راهکارهایی برای تسهیل روزه داری کودکان

در این گفت‌وگو دکتر مریم سادات پاکنژاد؛ متخصص طب سنتی ایرانی از راه‌حل هایی گفته است که با آنها می‌توانیم روزه‌داری را برای کودکمان آسانتر کنیم.  شناخت از وضعیت بدن و خلق و خوی کودک، تهیه غذاهای مناسب و فراهم کردن شرایط روزه‌داری، باعث می‌شود فرزند ما ماه رمضان سالمتر و پرانرژی تری را سپری کند.
اغلب کودکان به خاطر فعالیت و تحرک بدنی بیشتر تشنه می‌شوند تا گرسنه. طب سنتی چه راه‌حلی برای کمتر تشنه شدن کودکان در طول روزه‌داری دارد؟

 اولین نکته این است که نباید در وعده سحر یا افطار بیش از اندازه از آب یخ یا سرد استفاده کنیم. آب یخ تاثیری برعکس بر رفع عطش دارد و باعث ازدیاد عطش بدن می‌شود.

از آن طرف باید دقت شود که در وعده سحر برای بچه‌ها غذاهای شور و با ادویه زیاد تهیه نکنیم. خورشت‌های آبدار، آش و سوپ و در کل غذاهایی که خشک و کبابی نیستند باعث می‌شوند در طول روز تشنگی کمتر غلبه پیدا کند. غذاهایی که چاشنی ترش دارند هم به کمتر شدن تشنگی و غلبه حرارت بدن در طول روزه‌داری کمک می‌کنند. این ترشی  از طریق آبغوره‌، ابلیمو، آب نارنج یا رب‌نارنج که به غذا اضافه می‌شود یا انواع خورشت‌ها مثل خورشت آلواسفناج یا آلو مرغ به دست می‌آید.

زرشک پلو با مرغ یکی از غذاهای مفید و مقوی در ماه رمضان است. علاوه بر این زرشک سردی دارد که حرارت بدن و در نتیجه عطش را کاهش می‌دهد.

اما از نوشیدنی‌های موثر برای کمتر تشنه شدن در طول روز، شربت سکنجبین است. شربت خاکشیر و تخم شربتی هم به خاطر مزاج سردی که دارند مفید هستند. این دوشربت یا مخلوط آنها در سالهای اخیر بیشتر در سفره‌های افطار و سحر مصرف می‌شوند. خاکشیر باعث بهبود عملکرد دستگاه گوارش و جلوگیری از یبوست هم می‌شود. می‌دانیم که خاکشیر و تخم شربتی خنکی که ایجاد می‌کنند و  در نتیجه عطش را کم می‌کند.

مهم است که درفاصله افطار تا سحر مایعات جبران بشوند. البته مایعات را نباید همراه با غذا خورد. حداقل یک ساعت بعد از غذا می‌توانیم به مرور از مایعات مفید برای جبران کمبود آب بدن استفاده کنیم.

پاشیدن آب خنک به سر وصورت مقداری عطش را برطرف می‌کند. البته این نباید با گرفتن دوش آب سرد اشتباه بشود. دوش آب سرد در هنگام روزه‌داری مضر است. آب سرد منافذ پوست را می‌بندد که سوءمزاج‌ و بیماری را در پی دارد.

بعضی از والدین برای اینکه روزه‌داری با کودک و نوجوان آسانتر بگذرد برنامه‌هایی برای شب بیداری دارند. ار آن طرف کودک ساعات بیشتری از روز را می‌خوابد تا کمتر تشنه و گرسنه بشود. این راهکار از نظر طب سنتی صحیح است؟

خواب کافی و منظم یکی از دلایلی است که می‌تواند باعث شود در طول روز کمتر تشنه بشویم. این روزها بچه‌ها به خاطر کرونا کمتر از خانه بیرون می‌روند. اما باز هم بهتر است به جای خواب در طول روز، فعالیت‌های انرژی بر را کاهش بدهند و در فضای خنک باشند تا آب بدنشان از دست نرود.

تا حدی که می‌توانیم نباید ساعات معین خواب مفید را به هم بزنیم. هرچقدر که خواب را از اوایل شب عقبتر ببریم و یا شب تا سحر بیدار بمانیم اثرات جسمی بدی به بدن کودک وارد می‌کنیم. خواب صبح و بعدازظهر خواب نشاط‌ آوری نیست و خستگی بدن را برطرف نمی‌کند. بدن برای خودش برنامه‌ای در طول روز دارد. اتفاقاتی در طول روز برای بدن می‌افتد که بعضی از این اتفاقات زمان مشخصی دارند. مثلا شما در ساعت اتفاق افتادن آن برنامه  باید خواب باشید. به همین خاطر برهم زدن ساعات خواب چرخه تنظیمات طبیعی بدن را به هم می‌‎زند.

بچه‌هایی که خوب رشد نمی‌کنند و افزایش قد مناسبی ندارند گاهی اوقات به این خاطر است که ساعاتی که باید خواب باشند، نیستند.

بچه‌ها معمولا به فست فود و غذاهایی مثل ماکارونی علاقه‌مند هستند. در ایام روزه‌داری چقدر مجاز هستیم از این سبک غذا برای بچه‌ها تهیه کنیم؟

در طب سنتی گفته می‌شود که نباید زیاد با بچه‌ها سرسخت بود. چون این موضوع خودش اختلالات رفتاری ایجاد می‌کند که شاید ضررش بیشتر باشد.

ما می‌گوییم که باید درباره ضررهای این ماده غذایی با بچه‌ها صحبت کند. دختر و پسری که مکلف هستند آنقدر متوجه می‌شوند که به خاطر ضرر فست فودها نباید به دفعات و زیاد از این سبک غذاها استفاده کنند. اما از آن طرف تهیه این غذاها هرازگاهی برای کودکان ایجاد ناراحتی جسمی نمی‌کند.

اما مثلا غذایی مثل ماکارونی تشنگی می‌آورد. ما می‌توانیم این مسئله را برای کودک توضیح بدهیم و بگوییم چرا نمی‌تواند هر سحر یا افطار ماکارونی بخورد.

خب برویم سراغ افطار. در وعده افطار چه خوراکی‌هایی برای کودکان مصرف مفید هستند و فاصله زمان مصرف این خوراکی‌ها از یکدیگر باید چقدر باشد؟

چون ساعات طولانی معده خالی داشته‌ایم به یک باره نباید معده را با غذای سنگین پر کرد. پس باید از غذاهایی با هضم راحت با در اصطلاح طب سنتی از غذاهای لطیف استفاده کرد. غذاهایی که هم زود تبدیل به انرژی می‌شوند و قند خون را بالا می‌آورند و هم هضم راحتی دارند.

از مثال‌های این سبک غذا می‌شود به سوپ‌های سبک، آش‌های سبک که مثل آش رشته پر ملات و پر از رشته نیستند، خورشت‌های سبک مثل مرغ اشاره کرد. غذاهایی مثل کله‌پاچه و یا حتی حلیم که خیلی هم متداول است، غذاهای مناسبی برای وعده افطار نیستند، چون دیرهضم هستند و دیرهضمی به خصوص در روزه‌داری مشکلات زیادی برای بدن ایجاد می‌کند.

توصیه شده روزه را با یک مایع گرم و کمی شیرینی باز کنیم. مثال اینها یک لیوان آبجوش و یکی دوعدد خرماست. یا یک لیوان شیر عسل گرم. کسانی که معده گرمی دارند می‌توانند شربت سکنجبین را به صورت گرم میل کنند. اینها هم به  شدت اشتهای اولیه که ممکن است کودکان دچار آن باشند و باعث پرخوری بشود را کم می‌کند و هم انرژی مناسبی به آنها می‌رساند.

نان و پنیر و گردو یا سبزی هم می‌تواند بعد از این مصرف بشود که البته نباید زیاد خورده شود. این ایام که فاصله افطار تا سحر کوتاه است ما اصلا توصیه نمی‌کنیم که وعده شام جدا صرف شود. چون زمانی برای این فاصله‌گذاری و همچنین ساعت مناسب خواب نیست. بهتر است بعد از افطار سبک، شام مناسب هم خورده بشود.  این وعده نباید آنقدر پرو پیمان باشد که سحری خوردن را مختل کند. یک وعده افطار کم و متناسب باعث می‌شود موقع سحر هم اشتهای کافی برای صرف غذا وجود داشته باشد.

گاهی کودکان به خاطر ساعات زیاد روزه‌داری، به صورت ناخودآگاه در وعده افطار پرخوری می‌کنند. چه کنیم جلوی این عارضه گرفته بشود؟

اینجا باز هم باید با کودک و نوجوان صحبت و او را نسبت به مضرات پرخوری آگاه کرد. نکته دوم اینکه سفره افطار را پر از انواع غذا، خوراکی و نوشیدنی نکنیم. این کار باعث می‌شود از چند مدل غذا استفاده یا در اصطلاح طب سنتی درهم‌خوری کنیم که ضررهای زیادی دارد. وقتی چند مذل غذا بر سر سفره هست، شاید تصور کنیم خوردن مقدار کمی از هرکدام پرخوری نیست و عارضه‌ای ندارد. درحالی که به طور کلی خوردن چندین مذل غذا و خوراکی با هم صحیح نیست.غذاهای مختلف زمان هضم متفاوتی دارند و معده از پس هضم همزمان همه آنها با هم برنمی‌آید.

 شیرینی مختصری که در اول افطار به آن اشاره کردیم خودش باعث کم شدن اشتها و ولع به خوردن می‌شود.  از طرف دیگر غذای پرچاشنی اشتها را تحریک می‌کند پس باید کمتر از این غذاها در وعده افطار استفاده کنیم.

یکی از نکات مهم دیگر این است که به بچه‌ها یاد بدهیم غذا را بجوند و خودمان هم با آنها همراهی کنیم. یعنی مانند یک مسابقه یا بازی جویدن کامل غذا را با هم تمرین کنیم. جویدن فرصتی می‌دهد تا اشتهای کاذب فروکش کند. غذای خوب جویده شده هضم بهتر و آسانتری دارد.

بچه‌ها معمولا به خوردن شیرینی‌جات علاقه دارند. اما بعضی بعد از افطار گویی در بدنشان احساس نیاز به خوردن شیرینی‌جات دارد. این می‌تواند نشان‌دهنده مشکلی در کودک باشد؟

بخضی از این علاقه به شیرینی‌جات مربوط به عادت و احساس کاذب است. یعنی اینطور نیست که بدن هم احتیاج داشته باشد یا فشار پایین باشد تا کودک به سمت مصرف شیرینی برود. اما اگر کودکی علاقه بیش از حد به خوردن شیرینی‌جات داشت کبد او باید مورد معاینه پزشک قرار بگیرد.

از آن‌طرف نباید اینطور باشد که ما هر روز در خانه زولبیا و بامیه داشته باشیم و به کودک بگوییم نخور! اگر واقعا می‌خواهیم نخورد باید مصرف این مواد را به حداقل برسانیم و خودمان هم کم مصرف کنیم. در کل خوب است که مصرف شیرینی در خانه با شیرینی‌های طبیعی مثل کشمش، توت، مویز و... جایگزین بشود.

اگر به صورت کلی در فردی تمایل به خوردن شیرینی‌جات وجود دارد؛ یک توصیه این است که غذای او را به سمت گرمی ببریم.

به صورت کلی تفاوتی بین تغذیه در ماه رمضان برای کودکی لاغر با کودکی که اضافه وزن دارد، وجود دارد؟ بسیاری معتقدند کودک چاق توانایی بیشتری در روزه گرفتن دارد و خیلی هم نیاز به غذای خاص یا رسیدگی ندارد.

این فکر اصلا صحیح نیست. همه کودکان دارای اضافه وزن از نظر جسمی قوی نیستند. حتی به خاطر اضافه وزن و عدم تحرک ممکن است مشکلات جسمی هم داشته باشند. کودکی که اضافه وزن دارد یعنی بدنش رطوبت بیشتر دارد و این سردی حتی ممکن است قوای جسمی او را نسبت به همسن و سالانش کاهش بدهد.

 از آن‌طرف کودک خیلی لاغر هم لزوما در معرض آسیب نیست و چه بسا قدرت بدنی خوبی هم داشته باشد. یکی از چیزهایی که درباره روزه‌داری کودک باید به آن دقت داشت «ضعف بدنی» است. فارغ از اینکه بچه چاق است یا لاغر. اگر دیدیم کودکمان بعد از چند روز روزه‌داری دچار ضعف جدی می‌شود باید بیشتر غذای مقوی برای او تهیه کنیم. بعضی از بچه‌ها هم دچار تنگی خلق و خو می‌شوند که عادی است و والدین باید با راه‌های مخصوص به خود در اصطلاح با کودک راه بیایند و او را حمایت کنند.

مشکل دیگری که در روزه‌داری برای کودک پیش می‌آید واو را اذیت می‌کند «یبوست» است. بچه‌ها گاهی درباره این موضوع با والدین صحبت نمی‌کنند. باید حواسمان باشد که اگر این مشکل پیش آمد با تغذیه مناسب آن را رفع کنیم.

در فاصله افطار تا سحر برای بچه‌ها پیشنهادی برای مصرف تنقلات مفید دارید؟

رعایت فاصله مهم است. یعنی غذا که خورده شد تا دوساعت چیزی مصرف نشود و بعد از دوساعت اگر تمایل به خوردن تنقلات وجود داشت؛ طوری که وعده سحری هم مختل نشود می‌شود از تنقلات استفاده کرد.  انواغ مغزها همیشه جزء تنقلات مفید هستند.  

بادام برای روزه‌داری بسیار خوب است. هم رطوبت دارد و هم قوای خوبی به بچه‌ها می‌دهد.

توت، کشمش و مویز به خاطر شیرینی مفید هستند. البته باید حواسمان باشد خشکباری که در اختیار بچه‌ها می‌گذاریم، شور و خیلی هم بوداده نباشد. میوه هم جزء تنقلات مفید است. اگر کودکی یبوست نداشت حتما سیب بخورد. اگر کودک گرم‌مزاج است و مشکل گوارشی ندارد از میوه‌های این فصل مثل پرتقال هم می‌توانند استفاده کنند. موز برای جلوگیری از ضعف کودک بسیار موثر است، به شرطی که یبوست نداشته باشد. کودکان گرم‌مزاج برای رفع حرارت بدن می‌توانند خیار هم بخورند. به جز این چون میوه‌های این ایام سال محدود به همین چند نوع است، باید سراغ مایعات رفت. شربت سکنجبین، برای گرم مزاج‌ها سکنجیبن خیار و یا سکنجبین و کاهو و شربت خاکشیر توصیه می‌شود. بچه‌هایی که آبمیوه دوست دارند می‌توانیم برای آنها آب سیب بگیریم یا شربت عرق بیدمشک تهیه کنیم.

برای یبوست هم به جز خاکشیر یکی از تنقلات مفید انجیر خشک است. به این صورت که چند داده انجیر و آلو یا انجیر به صورت جدا را در گلاب خیس کنیم و در فاصله افطار تا سحر به بچه‌ها بدهیم. آلوبخارا و انواع برگه‌ها هم رطوبت دارند و هم مانع یبوست می‌شود. بچه‌ها باید دانه‌هایی انجیر را کامل بجوند تا تاثیر بیشتری روی دستگاه گوارش آنها داشته باشد.