کنوانسیون تنوع زیستی در سال 1992 میلادی در ریودوژانیرو تشکیل و دستورالعمل آن در خصوص توریسم امضا شد که از سال 1993 نیز لازم الاجرا گشت و تا کنون 184 کشور در آن عضو هستند.
جمهوری اسلامی ایران نیز در خرداد ماه 1375 شمسی رسما به کنوانسیون تنوع زیستی پیوست.
این پیمان دارای یک مقدمه ، 42 ماده و دو پیوست می باشد که طیف وسیعی از موضوعات مربوط به تنوع زیستی مانند : حفاظت از زیستگاه های جانوران ، امنیت زیستی حقوق مالکیت معنوی ، حقوق مردمان بومی را در برمی گیرد.
مدیران و دست اندرکاران مناطق حفاظت شده ، نقش کلیدی و حساس در خصوص حفظ تنوع زیستی و گردشگری دارند. از طرف دولت ها می بایست سیاست گذاری لازم و بودجه برای حفظ تنوع زیستی و گردشگری پایدار اختصاص یابد.
یکی از منابع زیستی پر اهمیت تالاب ها هستند که در درون خود تنوع زیستی بالایی را دارا می باشند. زیست شناسان ارزش اکولوژیکی تالاب ها را 10 برابر جنگل ها و 200 برابر زمین های زراعی می دانند. این تالاب ها با توجه به اقلیم کشورمان بر روی کمربند خشک و نیمه خشک واقع شده اند.
به نقل از معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست 80 درصد تالاب های کشور خشک و برخی بطور کامل نابود شده است.
تالاب هایی نظیر پریشان ، بختگان ، جازموریان ، هامون های سه گانه ، شادگان ، هور العظیم ، گاوخونی آلاگل ، آجی گل، دریاچه ارومیه و تالاب انزلی روزگار خوشی را نمی گذرانند و در حالت احتزار بسر می برند.
با توجه به بررسی دانشمندان در طی یک قرن اخیر تغییر شرایط اقلیمی و گرمایش کره زمین به دلیل فعالیت های انسانی محسوس بوده است. این روند به کاهش منابع زیستی و افزایش طبعات منفی برای بشر منجر خواهد شد.
منابع بین المللی نیز به ترتیب تخریب زیستگاه ، شکار و صید و گونه های مهاجم را به عنوان عوامل کاهش تنوع زیستی در کنار تغییرات اقلیمی بیان می کنند.
بر اساس آخرین تقسیمات کشوری گیلان دارای 16 شهرستان ، 48 شهر ، 43 بخش ، 109 دهستان و 2892 روستا است و میانگین بارش سالانه استان 1270 میلی متر برآورد می شود.
استان گیلان با توجه به تالاب های ساحلی و آبندان ها در جلگه و کوهپایه دارای چشم انداز های زیبایی است که در جهت جذب افراد و بهره برداری تفرجی همواره مورد توجه بوده است.
این تالاب ها دارای خدمات و کارکرد های فراوانی نظیر اکولوژیک ، اقتصادی ، اجتماعی ، تفریحی و ... هستند.
تالاب ها برای زیستمندان خود و انسان ها با اهمیت هستند. حیات بسیاری از جانوران ، گیاهان آبزی و حتی انسان به تالاب ها وابسته است. این اهمیت ها به همراه سایر کارکرد های متنوع تالاب است که کوستانزا در سال 1994 درآمد سالیانه از هر هکتار تالاب را معادل 1985 دلار برآورد نموده است.
همچنین بر اساس مطالعات انجام گرفته توسط بانک جهانی در سال 2002 میلادی در بسیاری از کشور ها از جمله ایران هزینه خسارت ناشی از تخریب تالاب ها برابر با دو هزار و هشتصد میلیارد برآورد شده است.
طبق اصل 45 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز تالاب ها جز انفال محسوب می شوند بدین معنی که متعلق به عموم مردم با مدریت نظام هستند. طبق اصل 50 قانون اساسی نیز تخریب غیر قابل جبران محیط زیست از جمله تالاب ها ممنوع اعلام شده است.
در ایران 250 تالاب با مساحت 2/5 میلیون هکتار موجود است که 84 تالاب دارای اهمیت بین المللی و 24 تالاب در فهرست کنوانسیون رامسر ثبت شده اند.
اگر تعریف کنوانسیون تالاب های بین المللی به ویژه به عنوان زیستگاه پرندگان آبزی که به اختصار کنوانسیون رامسر خطاب می شود را در نظر بگیریم اغلب نقاط جلگه ای در استان گیلان تالاب محسوب می شود؛ تعدادی از تالاب ها و آبندان های استان گیلان با عنوان مناطق چهارگانه و شکار ممنوع تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارند که 20 تالاب در این استان شاخص تر از سایر نقاط استان هستند.
مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست نیز عبارتند از پارک ملی، اثر طبیعی - ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده که بعضا برخی تالاب ها و آبندان ها بدلیل اهمیت حضور حیات وحش ، خارج از مناطق چهارگانه تحت عنوان منطقه شکار ممنوع نیز ثبت شده و مدیریت شکار و صید می بایست در آنان اعمال شود.
بسیاری از خدمات تالاب ها بدلیل آنکه کالای عمومی بوده ارزش گذاری اقتصادی نشده اند و اهمیت مادی و معنوی آنها برای بشر محسوس نمی باشد. بطور مثال امرار معاش جوامع محلی از صید ماهی و برداشت از گیاهان تالاب جهت مواد اولیه صنایع دستی یکی از خدمات تالاب هاست. همچنین وجود نیزار ها به عنوان یک سد طبیعی برای جلوگیری از ورود باد های مخرب به مناطق روستایی حاشیه تالاب ، تصفیه رایگان فاضلاب و سموم و ارائه خدمات تفرجی از جمله مواردیست که بر اهمیت تالاب ها می افزاید.
پرندگان نیز که یکی از عناصر مهم در چرخه تنوع زیستی قلمداد می شوند نیازمند وجود تالاب ها برای زیستن اند. پرندگان برای حضور در یک زیستگاه به چهار عامل آب ، غذا ، پناه و امنیت نیازمندند که امنیت یکی از فاکتور های اساسی برای حضور یک پرنده در یک محیط آبی دارای غذا و پناه است.
اغلب تالاب های استان گیلان دارای چهار شرط فوق هستند و ورود سالانه بیش از 200 هزار پرنده مهاجر جهت زمستانگذرانی در شش ماهه دوم سال و ده ها هزار پرنده جوجه آور در فصل بهار و ده ها گونه پرندگان بومی مبیّن آن است که تالاب های گیلان یک بوم سازگان پر اهمیت برای تداوم تنوع زیستی و میزبانی از پرندگان محسوب می شوند.
پرندگانی که بعضا در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت IUCN در رده های در آستانه تهدید ، در معرض آسیب و در خطر انقراض طبقه بندی شده اند و بدلیل تخریب سایر تالاب های کشور فشار جمعیتی پرندگان بر روی تالاب های شمال ایران و استان گیلان بیشتر خواهد شد و این اندک زیستگاه های باقی مانده برای تداوم نسل حیات وحش و پویایی تنوع زیستی کافی بنظر نمی رسد.
یکی دیگر از کارکردهای تالاب ها استفاده جهت توریسم است. البته برخی از تالاب ها که بر اساس ارزیابی توان اکولوژیک دارای عنوان بوده و در فهرست مناطق چهارگانه قرار دارند صرفا کارکرد های دیگری مانند حفظ حیات وحش را برعهده دارند.
بر حسب قوانین ، کل مناطق حفاظت شده ایران و جهان دارای 11 نوع زون می باشند.
1-زون حفاظتی محض 2-زون حفاظتی 3-زون تفرج گسترده 4-زون تفرج متمرکز ، 5-زون بازسازی 6-زون استفاده ویژه 7-زون فرهنگی 8-زون سپر 9-زون آموزشی 10-زون پژوهشی 11-استفاده های سایر انسانی
به عنوان مثال در پارک ملی که شامل زون های 1 الی 7 است می توان تفرج گسترده و متمرکز جهت مبحث توریسم را داشت اما در پناهگاه حیات وحش که زون های 1 و 2 و 5 و 6 و گاها زون 7 را دارا می باشد و زون تفرج و گشت و گذار 3 و 4 را ندارد و بر اساس ارزیابی توان اکولوژیک نیز تعیین نام شده است غیر قابل تفرج تلقی می شود و هرگونه فعالیتی تفرجی در آن غیر قانونی است.
در مادتین 1 و 6 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست نیز تکالیف مهمی بر عده سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد که به شرح زیر می باشد :
ماده 1 : حفاظت و بهبود و بهسازی محیط زیست و پیشگیری و ممانعت از هر نوع آلودگی و هر اقدام مخربی که موجب برهم خوردن تعادل و‌تناسب محیط زیست می‌شود، همچنین کلیه امور مربوط به جانوران وحشی و آبزیان آبهای داخلی از وظائف سازمان حفاظت محیط زیست است.
ماده 6 - سازمان علاوه بر وظائف و اختیاراتی که در قانون شکار و صید برای سازمان شکاربانی و نظارت بر صید مقرر بوده دارای وظایف و‌اختیارات زیر است:
الف - انجام دادن تحقیقات و بررسیهای علمی و اقتصادی در زمینه حفاظت و بهبود و بهسازی محیط زیست و جلوگیری از آلودگی و برهم‌خوردن تعادل محیط زیست از جمله موارد ذیل:
1 - طرق حفظ تعادل اکولوژیک طبیعت (حفظ مناسبات محیط زیست).
2 - تغییراتی که تأسیسات و مستحدثات مختلف در وضع فیزیکی و شیمیایی و بیولوژیک خاک، آب و هوا ایجاد می‌نمایند و این تغییرات سبب‌دگرگونی وضع طبیعی میگردند.
مانند تغییر و تخریب مسیر رودخانه‌ها، تخریب جنگلها و مراتع، دگرگونی اکولوژی دریاها، بهم خوردن زهکشی طبیعی آبها و دگرگونی و انهدام تالاب ها
همچنین در راستای اجرای بند 1 اصل 110 قانون اساسی مقام معظم رهبری در ابلاغ سیاست های کلی محیط زیست و در ماده 6 به روشنی به حفاظت، احیاء، بهسازی و توسعه منابع طبیعی تجدید پذیر (مانند دریا، دریاچه، رودخانه، مخزن سدها، تالاب، آبخوان زیرزمینی، جنگل، خاک، مرتع و تنوع زیستی بویژه حیات وحش) و اعمال محدودیت قانونمند در بهره‌برداری از این منابع متناسب با توان اکولوژیک (ظرفیت قابل تحمل و توان بازسازی) آنها بر اساس معیارها و شاخص‌های پایداری، مدیریّت اکوسیستم‌های حساس و ارزشمند (از قبیل پارکهای ملّی و آثار طبیعی-ملّی) و حفاظت از منابع ژنتیک و ارتقاء آنها تا سطح استانداردهای بین‌المللی اشاره داشته اند.
تخریب تالاب ها به واسطه فعالیت های مخرب انسانی امروز بیش از پیش بچشم می آید بطور مثال تالاب انزلی به دلیل از دست دادن کارکردهای اکولوژیک خود بیش از 20 سال است که از فهرست کنوانسیون رامسر به فهرست مونترو ارجاع شده است.
تالاب هایی که در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده اند و در سال های بعد دچار تغییرات اکولوژیک میگردند در فهرست مونترو ثبت خواهند شد. دولت ها نیز موظفند جهت خروج نام تالاب از این فهرست اقداماتی را در جهت احیا آن انجام نمایند در غیر این صورت آن تالاب از فهرست کنوانسیون رامسر به عنوان یک تالاب با اهمیت بین المللی خارج می شود که یک امتیاز منفی برای کشور محسوب می گردد بخصوص برای کشور ایران که خود بنیانگذار کنوانسیون رامسر بوده و با این اتفاق وجه ایران نزد محافل بین المللی خدشه دار خواهد شد.
از سویی دیگر با خشکیدگی تالاب ها نه تنها جوامع پیرامونی از کارکرد های متعدد آن بی بهره خواهند شد بلکه با وزش باد رسوبات بستر تالاب بصورت ریزگرد زندگی انسان ها را دچار اخلال می کند. بطور مثال با خشکیدگی دریاچه ارومیه بلورهای نمک 14 استان کشور را درگیر خواهد نمود که هم اکنون نیز تاثیرات آن بر کشاورزی استان آذربایجان غربی و استان های همجوار مشهود است به نحوی که با ورود نمک به زمین و افزایش شوری، خاک اسیدی شده و قابلیت کشاورزی نخواهد داشت.
از نظر محیط زیست انسانی نیز ریزگردها موجب پدیدار شدن بیماری های عفونی و خونی در انسان و در نتیجه کاهش کیفیت زندگی بشر و افزایش هزینه های درمانی خواهند شد.
همین مثال در خصوص تالاب های گیلان نیز صادق است. تالاب انزلی بیش از چند دهه پذیرای فاضلاب ، شیرابه و سموم شیمیایی بوده که با خشکیدگی آن باد رسوبات را که دارای فلزات سنگین مانند سرب ، جیوه و آرسنیک هستند در هوا و خاک پخش خواهد نمود بنابراین ضروری است برای جلوگیری از روند تخریب تالاب ها و احیا تالاب های تخریب شده برنامه بازسازی تدوین و در این مسیر منابع مالی لازم از سوی دولت ها با همکاری سازمان های بین المللی تامین گردد.
در خبرها یکی از ده ها طرح گردشگری در گیلان بوم گردی عنوان می شود که در همین راستا کلبه های شناور نیز جهت بوم گردی برای جذب گردشگر در تالاب ها و آبندان های استان در نظر گرفته شده است. برخی منابع برآورد می کنند که در صورت اجرای این طرح از محل ورود گردشگر در سال های پیش رو گردش مالی 8 هزار میلیارد تومانی عاید گیلان خواهد شد.
اما پرسش اساسی این است که آیا میتوان در هر پهنه آبی این کلبه های سنتی را مورد بهره برداری قرار داد ؟ آیا کلبه ها و رستوران های شناور با ورود به تالاب های گیلان یک فرصت تلقی می شوند و یا یک تهدید ؟ باید دید آنچه بدست می آوریم در مقایسه با آنچه از دست می دهیم ارزشمند است و منافع بلند مدت جامعه را نشانه گرفته یا خیر ؟
در پاسخ به این سوالات میتوان گفت در مناطق چهارگانه که پیشتر اشاره شد و بر اساس ارزیابی توان اکولوژیک که هر یک عنوان منحصر به خود را گرفته اند تنها در پارک ملی با زون 3 و 4 است که می شود تفرج داشت و در سایر مناطق چه از نظر ارزیابی توان و چه از نظر قوانین پیش گفته، امکان ایجاد مناطق تفرجی وجود نخواهد داشت چرا که با هرگونه دخل و تصرف در این محیط ها ، امنیت زیستی کاهش یافته و در نتیجه تالاب ها کارکردهای خود را رفته رفته از دست میدهند و این فرآیند منجر به کاهش تنوع زیستی و در نهایت نابودی تالاب ها خواهد شد.
دکتر مجید مخدوم که از ایشان به عنوان بنیانگذار علم آمایش سرزمین در کشور نام برده می شود نیز اشاره داشته اند که 'طبق اصول طراحی و مهندسی پارک های ملی، جنگلی و مناطق حفاظت شده، سازمان حفاظت محیط زیست فقط میتواند در پارکهای ملی خودش تا ده درصد مساحت، و سازمان جنگلها تا چهل درصد مساحت تفرج گاه تعیین کند. به هیچ وجه سازمان حفاظت محیط زیست در پناهگاه حیات وحش ، در منطقه حفاظت شده ، در اثر طبیعی ملی نمیتواند تفرج گاه بسازد. برخی مشاورین که طرح هایی را برای مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست ارائه میدهند به اصول محیط زیست آشنا نیستند و بدون ارزیابی توان اکولوژیکی طرح پیشنهاد میدهند'!
طرح کلبه های شناور جهت بوم گردی میتواند با جانمایی صحیح در برخی از آبندان ها به جذب گردشگر و ایجاد یک ظرفیت گردشگری در استان کمک نماید اما در پاسخ به پرسش های مطرح شده میتوان با اشراف و درک بهتری از کارکرد های اکولوژیکی تالاب ها بخصوص تالاب های استان گیلان در حفظ تنوع زیستی و رائه خدمات متعدد ، جانمایی این کلبه ها را در مناطق چهارگانه هم از نظر قوانین و هم از جهت حفاظت از زیستگاه ها برای پایداری و کیفیت زندگی حیات وحش و انسان مورد تشکیک قرار داد.
در نتیجه می توان گفت پهنه های آبی در استان گیلان فاقد حیات نیستند و از این حیات موجود با شناخت بهتر می توان در مسیر توسعه پایدار به ایجاد منابع درآمدی پایدارتر از راه گردشگری منطق بر اصول و شرایط هر منطقه دست یابیم و با جانمایی صحیح و بسته به توان زیستی هر منطقه با ایجاد مراکز گردشگری و آموزشی و بازارچه عرضه محصولات روستایی در حاشیه تالاب ها با رعایت قواعد و زون های مورد اشاره ضمن بالابردن میزان حفاظت از تالاب ها و حیات وحش به یک مرکز گردشگری و ممر درآمد پایدار برای جوامع محلی نیز دست یابیم.
منابع :
-مخدوم ، مجید ، 1380 ، شالوده آمایش سرزمین ، انتشارات دانشگاه تهران ، شماره 2203 ، ص 197 و 200
-کریم زادگان ، حسن ، 1392 ، اقتصاد محیط زیست و ارزش گذاری مواهب طبیعی ، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان ، ص 16 و 26
-قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست ، 1353 ، مرکز پژوهش های مجلس شوای اسلامی ، ماده 1 و 6
-عاشوری ، عباس ، عبدوس ، امیر ، 1391 ، زیستگاه های تالابی مهم پرندگان آبزی گیلان ، نشر کتیبه گیل ، ص 1 و 3 و 197
-اکبری ، علی ، مهدی ، قرخلو ، 1389 ، اکوتوریسم مفهومی نو در جغرافیای گردشگری ، نشر انتخاب ، ص 116 و 117
-www.IUCN.com
-www.Ramsar.org
-www.doe.ir
** ماهان مه رو - مدیرعامل انجمن رفتگران طبیعت استان گیلان، عضو شورای هماهنگی شبکه تشکل های غیردولتی محیط زیست و منابع طبیعی استان گیلان ، مسئول مناطق کمیته محیط زیست ستاد دکتر روحانی در استان گیلان
2007
انتهای پیام جمهوری اسلامی ایران نیز در خرداد ماه 1375 شمسی رسما به کنوانسیون تنوع زیستی پیوست.
این پیمان دارای یک مقدمه ، 42 ماده و دو پیوست می باشد که طیف وسیعی از موضوعات مربوط به تنوع زیستی مانند : حفاظت از زیستگاه های جانوران ، امنیت زیستی حقوق مالکیت معنوی ، حقوق مردمان بومی را در برمی گیرد.
مدیران و دست اندرکاران مناطق حفاظت شده ، نقش کلیدی و حساس در خصوص حفظ تنوع زیستی و گردشگری دارند. از طرف دولت ها می بایست سیاست گذاری لازم و بودجه برای حفظ تنوع زیستی و گردشگری پایدار اختصاص یابد.
یکی از منابع زیستی پر اهمیت تالاب ها هستند که در درون خود تنوع زیستی بالایی را دارا می باشند. زیست شناسان ارزش اکولوژیکی تالاب ها را 10 برابر جنگل ها و 200 برابر زمین های زراعی می دانند. این تالاب ها با توجه به اقلیم کشورمان بر روی کمربند خشک و نیمه خشک واقع شده اند.
به نقل از معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست 80 درصد تالاب های کشور خشک و برخی بطور کامل نابود شده است.
تالاب هایی نظیر پریشان ، بختگان ، جازموریان ، هامون های سه گانه ، شادگان ، هور العظیم ، گاوخونی آلاگل ، آجی گل، دریاچه ارومیه و تالاب انزلی روزگار خوشی را نمی گذرانند و در حالت احتزار بسر می برند.
با توجه به بررسی دانشمندان در طی یک قرن اخیر تغییر شرایط اقلیمی و گرمایش کره زمین به دلیل فعالیت های انسانی محسوس بوده است. این روند به کاهش منابع زیستی و افزایش طبعات منفی برای بشر منجر خواهد شد.
منابع بین المللی نیز به ترتیب تخریب زیستگاه ، شکار و صید و گونه های مهاجم را به عنوان عوامل کاهش تنوع زیستی در کنار تغییرات اقلیمی بیان می کنند.
بر اساس آخرین تقسیمات کشوری گیلان دارای 16 شهرستان ، 48 شهر ، 43 بخش ، 109 دهستان و 2892 روستا است و میانگین بارش سالانه استان 1270 میلی متر برآورد می شود.
استان گیلان با توجه به تالاب های ساحلی و آبندان ها در جلگه و کوهپایه دارای چشم انداز های زیبایی است که در جهت جذب افراد و بهره برداری تفرجی همواره مورد توجه بوده است.
این تالاب ها دارای خدمات و کارکرد های فراوانی نظیر اکولوژیک ، اقتصادی ، اجتماعی ، تفریحی و ... هستند.
تالاب ها برای زیستمندان خود و انسان ها با اهمیت هستند. حیات بسیاری از جانوران ، گیاهان آبزی و حتی انسان به تالاب ها وابسته است. این اهمیت ها به همراه سایر کارکرد های متنوع تالاب است که کوستانزا در سال 1994 درآمد سالیانه از هر هکتار تالاب را معادل 1985 دلار برآورد نموده است.
همچنین بر اساس مطالعات انجام گرفته توسط بانک جهانی در سال 2002 میلادی در بسیاری از کشور ها از جمله ایران هزینه خسارت ناشی از تخریب تالاب ها برابر با دو هزار و هشتصد میلیارد برآورد شده است.
طبق اصل 45 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز تالاب ها جز انفال محسوب می شوند بدین معنی که متعلق به عموم مردم با مدریت نظام هستند. طبق اصل 50 قانون اساسی نیز تخریب غیر قابل جبران محیط زیست از جمله تالاب ها ممنوع اعلام شده است.
در ایران 250 تالاب با مساحت 2/5 میلیون هکتار موجود است که 84 تالاب دارای اهمیت بین المللی و 24 تالاب در فهرست کنوانسیون رامسر ثبت شده اند.
اگر تعریف کنوانسیون تالاب های بین المللی به ویژه به عنوان زیستگاه پرندگان آبزی که به اختصار کنوانسیون رامسر خطاب می شود را در نظر بگیریم اغلب نقاط جلگه ای در استان گیلان تالاب محسوب می شود؛ تعدادی از تالاب ها و آبندان های استان گیلان با عنوان مناطق چهارگانه و شکار ممنوع تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارند که 20 تالاب در این استان شاخص تر از سایر نقاط استان هستند.
مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست نیز عبارتند از پارک ملی، اثر طبیعی - ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده که بعضا برخی تالاب ها و آبندان ها بدلیل اهمیت حضور حیات وحش ، خارج از مناطق چهارگانه تحت عنوان منطقه شکار ممنوع نیز ثبت شده و مدیریت شکار و صید می بایست در آنان اعمال شود.
بسیاری از خدمات تالاب ها بدلیل آنکه کالای عمومی بوده ارزش گذاری اقتصادی نشده اند و اهمیت مادی و معنوی آنها برای بشر محسوس نمی باشد. بطور مثال امرار معاش جوامع محلی از صید ماهی و برداشت از گیاهان تالاب جهت مواد اولیه صنایع دستی یکی از خدمات تالاب هاست. همچنین وجود نیزار ها به عنوان یک سد طبیعی برای جلوگیری از ورود باد های مخرب به مناطق روستایی حاشیه تالاب ، تصفیه رایگان فاضلاب و سموم و ارائه خدمات تفرجی از جمله مواردیست که بر اهمیت تالاب ها می افزاید.
پرندگان نیز که یکی از عناصر مهم در چرخه تنوع زیستی قلمداد می شوند نیازمند وجود تالاب ها برای زیستن اند. پرندگان برای حضور در یک زیستگاه به چهار عامل آب ، غذا ، پناه و امنیت نیازمندند که امنیت یکی از فاکتور های اساسی برای حضور یک پرنده در یک محیط آبی دارای غذا و پناه است.
اغلب تالاب های استان گیلان دارای چهار شرط فوق هستند و ورود سالانه بیش از 200 هزار پرنده مهاجر جهت زمستانگذرانی در شش ماهه دوم سال و ده ها هزار پرنده جوجه آور در فصل بهار و ده ها گونه پرندگان بومی مبیّن آن است که تالاب های گیلان یک بوم سازگان پر اهمیت برای تداوم تنوع زیستی و میزبانی از پرندگان محسوب می شوند.
پرندگانی که بعضا در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت IUCN در رده های در آستانه تهدید ، در معرض آسیب و در خطر انقراض طبقه بندی شده اند و بدلیل تخریب سایر تالاب های کشور فشار جمعیتی پرندگان بر روی تالاب های شمال ایران و استان گیلان بیشتر خواهد شد و این اندک زیستگاه های باقی مانده برای تداوم نسل حیات وحش و پویایی تنوع زیستی کافی بنظر نمی رسد.
یکی دیگر از کارکردهای تالاب ها استفاده جهت توریسم است. البته برخی از تالاب ها که بر اساس ارزیابی توان اکولوژیک دارای عنوان بوده و در فهرست مناطق چهارگانه قرار دارند صرفا کارکرد های دیگری مانند حفظ حیات وحش را برعهده دارند.
بر حسب قوانین ، کل مناطق حفاظت شده ایران و جهان دارای 11 نوع زون می باشند.
1-زون حفاظتی محض 2-زون حفاظتی 3-زون تفرج گسترده 4-زون تفرج متمرکز ، 5-زون بازسازی 6-زون استفاده ویژه 7-زون فرهنگی 8-زون سپر 9-زون آموزشی 10-زون پژوهشی 11-استفاده های سایر انسانی
به عنوان مثال در پارک ملی که شامل زون های 1 الی 7 است می توان تفرج گسترده و متمرکز جهت مبحث توریسم را داشت اما در پناهگاه حیات وحش که زون های 1 و 2 و 5 و 6 و گاها زون 7 را دارا می باشد و زون تفرج و گشت و گذار 3 و 4 را ندارد و بر اساس ارزیابی توان اکولوژیک نیز تعیین نام شده است غیر قابل تفرج تلقی می شود و هرگونه فعالیتی تفرجی در آن غیر قانونی است.
در مادتین 1 و 6 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست نیز تکالیف مهمی بر عده سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد که به شرح زیر می باشد :
ماده 1 : حفاظت و بهبود و بهسازی محیط زیست و پیشگیری و ممانعت از هر نوع آلودگی و هر اقدام مخربی که موجب برهم خوردن تعادل و‌تناسب محیط زیست می‌شود، همچنین کلیه امور مربوط به جانوران وحشی و آبزیان آبهای داخلی از وظائف سازمان حفاظت محیط زیست است.
ماده 6 - سازمان علاوه بر وظائف و اختیاراتی که در قانون شکار و صید برای سازمان شکاربانی و نظارت بر صید مقرر بوده دارای وظایف و‌اختیارات زیر است:
الف - انجام دادن تحقیقات و بررسیهای علمی و اقتصادی در زمینه حفاظت و بهبود و بهسازی محیط زیست و جلوگیری از آلودگی و برهم‌خوردن تعادل محیط زیست از جمله موارد ذیل:
1 - طرق حفظ تعادل اکولوژیک طبیعت (حفظ مناسبات محیط زیست).
2 - تغییراتی که تأسیسات و مستحدثات مختلف در وضع فیزیکی و شیمیایی و بیولوژیک خاک، آب و هوا ایجاد می‌نمایند و این تغییرات سبب‌دگرگونی وضع طبیعی میگردند.
مانند تغییر و تخریب مسیر رودخانه‌ها، تخریب جنگلها و مراتع، دگرگونی اکولوژی دریاها، بهم خوردن زهکشی طبیعی آبها و دگرگونی و انهدام تالاب ها
همچنین در راستای اجرای بند 1 اصل 110 قانون اساسی مقام معظم رهبری در ابلاغ سیاست های کلی محیط زیست و در ماده 6 به روشنی به حفاظت، احیاء، بهسازی و توسعه منابع طبیعی تجدید پذیر (مانند دریا، دریاچه، رودخانه، مخزن سدها، تالاب، آبخوان زیرزمینی، جنگل، خاک، مرتع و تنوع زیستی بویژه حیات وحش) و اعمال محدودیت قانونمند در بهره‌برداری از این منابع متناسب با توان اکولوژیک (ظرفیت قابل تحمل و توان بازسازی) آنها بر اساس معیارها و شاخص‌های پایداری، مدیریّت اکوسیستم‌های حساس و ارزشمند (از قبیل پارکهای ملّی و آثار طبیعی-ملّی) و حفاظت از منابع ژنتیک و ارتقاء آنها تا سطح استانداردهای بین‌المللی اشاره داشته اند.
تخریب تالاب ها به واسطه فعالیت های مخرب انسانی امروز بیش از پیش بچشم می آید بطور مثال تالاب انزلی به دلیل از دست دادن کارکردهای اکولوژیک خود بیش از 20 سال است که از فهرست کنوانسیون رامسر به فهرست مونترو ارجاع شده است.
تالاب هایی که در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده اند و در سال های بعد دچار تغییرات اکولوژیک میگردند در فهرست مونترو ثبت خواهند شد. دولت ها نیز موظفند جهت خروج نام تالاب از این فهرست اقداماتی را در جهت احیا آن انجام نمایند در غیر این صورت آن تالاب از فهرست کنوانسیون رامسر به عنوان یک تالاب با اهمیت بین المللی خارج می شود که یک امتیاز منفی برای کشور محسوب می گردد بخصوص برای کشور ایران که خود بنیانگذار کنوانسیون رامسر بوده و با این اتفاق وجه ایران نزد محافل بین المللی خدشه دار خواهد شد.
از سویی دیگر با خشکیدگی تالاب ها نه تنها جوامع پیرامونی از کارکرد های متعدد آن بی بهره خواهند شد بلکه با وزش باد رسوبات بستر تالاب بصورت ریزگرد زندگی انسان ها را دچار اخلال می کند. بطور مثال با خشکیدگی دریاچه ارومیه بلورهای نمک 14 استان کشور را درگیر خواهد نمود که هم اکنون نیز تاثیرات آن بر کشاورزی استان آذربایجان غربی و استان های همجوار مشهود است به نحوی که با ورود نمک به زمین و افزایش شوری، خاک اسیدی شده و قابلیت کشاورزی نخواهد داشت.
از نظر محیط زیست انسانی نیز ریزگردها موجب پدیدار شدن بیماری های عفونی و خونی در انسان و در نتیجه کاهش کیفیت زندگی بشر و افزایش هزینه های درمانی خواهند شد.
همین مثال در خصوص تالاب های گیلان نیز صادق است. تالاب انزلی بیش از چند دهه پذیرای فاضلاب ، شیرابه و سموم شیمیایی بوده که با خشکیدگی آن باد رسوبات را که دارای فلزات سنگین مانند سرب ، جیوه و آرسنیک هستند در هوا و خاک پخش خواهد نمود بنابراین ضروری است برای جلوگیری از روند تخریب تالاب ها و احیا تالاب های تخریب شده برنامه بازسازی تدوین و در این مسیر منابع مالی لازم از سوی دولت ها با همکاری سازمان های بین المللی تامین گردد.
در خبرها یکی از ده ها طرح گردشگری در گیلان بوم گردی عنوان می شود که در همین راستا کلبه های شناور نیز جهت بوم گردی برای جذب گردشگر در تالاب ها و آبندان های استان در نظر گرفته شده است. برخی منابع برآورد می کنند که در صورت اجرای این طرح از محل ورود گردشگر در سال های پیش رو گردش مالی 8 هزار میلیارد تومانی عاید گیلان خواهد شد.
اما پرسش اساسی این است که آیا میتوان در هر پهنه آبی این کلبه های سنتی را مورد بهره برداری قرار داد ؟ آیا کلبه ها و رستوران های شناور با ورود به تالاب های گیلان یک فرصت تلقی می شوند و یا یک تهدید ؟ باید دید آنچه بدست می آوریم در مقایسه با آنچه از دست می دهیم ارزشمند است و منافع بلند مدت جامعه را نشانه گرفته یا خیر ؟
در پاسخ به این سوالات میتوان گفت در مناطق چهارگانه که پیشتر اشاره شد و بر اساس ارزیابی توان اکولوژیک که هر یک عنوان منحصر به خود را گرفته اند تنها در پارک ملی با زون 3 و 4 است که می شود تفرج داشت و در سایر مناطق چه از نظر ارزیابی توان و چه از نظر قوانین پیش گفته، امکان ایجاد مناطق تفرجی وجود نخواهد داشت چرا که با هرگونه دخل و تصرف در این محیط ها ، امنیت زیستی کاهش یافته و در نتیجه تالاب ها کارکردهای خود را رفته رفته از دست میدهند و این فرآیند منجر به کاهش تنوع زیستی و در نهایت نابودی تالاب ها خواهد شد.
دکتر مجید مخدوم که از ایشان به عنوان بنیانگذار علم آمایش سرزمین در کشور نام برده می شود نیز اشاره داشته اند که 'طبق اصول طراحی و مهندسی پارک های ملی، جنگلی و مناطق حفاظت شده، سازمان حفاظت محیط زیست فقط میتواند در پارکهای ملی خودش تا ده درصد مساحت، و سازمان جنگلها تا چهل درصد مساحت تفرج گاه تعیین کند. به هیچ وجه سازمان حفاظت محیط زیست در پناهگاه حیات وحش ، در منطقه حفاظت شده ، در اثر طبیعی ملی نمیتواند تفرج گاه بسازد. برخی مشاورین که طرح هایی را برای مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست ارائه میدهند به اصول محیط زیست آشنا نیستند و بدون ارزیابی توان اکولوژیکی طرح پیشنهاد میدهند'!
طرح کلبه های شناور جهت بوم گردی میتواند با جانمایی صحیح در برخی از آبندان ها به جذب گردشگر و ایجاد یک ظرفیت گردشگری در استان کمک نماید اما در پاسخ به پرسش های مطرح شده میتوان با اشراف و درک بهتری از کارکرد های اکولوژیکی تالاب ها بخصوص تالاب های استان گیلان در حفظ تنوع زیستی و رائه خدمات متعدد ، جانمایی این کلبه ها را در مناطق چهارگانه هم از نظر قوانین و هم از جهت حفاظت از زیستگاه ها برای پایداری و کیفیت زندگی حیات وحش و انسان مورد تشکیک قرار داد.
در نتیجه می توان گفت پهنه های آبی در استان گیلان فاقد حیات نیستند و از این حیات موجود با شناخت بهتر می توان در مسیر توسعه پایدار به ایجاد منابع درآمدی پایدارتر از راه گردشگری منطق بر اصول و شرایط هر منطقه دست یابیم و با جانمایی صحیح و بسته به توان زیستی هر منطقه با ایجاد مراکز گردشگری و آموزشی و بازارچه عرضه محصولات روستایی در حاشیه تالاب ها با رعایت قواعد و زون های مورد اشاره ضمن بالابردن میزان حفاظت از تالاب ها و حیات وحش به یک مرکز گردشگری و ممر درآمد پایدار برای جوامع محلی نیز دست یابیم.
منابع :
-مخدوم ، مجید ، 1380 ، شالوده آمایش سرزمین ، انتشارات دانشگاه تهران ، شماره 2203 ، ص 197 و 200
-کریم زادگان ، حسن ، 1392 ، اقتصاد محیط زیست و ارزش گذاری مواهب طبیعی ، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان ، ص 16 و 26
-قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست ، 1353 ، مرکز پژوهش های مجلس شوای اسلامی ، ماده 1 و 6
-عاشوری ، عباس ، عبدوس ، امیر ، 1391 ، زیستگاه های تالابی مهم پرندگان آبزی گیلان ، نشر کتیبه گیل ، ص 1 و 3 و 197
-اکبری ، علی ، مهدی ، قرخلو ، 1389 ، اکوتوریسم مفهومی نو در جغرافیای گردشگری ، نشر انتخاب ، ص 116 و 117
-www.IUCN.com
-www.Ramsar.org
-www.doe.ir
** ماهان مه رو - مدیرعامل انجمن رفتگران طبیعت استان گیلان، عضو شورای هماهنگی شبکه تشکل های غیردولتی محیط زیست و منابع طبیعی استان گیلان ، مسئول مناطق کمیته محیط زیست ستاد دکتر روحانی در استان گیلان
2007
کپی شد
