سیستان و بلوچستان با وسعت و تنوع جغرافیایی، قومی و مذهبی از پهن دشت سیستان تا شکوه و زیبایی بلوچستان و نیز داشتن مناطق بکر و دست نخورده که از آن به عنوان گنج پنهان و سرزمین ناشناخته‌ها یاد می‌شود، ظرفیت و توانمندی بالایی برای جذب گردشگر دارد که در صورت توجه بیشتر و فراهم کردن زیرساخت‌ها صنعت گردشگری را متحول خواهد کرد.
این استان گنجینه‌ای تمام عیار از هر آنچه که برای یک سرزمین مهم تلقی می‌شود را در خود جای داده است، منطقه ناشناخته‌ها که آثار تاریخی و طبیعی بسیاری را در خود پنهان کرده است.
قلعه‌های مستحکم و با شکوه در سیستان و بلوچستان تداوم زندگی در هزاره‌های پیش از تاریخ تا قرون اولیه اسلامی را روشن می‌سازد.
قلعه چه رئیس و قلعه رستم در هامون
قلعه چه رئیس؛ یک ارگ حکومتی ۲ ایوانه مربوط به دوره صفوی است که تاکنون چند دوره مرمتی روی این اثر انجام شده است.
وجود بزرگترین و مرتفع ترین گنبد خشتی و گلی استان در این بنا بر اهمیت آن می‌افزاید.
قلعه رستم؛ در دوره خود به عنوان پادگان نظامی شهر حوضدار کاربرد داشته و بزرگترین قلعه تاریخی سیستان و بلوچستان است.
وجود بناهایی از جنس خشت و گل در سه طبقه و همچنین وجود تنها یخدان تاریخی استان در این قلعه زیبایی و گیرایی این اثر را صدچندان کرده است.
قلعه نو، آتشگاه و کله کنگ زهک
قلعه نو؛ تنها روستایی که تاکنون بافت سنتی و معماری بومی منطقه سیستان را حفظ کرده همین روستا است.
خانه‌های سیستان به دلیل جلوگیری از نفوذ گرمای شدید و بادهای ۱۲۰ روزه، با سقف گنبدی و پوشش کاه‌گل ساخته می‌شدند.
قلعه نو در حاشیه جاده زابل- زهک قرار دارد و قدمت آن براساس سفرنامه سیاحان انگلیسی ۱۶۰ سال است.
در زمان قاجار شکل روستاهای سیستان دفاعی و قلعه‌ای بوده و چون قبل از تاسیس این روستا در نزدیکی آن روستایی به نام قلعه کهنه وجود داشته و این روستا به شکل قلعه بوده به همین دلیل نام آن را قلعه نو گذاشتند.
این روستا برروی تپه‌ای طبیعی ساخته شده و خانه های آن بصورت پلکانی است.
آتشگاه؛ این مکان باستانی یکی از آتشکده‌های مهم و بزرگ دوره ساسانی بوده که نیاز به پژوهش باستان‌شناسی وسیع دارد.
قلعه کله کنگ: که در روستایی به همین نام قرار دارد محل سکونت خوانین نارویی در این منطقه بوده است.
معماری زیبا برگرفته از ویژگی‌های بومی و شهری با مصالح چینه خشت و گل از مشخصات این بنا است.
قلعه حیدرآباد و ایرندگان خاش
قلعه حیدرآباد؛ این قلعه که در حومه شرقی شهر خاش و در انتهای خیابان سرباز واقع شده به دستور عیدوخان و توسط معماران بومی منطقه بنا شده است.
عیدوخان یکی از خوانین منطقه، عملیات ساخت قلعه خشتی و گلی حیدرآباد را در اواسط دهه ۱۹۲۰ میلادی شروع کرد.
در سال ۱۳۰۷ شمسی ارتش رضاخان وارد خاش می‌شود و این منطقه را به تصرف و اختیار خود درمی‌آورد.
عیدوخان نیز که از قبل با ارتش رضاخان همکاری می‌کرد در سیاست‌های محلی و شیوه رفتار، فرمانده قشون دولتی تیپ خاش را راهنمایی می‌کند و این قلعه بیشتر مورد استفاده قشون انگلیسی‌ها بوده و به عنوان انبار مهمات از آن استفاده می‌شده است.
در ساخت این بنا از تزیینات معماری خاصی بهره گرفته شده که می‌توان به تزیینات کنگره‌ای شکل و نیم‌دایره‌ای مایل به بیضی اشاره کرد.
معماری این بنا مربوط به دوره اسلامی و حکومت سلسله قاجاریه است.
قلعه ایرندگان؛ این قلعه در ۱۰۰ کیلومتری شهر خاش با مساحتی بالغ بر ۵۶۴ مترمربع و در سه طبقه ساخته شده است.
زمان ساخت این قلعه به دوره قاجاریه باز می‌گردد و مرکز حکومت ایرندگان و روستاهای اطراف بشمار می‌رفته است.
این بنا در زمان حکومت دوست‌محمد خان محل حکمرانی فردی به نام سبزعلی بوده است.
قلعه خیرآباد و دهک سراوان
قلعه خیرآباد؛ این قلعه مربوط به دوره اسلامی و در ۷۰ کیلومتری سراوان واقع شده که در نخلستان دزک و در قسمت جنوبی این روستا درست در مقابل قلعه معروف دزک در محور کولو نرسیده به این روستا واقع شده است.
این قلعه بر روی تپه سنگ کوچکی بنا شده که از نظر استحکام و عدم نفوذ از طریق تونل محافظ مهمی برای قلعه محسوب می‌شود.
این قلعه احتمالا دارای سه طبقه بوده و به طور هشت ضلعی بنا شده است.
قلعه دهک؛ این قلعه نیز مربوط به دوره اسلامی و در فاصله پنج کیلومتری سراوان بر بالای تپه‌ای واقع شده که در اطراف و پایین آن تخته سنگی وجود دارد که بر روی آن آثار ماهی و حلزون به وضوح مشاهده می‌شود که گویای این واقعیت است که در گذشته‌های دور اطراف قلعه دریاچه یا مرداب بوده که به مرور زمان خشک شدند و آثارشان هنوز بر روی تخته سنگ‌ها مشهود است.
قلعه سب، قلعه کنت و قلعه پسکوه در سیب سوران
قلعه سب؛ زیباترین و سالمترین قلعه‌ای که از دوران اسلامی سیستان و بلوچستان بجا مانده همین قلعه است.
آیینه تمام نمای این قلعه که حاکمان صفویه و بعد از آنها است از جمله ۲۷ بنای تاریخی استان می‌باشد که هنوز پابرجاست.
این قلعه در اوایل قرن دوازدهم هجری مرکز حکمرانی حاکم محلی در روستای سیب بوده و نام قلعه «سب» از نام همین روستا به معنای جایگاهی که در آن آب روان است گرفته شده که این واژه به طایفه‌های کهن در سراوان هم اطلاق می‌شود.
قلعه کنت؛ این قلعه در روستای کنت شهرستان سیب سوران روی صخره‌ای طبیعی در سه طبقه ساخته شده که ورودی این قلعه در قسمت جنوبی آن در حدود ۱۳ متر از سطح زمین ارتفاع دارد و به حیاط جنوبی قلعه منتهی می‌شود.
اطراف حیاط مرکزی، طبقه عامه‌نشین و دارای ۱۱ اتاق شامل اسطبل، انبار و غیره است و پله‌ای در شمال قسمت حاکم نشین قلعه ارتباط آن را با سایر طبقات فراهم می‌کند.
در ضلع غربی ۲ برج نگهبانی جهت حفاظت قلعه و دفاع از آن قرار دارد.
این قلعه به دستور حاکم محلی و توسط معماران بومی دوره افشاریه ساخته شده است.
قلعه پسکوه؛ این بنا نیز به دوره اسلامی و قاجاریه برمی‌گردد و مانند دیگر قلعه‌های این شهرستان از ۲قسمت حاکم نشین و عامه نشین تشکیل شده است.
قسمت حاکم نشین دارای ۲ طبقه بوده که طبقه بالا دارای سالن‌هایی که محل برگزاری جلسات روزانه حاکم بوده احداث شده است.
فرم و تزیینات خاص این اثر تاریخی از ویژگی‌های این بنا است که بر زیبایی آن افزوده و برای شکست نور نیز کاربرد دارد.
قلعه مهرستان
قلعه مهرستان یا زابلی سابق در حاشیه شهر مهرستان و در کنار زمین‌های کشاورزی واقع شده و قدمت آن به دوره اسلامی بازمی‌گردد و بیش از ۴۰۰ سال قدمت دارد.
این قلعه از ۲ قسمت حاکم نشین و عامه نشین تشکیل شده و قسمت اصلی بنا در ۲ طبقه و برخی از قسمت‌ها از سه طبقه تشکیل و دارای حیاط مرکزی بوده است.
قلعه بر روی تپه‌ای دست‌ساز همانند قلعه سب بناشده و چاه آب نیز با هدف تامین آب ساکنان در وسط قلعه حفر شده است.
مساحت این قلعه در حدود هزار متر و پوشش سقفی آن تنه درخت خرما است.
قلعه ناصری و بمپور در ایرانشهر
قلعه ناصری یا ناصریه؛ این قلعه در مرکز شهر ایرانشهر واقع شده و پس از قلعه بمپور مهمترین و وسیع‌ترین قلعه بلوچستان محسوب می‌شود.
در حال حاضر از این قلعه زیبا جز حصار اصلی و سردرب ورودی، قسمت‌هایی از حمام و سربازخانه در حال بازسازی آثار دیگری به چشم نمی‌خورد.
این قلعه عظیم با مساحتی بالغ بر ۳۶ هزار متر مربع با نقشه تقریبا مربع با مصالح عمده خشت خام، آجر و گل ساخته شده است.
تاریخ ساخت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد و حصار دروازه ورودی آن از جاذبه‌های تاریخی مهم ایرانشهر است.
قلعه بمپور؛ درباره تاریخ بنای این قلعه نیز تردیدهایی وجود دارد و با قاطعیت نمی‌توان تاریخ آن را تعیین کرد.
بنابر برخی اسناد تاریخی نادرشاه اجازه ساختمان این قلعه را به نصیرخان داده اما این مساله نیز مشهود است که بنای این قلعه از زمان افشاریه کهن‌تر باشد و احتمالا از زمان دودمان ساسانیان است.
مصالح بکار رفته در این قلعه خشت خام و گل رس است که بر روی یک تپه مصنوعی احداث شده است.
دیوارهای غربی و شرقی در هر راس دارای برج‌های استوانه‌ای می‌باشد و از چهار برجک دیده‌بانی تنها ۲ برجک آن به ارتفاع ۲ متر مربع باقی مانده‌اند.
در داخل قلعه یک ردیف از اتاق‌های چسبیده به دیوار قلعه برای امور مختلف در نظر گرفته شده و یک حلقه چاه نیز در درون قلعه وجود دارد.
قلعه‌های سرباز و فیروزآباد در شهرستان سرباز
قلعه سرباز؛ این قلعه از شاخص‌ترین بناهای تاریخی در جنوب سیستان و بلوچستان است که فاصله آن تا شهر راسک مرکز شهرستان ۷۶ کیلومتر است.
این بنا در اوایل دوران اسلامی پس از تسلط اعراب برمنطقه مکران ساخته شده و کل بنا یک طبقه بوده و ورودی آن دالانی با سقف گنبدی داشته و فضاهایی مانند مطبخ و اسطبل در آنجا وجود دارد.
داخل قلعه تنها مقر سکونت خان و ماموران بوده و بقیه افراد در مناطقی نزدیک قلعه می‌زیسته‌اند.
قلعه فیروزآباد؛ این بنا با ۲ هزارو ۵۰۰ مترمربع مساحت در روستای فیروزآباد واقع در پنج کیلومتری شهر راسک مرکز شهرستان سرباز قرار دارد و محل حکمرانی حکام منطقه بوده است.
این بنا در اوایل دوران اسلامی پس از تسلط اعراب برمنطقه مکران ساخته شده و در اواخر دوره قاجاریه که خوانین محلی قدرت را در دست می‌گیرند طایفه بارکزائی بر این مناطق حکومت می‌کنند که با حمله رضاخان در زمان دوست‌محمدخان و سرکوب خوانین محلی و استیلای دولت مرکزی بر این منطقه رونق خود را از دست می‌دهد و بازماندگان حاکم این قلعه را ترک می‌کنند.
این قلعه بر روی تپه‌ای دست‌ساز به ارتفاع ۱۵ متر ساخته شده و همچنین پی این قلعه از سنگ‌های رودخانه‌ای ساخته شده است.
قلعه بنت، اسپکه و چانف در نیکشهر
قلعه بنت؛ این قلعه در دوره قاجاریه توسط رئیس سلیمان، جد طوایف شیرانی در روستای بنت ساخته شده است.
این قلعه بر روی تپه‌ای به ارتفاع ۶ متر و مساحتی حدود هزارو ۷۰۰ متر مربع بنا شده که مساحت خود قلعه ۴۳۰ متر مربع و مصالح بکار رفته در آن شامل چوب، خشت و کاه‌گل است.
قلعه اسپکه؛ این قلعه نیز توسط میرنصیرخان از طایفه رند ساخته شده و تاریخ ساخت این بنا به ۷۶۰ سال پیش باز می‌گردد.
این اثر قدیمی‌ترین قسمت قلعه در نیمه شرقی آن است که شامل تعدادی اتاق در قسمت شمالی و جنوبی است.
مجموعه در سه سطح ساخته شده و پایین‌ترین سطح در قسمت غربی است که در گذشته حصار قلعه بوده و بعدها بنای دیگری در ۲ طبقه به آن اضافه شده است.
قسمت زیرین اتاق‌ها جنوبی است که دسترسی آنها از صحن قلعه بوده و فرم زیبای بنا و ورودی بنا به زیباترین شکل و پی عظیم آن از موارد قابل توجه در این بنا است.
قلعه چانف؛ این قلعه در زمان اولیاء خان مبارکی همزمان با عهد ناصرالدین شاه قاجار بنا و بعد از او فرزندش میرخیر محمدخان مبارکی به حکمرانی قلعه منصوب می‌شود.
این بنا در سال ۱۳۲۴ هجری قمری توسط وی تکمیل می‌شود و مهمترین تزیینات بنا مربوط به درها و پنجره‌های منبت کاری شده‌ای است که در آن بکار رفته و دارای نقوش شمسه کامل و نقوش شاخه درخت خرما است.
قلعه تاریخی قصرقند و بگ
قلع قصرقند؛ این بنا در مرکز شهر قصرقند و در قسمت شرق مسجد جامع قرار دارد که به وسیله خانه‌های مسکونی احاطه شده و از جهت شمال و شمال شرقی به نخلستان محدود می‌شود.
این قلعه در گذشته مقر حکمرانی حاکمان بوده و تاریخ ساخت آن به دوره‌های قبل از صفویان بازمی‌گردد همچنین بنابه روایات بیشتر حاکمان آن از طایفه بلیده‌ای بوده‌اند.
قلعه برروی تپه‌ای دست‌ساز قرار گرفته که ارتفاع آن حدود ۱۰ متر است و ابعاد تقریبی مجموعه ۱۰۰ در ۶۰ و محدوده حاکم نشین ۳۰ در ۴۵ متر است و ورودی قلعه در ضلع جنوبی آن بوده و حاکم نشین در قسمت شرقی و بلندتر از سایر قسمت‌ها بوده است.
قلعه تاریخی بگ؛ یکی دیگر از قلعه‌های مهم قصرقند است که در روستای بگ از توابع دهستان ساربوگ در فاصله ۲۲ کیلومتری قصرقند قرار دارد که به دلیل شباهت آن با قلعه قصرقند ساخت آن را به دوره صفویه نسبت می‌دهند.
کل مجموعه در زمینی به ابعاد ۱۰۰ در ۵۰ متر قرار دارد و تپه حاکم‌نشین در قسمت غربی این مجموعه واقع شده و مساحتی در حدود هزارو ۴۰۰ متر مربع را دارا است.
پی عظیم سنگی این مجموعه مهمترین قسمت این قلعه است که به صورت بسیار زیبایی سنگ‌چین شده است.
قلعه کلابزرگان، کلایوک و کتی در فنوج
قلعه کلا بزرگان؛ در ۲ کیلومتری شمال شرقی فنوج واقع شده و محوطه این قلعه ابعاد ۲۰ در هشت متر دارد که در آن علاوه بر سفال‌های دوره اشکانی - ساسانی ظروف لعابدار دوره اسلامی نیز دیده می‌شود و تا دوره اسلامی محل سکونت بوده است.
قلعه کلایوک یا کلائوکان؛ این قلعه نیز در قسمت جنوب غربی و در حاشیه شرقی رودخانه فنوج درست روبروی مجرای ورودی رودخانه رامک واقع شده است.
اطراف آن را زمینها و باغ‌های کشاورزی احاطه کرده‌اند و قلعه بر روی صخره بلندی قرار گرفته که به رودخانه‌های اطراف اشراف کامل دارد.
این قلعه احتمالا یک برج دیده‌بانی مربوط به دوره‌اسلامی می‌باشد که بیش از ۸۰ درصد آن تخریب شده و ورودی آن از طریق مجرایی در پایین کوه است که به بالای صخره راه دارد.
اطراف قلعه مملو از قطعات مختلف سفال است که بیشتر از نوع نخودی قرمز و دارای اشکال هندسی است.
قلعه کتی: در فاصله ۱۰ کیلومتری جنوب فنوج واقع شده و دژی نفوذناپذیر در برابر دشمن که از سنگ‌های محل به صورت طبقه طبقه و پلکانی ساخته شده است.
قلعه تیس(پرتغالی‌ها) و قلعه پیروز گت
قلعه تیس؛ این قلعه جزء قلاع مستحکم بلوچستان بوده و برگرفته از تپه‌ای مشرف به خلیج چابهار می‌باشد که با ابعاد ۲۶ در ۵۴ متر ساخته شده و در دوره صفویه بازسازی شده است.
قلعه تیس در ساحل شرقی خلیج چابهار بین زبانه‌های انتهایی ۲ کوه پیل‌بند وشهبازبند بر روی تپه سنگی مرتفعی قرار دارد که سراسر آن را خرده سنگ‌های شکسته کوهستان فرا گرفته است.
تمامی پیرامون این تپه را گورهای تراشیده در سنگ شکل می‌دهند که سطح نازکی بر روی آنرا خرده سنگ پوشانده است.
این بنا دارای ۶ برج نیمه مدور است که کاملا دفاع از قلعه را ممکن ساخته و در داخل قلعه اتاقک‌های زیادی در سمت چپ و راست وجود دارد که محل استراحت سربازان و نگهداری اسب‌ها بوده و روبروی درب ورودی تپه اتاق فرمانده است.
بر روی این اتاق ۲ برج به ارتفاع حدود ۱۰ متر و فانوسی بوده که جهت راهنمایی کشتی‌ها و قایق‌ها بکار می‌رفته و در فضای خارج قسمت شرقی و غربی قلعه ۲ چاله در ابعاد سه در چهار به عمق سه متر وجود داشته که جهت نگهداری زندانیان از آن استفاده می‌شده و در قسمت شمال غربی قلعه برروی تپه چاهی به عمق ۸۰ متر است که آب مصرفی قلعه را تامین می‌کرده است.
ارتفاع تپه‌ای که قلعه بر روی آن ساخته شده حدود ۵۵ متر است.
قلعه پیروزگت؛ در انتهای دره تیس قرار گرفته و یک دیواره محصور کننده از سنگ‌چین از جنوب این قلعه شروع می‌شود و تا شمال و شمال شرق آن ادامه دارد.
بر روی صخره‌ای که این قلعه بر روی آن واقع شده تاسیسات معماری سنگ‌چین در قسمت جنوب تپه به چشم می‌خورد که فقط پی آنها باقی مانده است.
وجود ۵۵ قلعه ثبتی در سیستان و بلوچستان
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا در رابطه با قلعه‌ها اظهار داشت: ۵۵ قلعه ثبتی در این استان وجود دارد که تعدادی از آنها در حال بازسازی است.
علرضا جلالزایی گفت: کارهای زیادی در ارتباط با نگهداری و حفاظت از این قلعه‌ها از جمله افزایش تعداد شیفت‌ها، نصب دوربین، افزایش تعداد افراد در شیفت‌ها به خصوص در دهانه غلامان و شهرسوخته و غیره انجام شده است.
وی افزود: اعتبارات برای بازسازی بعضی از این قلعه‌ها متغیر بوده و بنابر شرایط قلعه‌ها، نگاه حاکم بر مدیریت کلان و میراث فرهنگی و نیاز استان تامین می‌شود.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان ادامه داد: خوشبختانه عوامل سودجو نمی‌توانند آثار را دستخوش تغییر و تحول قرار دهند و هیچ انگاره‌ای وجود ندارد که ما را دچار ناهنجاری کند و همه سایت‌ها، بناها و بافت‌های تاریخی سیستان و بلوچستان در حال حاضر با حفاظت و صیانت خاصی نگهداری می‌شوند.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان ادامه داد: اکنون افراد با خود اظهاری به ادارات میراث فرهنگی استان مراجعه می‌کنند تا شیء تاریخی که پیدا کرده‌اند را تحویل دهند و براساس قانون و دستورالعمل‌ها از اینگونه افراد هم از طریق رسانه‌ها ملی و هم مالی تقدیر و تشکر بعمل می‌آید.
