جامعه پزشکی به همراه سایر عوامل مرتبط، با وجدان کاری شایسته ای مشغول خدمت به بیماران هستند. ایشان سعی می کنند با روشن گری در مورد این ویروس، جامعه را از موهومات خارج کنند تا مردم بر اساس یک بینش واقعی، در مورد کرونا رفتار کنند.
رسانه های معتبر و صداوسیما هم بعضا تلاش می کنند با تولید برنامه های مختلف در مورد این ویروس، اعم از گفتگوهای تخصصی، مخابره اخبار و گزارش های مختلف، در پیش گرفتن رویکردی منطقی را در مواجهه با ویروس کرونا و امور مرتبط به آن، در مردم ایجاد و تقویت کنند. تا اینجای ماجرا، حکایت از حاکمیت ارزش های فرهنگی «اخلاق» و «عقلانیت» در جامعه دارد.
اما برخی رفتارها هم دیده می شود که کاملا با ارزش های پیش گفته در تعارض است؛ مثلاً:
بعضی از مراکز عرضه لوازم بهداشتی و برخی افراد جامعه در خرید از این مراکز، رفتارهای منفعت طلبانه و خودخواهانه ای از خود به نمایش می گذارند؛ در این بین برخی از کاربران شبکه های اجتماعی با تولید محتواهایی خلاف واقع یا بازنشر مطالب غیرواقعی، به ایجاد و دامن زدن به فضای غیرمعمولی جامعه کمک می کنند.
مجموع این رفتارها ناشی از عدم نهادینه شدن ارزش های فرهنگیِ اصیل انسانی و اسلامی در بخشی از جامعه دارد. سودجویی و خودخواهی در این شرایط خاص، حکایت از افول اخلاق در بخشی از جامعه دارد و این افول در این زمانه -که به واسطه فن آوری های جدید اطلاعاتی و ارتباطی، روایت های پنهان، به راحتی آشکار می شوند - از چشم و گوش مردم، پنهان نمی ماند.
از آسیب های بالقوه این رفتار، می تواند کاهش حساسیت جامعه نسبت به رعایت مرزهای اخلاقی باشد. آن خوش اخلاقی و این بداخلاقی، هر دو جزو واقعیت های فضای فرهنگی جامعه ما است.
آن خوش اخلاقی؛ بیانگر موفقیت نهادهای پرورشی و فرهنگی در جامعه است و این بداخلاقی، نشان دهنده عدم موفقیت همان نهادها، و این تعارض می تواند رازگشای حقیقتی دیگر باشد و آن می تواند همان فرمایش خداوند باشد که در آیه 84 سوره اسراء می فرماید: «کل یعمل علی شاکلته: هر کس بر مبنای خلق و خوی خویش رفتار می‌کند» یعنی با همه اصالتی که برای «محیط » در اثرگذاری مدیریت رفتار افراد جامعه قایل هستیم و تأثیری که «محیط» می تواند بر شخصیت افراد داشته باشد اما در نهایت، این «فرد» است که اصالت دارد.
آن ها که در این آزمون، خوش اخلاقی کردند و می کنند، در واقع با ندای فطرت خود، همراهی می کنند و کسانی خوش اخلاقی نمی کنند به ندای خودِ الهیِ خود، بی توجهی می کنند. این روزها هم چون آئینه ای است که شخصیت واقعی ما را به خودمان نشان می دهد، همه ما می توانیم از تصویر این آئینه، درس و عبرت بگیریم.
کرونا و هنجارها
در فضای شکل گرفته کنونی، برخی با رعایت هنجارهایی که اقتضای این دوره را دارد، تلاش می کنند با رعایت راهبرد قطع زنجیره انتشار ویروس کرونا با عمل به اصول پیش گیرانه، مسوولیت اجتماعی خود در قبال دیگران را به نحو شایسته ای اجرا کنند. ایشان به توصیه های بهداشتی توجه می کنند، حتی المقدور در خانه می مانند، دید و بازدیدها را به زمان شایسته خودش موکول کرده اند، به مسافرت نمی روند، مناسک دینی در مجامع را تا عادی شدن شرایط ترک کرده اند و... ؛ اما برخی دیگر، متأسفانه بدون درک شرایط بحرانی و بدون کم ترین توجه، روال طبیعی زندگی خود را ادامه می دهند و هم چنان با هنجارهای مربوط به دوران ماقبل کرونا پیش می روند، به نظر می رسد؛ ضرورت دارد که حکومت برای چنین افرادی مجازاتِ سختِ بازدارنده تعریف کند تا ایشان به رعایت هنجارهای مربوط به فضای کرونایی، تن در دهند.
*مدرس دانشگاه
***
منابع:
حجت زاده، عبدالحسین. 1383. ایالات متحده؛ امنیت سرزمینی و عوامل تهدید کننده آن. نگاه. شماره 45.
روح الامینی، محمود. (1382). گرد شهر با چراغ در مبانی انسان شناسی. تهران: عطار
صالحی امیری، سید رضا. (1386). مفاهیم و نظریه‌های فرهنگی. تهران: ققنوس.
صالحی امیری، سید رضا. و سعید محمدی. 1392. دیپلماسی فرهنگی. تهران: ققنوس.
محمدی ری شهری، محمد. (1388). فرهنگ نامه امنیت ملی. قم: دارالحدیث.
نویدنیا، منیژه. 1385. تأملی نظری در امنیت اجتماعی، با تأکید بر گونه های امنیت. مطالعات راهبردی. شماره 1.
