گذار کشور از اقتصاد تک‌محصولی به سمت اقتصاد دانش‌بنیان ازجمله نیازهای امروز جامعه علمی و فناوری و محافل اقتصادی کشور است.
به گزارش جماران؛ کسب و کارهای دانش‌بنیان در دنیا به فعالیت‌های خلاقانه‌ای اطلاق می‌شود که به دانش موجود افزوده و این دانش را برای خلق کاربردهای تازه به کار می‌برند. طراحی و توسعه یک محصول فناورانه جدید عامل مهمی برای بقای چنین کسب و کاری است و بخصوص در صنایعی که با تحولات سریع روبه‌رو هستند، ایجاد تغییرات پیوسته در فناوری اجتناب‌ناپذیر است. در کشور ما نیز در چند سال گذشته تمرکز بر اقتصاد مبتنی بر دانش و فناوری قوت گرفته است و دانشگاهها، مراکز علمی و فناوری و پژوهشگاه‌ها دغدغه حمایت از کسب و کارهای نوپا و نوآورانه دارند. با این حال به نظر می‌رسد این زیست‌بوم همچنان به حمایت، فرهنگسازی و توسعه در مسیر صحیح نیازمند است.
ظرفیت اشتغالزایی در کسب و کارهای خلاق
گذار کشور از اقتصاد تک‌محصولی به سمت اقتصاد دانش‌بنیان ازجمله نیازهای امروز جامعه علمی و فناوری و محافل اقتصادی کشور است. دکتر اسماعیل قادری‌فر، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی فناوری معاونت علمی ریاست جمهوری، درباره توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در کشور می‌گوید: معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تاکنون سعی کرده است با توسعه زیست‌بوم کسب و کار دانش‌بنیان و اکوسیستم نوآوری در کشور به این موضوع توجه جدی داشته باشد. ایجاد، توسعه و استقرار شرکت‌های دانش‌بنیان نظام اقتصادی کشور را از اقتصاد سنتی به سمت اقتصاد مبتنی بر دانایی، نوآوری، فناوری و علم دستخوش تغییر و تحول اساسی می‌کند. همچنین معاونت علمی و فناوری سعی دارد با حمایت از کسب و کار شرکت‌های دانش‌بنیان و توسعه آنها از نظر کمی و کیفی به این موضوع بپردازد. به این ترتیب امروز شاهد این هستیم که 3500 شرکت دانش‌بنیان از کارگروه ارزیابی و تایید صلاحیت شرکت‌های دانش‌بنیان گذشتند و تاییدیه دریافت کردند.
وی می‌افزاید: صندوق نوآوری و شکوفایی نیز به عنوان بزرگ‌ترین نهاد سرمایه‌گذاری خطرپذیر در کشور شکل گرفته است و از این شرکت‌ها حمایت‌های لازم را به عمل می‌آورد. موضوع مهم ایجاد بازار برای شرکت‌های دانش‌بنیان، از مهم‌ترین برنامه‌هایی است که ما به دنبال تحقق آن هستیم. در بخش دیگر برای توسعه زیست‌بوم فناوری و نوآوری در کشور ما به دنبال حمایت از شرکت‌های خلاق و نوآور هستیم. این شرکت‌ها ممکن است در سطح فناوری‌های پیشرفته نباشند، اما ظرفیت اشتغالزایی و توسعه کسب و کار زیادی را در دل خود دارند. صنایعی مثل گردشگری، موزه‌ها، هتل‌ها، بازی‌های رایانه‌ای، رسانه‌ها و... همه در بحث صنایع خلاق و نوآور مورد توجه قرار می‌گیرند و می‌توانند ظرفیت اشتغالزایی بالایی را به خود اختصاص دهند. تحول بسیار عظیمی که امروز شاهد آن هستیم این است که هر روز یک شرکت نوپا و نوآور در حوزه‌هایی مثل فناوری اطلاعات و حمل و نقل به عنوان یک مثال مانوس برای جامعه خلق ارزش می‌کند. این حوزه‌ها به عنوان زمینه‌های توسعه اکوسیستم نوآوری و فناوری مورد توجه معاونت علمی و فناوری قرار گرفته‌اند و ما سعی می‌کنیم برای آنها ظرفیت‌سازی کنیم. در کنار آنها سرمایه‌گذارهای خطرپذیر نیز به سمت سرمایه‌گذاری روی این شرکت‌ها می‌روند که می‌تواند با استفاده از راهکارهای نوین و خلاق خلق ارزش کند، به مشکلات جامعه توجه کند و از نظر اشتغالزایی سطح بالاتری داشته باشد.
دانایی، رمز موفقیت اقتصاد دانش‌بنیان
فروش شرکت‌های دانش‌بنیان تا پایان سال 1395 به بیش از 30 هزار میلیارد تومان افزایش پیدا کرده است، در حالی که حدود صد هزار نفر از فارغ‌التحصیلان نیز در این شرکت‌ها فعال هستند. این نشان‌دهنده این است که ما با هماهنگی‌هایی که می‌توانیم بین دستگاه‌ها و نهادهای مختلف داشته باشیم و از طرفی شرایط را برای جوانان فراهم کنیم، می‌توانیم به توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و کسب و کار نوآورانه بیش از گذشته امیدوار باشیم و از این راه بتوانیم مشکلات اقتصادی و تولید و اشتغال را رونق ببخشیم.
عناصر مختلفی در کشور در اکوسیستم نوآوری و زیست‌بوم کسب و کار دانش‌بنیان نقش دارند. پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد، سرمایه‌گذارهای خطرپذیر، بنگاه‌های بزرگ اقتصادی کشور که بازارهای بزرگی در اختیار دارند و شتاب‌دهنده‌های فناوری و نوآوری ازجمله ارکان این زیست‌بوم هستند. دکتر قادری‌فر در ادامه، معاونت علمی و فناوری را به عنوان نهادی برای ساماندهی این مراکز معرفی می‌کند و می‌افزاید: در معاونت علمی و فناوری مرکزی برای ساماندهی مراکز نوآوری و فناوری کشور ایجاد شده است که مجوزهای لازم را صادر می‌کند و به این ترتیب این مراکز می‌توانند در عرصه کسب و کار دانش‌بنیان فعالیت داشته باشند.
گرچه طبیعت خیلی از شرکت‌های نوپا شکست است، همین تجربه است که پل‌های پیروزی را می‌سازد. اگر شتاب‌دهنده با هوشمندی کنار شرکت‌های نوپا قرار بگیرند و معاونت علمی تسهیل‌گری‌های لازم و هماهنگی‌های بین‌بخشی را انجام دهد، این شتاب‌دهنده‌ها در کنار شرکت‌های نوپا در اقتصاد دانش‌بنیان اثرگذاری خواهند داشت. معاونت علمی و فناوری سعی می‌کند در توسعه زیست‌بوم نوآوری و فناوری در کشور به همه عناصری که می‌توانند در توسعه اکوسیستم نقش‌آفرین باشند توجه کند و حمایت‌های لازم را به عمل آورد.
تجربه جهانی نیز نشان داده است بسیاری از شرکت‌های نوپا شکست خورده‌اند، اما از آن تجربه‌ها به موفقیت‌های بزرگ‌تری دست یافته‌اند. تنوع ایده‌ها و کسب و کارهای نوپا ضامن موفقیت و رشد آنهاست. در نهایت می‌توان گفت مسیر انتخاب‌شده درست است، اما به عمق و شتاب بیشتری نیاز دارد.
تجاری‌سازی زودهنگام
کسب و کارهای نوپا و در حال رشد، مهم‌ترین عوامل پیشرفت علم و فناوری در جهان امروز به شمار می‌روند. دکتر پدرام عطایی، از فعالان حوزه کسب و کار اینترنت اشیا که پیش از این مدیر تیم هوش مصنوعی یک شرکت استارتاپ موفق در واترلو کانادا بوده است، درباره فضای شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران می‌گوید: یکی از چالش‌های جدی موفقیت طرح‌های دانش‌بنیان این است که متخصصان و فناوران پس از چند سال کار تحقیقاتی و فناورانه، ناگهان تصمیم به ورود به مرحله تجاری‌سازی می‌گیرند. در صورتی که بحث توسعه فناوری و تجاری‌سازی باید به شکل موازی و از همان ابتدا پیگیری شود و در غیر این صورت احتمال شکست و هدر رفت منابع بسیار بالا خواهد بود.
وی می‌افزاید: نکته دیگر این که مدتی است بحث طرح‌های دانش‌بنیان بسیار مورد توجه قرار گرفته و تعداد این شرکت‌ها بسرعت افزایش یافته است. این در حالی است که فرآیند اخذ درجه دانش‌بنیان به میزان کافی شفاف نیست. علاوه بر این الزامات مورد نیاز برای به موفقیت رساندن این تعداد شرکت دانش‌بنیان در کشور وجود ندارد. شایسته است که مسئولان به جای تمرکز روی افزایش تعداد این مجموعه‌ها روی کیفیت آنها تمرکز کنند. اگر تعداد زیادی از این شرکت‌ها با شکست مواجه شوند، ممکن است موجی از سرخوردگی را در آینده به دنبال بیاورد. همان طور که وقتی چند سال پیش با تعداد زیادی از فارغ‌التحصیلان تحصیلات تکمیلی در کشور روبه‌رو شدیم که برای آینده آنها برنامه‌ریزی نشده بود، در مورد شرکت‌های دانش‌بنیان نیز این اتفاق قابل پیش‌بینی است.
دکتر عطایی تصریح می‌کند: هنگامی که بحث صادرات به میان می‌آید، کیفیت کار شرکت‌های نوپا با عمر کوتاه طبیعتا نمی‌تواند به قدری بالا باشد که امکان صادرات ـ بخصوص در بخش فناوری‌های پیشرفته ـ پیدا کنند. بنابراین شایسته است که ابتدا بحث تجاری‌سازی محصولات دانش‌بنیان در داخل بدرستی پیگیری شود، موفقیت آنها در داخل به نمایش درآید، سپس بحث‌های مربوط به صادرات مطرح شود.
زیست‌بوم کارآفرینی مبتنی بر فناوری
یک طرح دانش‌بنیان از زمان شکل‌گیری ایده تا به نتیجه رسیدن محصول فناورانه و ورود به بخش صنعت مراحل بسیاری را پشت سر می‌گذارد. دکتر عطایی موفقیت چنین طرحی را بیش از هر چیز مستلزم تمرکز روی همه مراحل و جنبه‌های توسعه یک طرح از ایده تا محصول نهایی عنوان می‌کند و می‌افزاید: تمرکز بیش از حد روی یک یا چند مرحله و بی‌توجهی به مراحل دیگر، احتمال شکست را افزایش می‌دهد. توجه به کیفیت مجموعه‌های دانش‌بنیان در مقابل تعداد آن، احتمال موفقیت کل زیست‌بوم را بالا می‌برد. وقتی صحبت از کیفیت و بالابودن احتمال موفقیت کسب و کار می‌شود، باید تمرکز خود را روی افرادی بگذاریم که تجربه‌های کسب و کاری متعدد (موفق و ناموفق) دارند. این افراد نشان داده‌اند جرات ورود به مسیرهای پر پیچ و خم و توانایی به نتیجه رساندن یک فرآیند فناورانه تجاری را دارند، بنابراین احتمال موفقیت سرمایه‌گذاری به مراتب بالا می‌رود. در این شرایط منفعت همه افراد این زیست بوم تامین می‌شود، شرکت‌ها رشد می‌کنند، محصولات جدید به بازار معرفی می‌شود و همه از آن نفع می‌برند.
در زنجیره ارزش شکل‌گیری شرکت‌های استارت‌آپ و کارآفرینی‌های مبتنی بر فناوری، شتاب‌دهنده‌ها و مراکز نوآوری در لایه‌های اول قرار می‌گیرند. در مراحل بعد «فرشتگان سرمایه‌گذار (سرمایه‌گذارانی که بدون دخالت در برنامه‌های شرکت سرمایه یک یا چند شرکت نوپا را تامین می‌کنند) و سرمایه‌گذارهای خطرپذیر» باید در چند مرحله سرمایه‌گذاری کنند تا ایده اولیه به سوددهی برسد. یعنی فرآیند تبدیل ایده به یک محصول فناورانه پربازده چند مرحله مشخص دارد که شتاب‌دهنده‌ها و مراکز نوآوری در یک یا دو مرحله اول قرار می‌گیرند. در چند وقت اخیر این دو مرحله کمیت بسیار زیادی در کشور پیدا کرده‌اند، در صورتی که در مراحل بعد که نیاز به سرمایه‌گذار داریم، کمبود شدید احساس می‌شود. ما در کشور چنین نیرویی برای راه‌اندازی موفقیت آمیز این تعداد شتاب‌دهنده نداریم، در مقابل برای مراحل بعدی نیاز به سرمایه‌گذاری‌های بزرگ داریم. غیر از تعداد محدودی از مراکز نوآوری و شتاب‌دهنده‌های بسیار موفق در کشور، بسیاری از افرادی که در بقیه شتاب‌دهنده‌ها به عنوان راهنما کار می‌کنند نه کسب و کار موفق، نه سابقه حضور در یک کسب و کار موفق داشته‌اند و نه حتی به تئوری این حوزه مسلط هستند.
بنابراین راهنماهای خوبی برای هدایت تیم‌های مستقر نیستند. به همین دلیل تیم‌های مستقر معمولا به کیفیت قابل قبولی نمی‌رسند و حتی با مفاهیم درست این حوزه بدرستی آشنا نمی‌شوند.
در نهایت باید گفت احتمالا دانشگاهها بهترین نهاد برای راه‌اندازی مراکز نوآوری و شتاب‌دهنده‌ها نیستند، اما شرکت‌هایی که توانسته‌اند محصولاتی را از ابتدا تا انتها تولید کنند و در راه‌اندازی کسب و کارهای نو موفقیت‌هایی داشته‌اند، بهترین گزینه برای راه‌اندازی مراکز نوآوری و شتاب‌دهنده‌های موفق خواهند بود. بی‌شک در پارک‌های علم و فناوری دانشگاهها نیز تجربه‌های موفق وجود دارد، اما تعداد آنها نسبت به تعداد نمونه‌های موفق در شتاب‌دهنده‌ها و مراکز نوآوری خارج از فضای دانشگاه، به طور قابل توجهی کمتر است.
