آنغوزه نام گیاهی با نام علمی Ferula assa-foetida L می باشد. آنغوزه از گیاهان دارویی مهم خانواده چتریان است و در نواحی استپی و بیابانی ایران مانند خراسان ، بلوچستان و مناطق مختلف رویش دارد.
این گیاه دارویی در استان‌های جنوب ایران مانند هرمزگان، کرمان، دشت مرغاب، آباده، نائین رشد می کند و همچنین در زمین های بایر و خشک و آهکی مناطق گرم آسیا دیده شده است.
بومی استپ‌های ایران و افغانستان در آنغوزه شیره گیاهی موجود است، که از تیغ زدن ریشه یا پایین ساقه و یا قطع ساقه گیاهان مولد آنغوزه از ناحیه یقه گیاه بیرون می آید و در طول تابستان حاصل می‌شود که به دو صورت در بازار ارائه می کنند.
میوه آنغوزه حاوی دو تخم به رنگ قهوه‌ایی تیره و سیاه، بیضی کمی پهن و بسیار بدبو هستند که یک نوع آن خوشبو و نوعی دیگر بد بو که نوع بدبوی آن در ایران پرورش می دهند و دارای استفاده درمانی است.
این گیاه به دلیل خواص ضد میکروبی، برای کاهش برونشیت مزمن و سرفه مفید و دارای خواص ضدبارداری می‌باشد که در طب سنتی به عنوان دارویی برای جلوگیری از بارداری استفاده شده است.
آنغوزه محافظ خوبی در برابر تری گلسیرید و کلسترول حاصل از خوردن غذاهای چرب است، ماده‌ای به نام کومارین در این گیاه، سبب رقیق شدن خون می‌شود.
این گیاه همچنین دارای کربوهیدرات، پروتئین و موادمعدنی مانند کلسیم و فسفر به دلیل خواص ضدفیبروزی و ضدالتهابی که دارد، برای مقابله با اثرات طولانی مدت استفاده الکل شامل، آسیب‌های کبدی و التهابی موثر است.
آنغوزه حاوی تعدادی ترپن و مواد محلول در چربی که هنوز به طور کامل شناسایی نشده اند، همچنین حاوی ۲۰ درصد اسانس، ۶۵ درصد رزین و حدود ۲۵ درصد صمغ است.
رزین آنغوزه به عنوان خلط آور، ضدنفخ، ضد اسپاسم روده ای و به صورت شیاف برای بهبود قولنج و همچنین سوسپانسیون آن برای فراری دادن سگ، گربه و دیگر حیوانات وحشی مورد توجه بوده است.
این گیاه با طعمی قوی‌تر از پیاز یا سیر به شکل گم رزین یا محلول همچنان در دسترس است و در داروخانه‌ها و فروشگاه های مواد غذایی سالم و محلی نیز به عنوان نگهدارنده یا ادویه به فروش می‌رسد.
گاهی به میزان کم در برخی از شکلات‌ها، نوشابه‌ها، چاشنی‌ها و سس‌ها به کار می‌رود و نیز برای درمان سرطان شکم، میخچه، پینه، ادرارآور، مسکن و محرک به کار گرفته می‌شود.
مشخصات ظاهری این گیاه دارویی
گیاه چند ساله، ساقه به ارتفاع ۱۰۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر در قاعده به قطر حدود ۳۰ تا ۵۰ میلیمتر زرد شونده، شیاردار، بدون کرک است.
پانیکول کم و بیش انبوه بخش‌هایی از گل آذین و چتر مرکزی میوه‌دار با دمگل آذین کوتاه و با ۴ چتر نر دمگل آذین دار بلند چترهای میوه‌دار با ۲۰ تا ۵۰ شعاع، حدودا تا ۵ سانتی متری بدون کرک و چترک‌ها با حدود ۱۷ تا ۲۰ گل است و برگک‌ها کوچک زبانکی یا وجود ندارد.
میوه گیاه آنغوزه، دوفندقه ای، به رنگ قهوه‌ای تیره یا خرمایی، بیضوی نسبتا مسطح و دارای ۵ خط مشخص در هر پریکارپ با کناره تغییر شکل یافته به صورت بال است.
رنگ پوست ساقه گل دهنده زرد متمایل به خرمایی است که از سن ۷-۶ سالگی وارد مرحله گلدهی(بسته به شرایط اقلیمی منطقه) می‌شود و پس از تولید گل و بذر ذخیره ریشه گیاه تمام شده و کاملا از بین می رود.
ریشه گیاه قطور و گوشتی و تقریبا راست است و ریشه‌های فرعی ۷-۸ سانتی متر پائین تر از یقه گیاه منشعب می‌شوند و به شکل افقی یا مورب داخل خاک قرار می گیرند.
قطر ریشه برحسب سن گیاه متفاوت است و بافت ریشه حالت چوب پنبه ای که در برخورد با اجسام سخت به راحتی تغییر شکل می دهد.
منطقه یقه گیاه پوشیده از الیافی است که باقیمانده غلاف خشک شده برگ‌های سال‌های قبل است و این الیاف یک لایه محافظ برای جوانه‌های رویشی گیاه محسوب می‌شوند و بذر این گیاه به دلیل بالدار بودن به راحتی توسط باد پراکنده می‌شود.
خواص درمانی گیاه آنغوزه
از خواص گیاه آنغوزه، تسکین درد دندان است به این منظور مقداری از آن را با آبلیمو مخلوط کرده و با پنبه بر روی دندان‌تان قرار دهید.
همچنین برای درمان بیماریهایی شامل، درمان یبوست، حمله‌های هیستری، هضم غذا، خاصیت آنتی بیوتیکی، درمان عفونت‌های قارچی معده، درمان کزاز، یرقان، مسکن درد گوش و تقویت بینایی بسیار مناسب است.
انغوزه گیاهی با بوی بسیار تندی است و در کشور هند از آن به وفور مصرف می‌کنند و دارای خواص دارویی فراوانی شامل، یبوست، کرم کش و مقوی دستگاه گوارش، محرک نیروی جنسی، از بین برنده بوی بد دهان، افزایش قدرت هاضمه و کاهش رطوبت بلغمی است.
انغوزه دارای خاصیت مسکن و در کاهش فشارخون و معالجه بیماری های قلبی عروقی مفید است و برای درمان رماتیسم و نقرس و سیاتیک مودر استفاده قرار می‌گیرد.
عوارض ناشی از مصرف زیاد این گیاه دارویی
مصرف این گیاه برای بزرگسالان عوارضی ندارد ولی در کودکان سبب ایجاد مسمومیت می‌شود و در زمینه مصرف درمانی، برای آنغوزه تاکنون عوارضی مشاهده نشده است.
اما در بعضی افراد ممکن است مصرف زیاد آن موجب اسهال، نفخ، سوزش هنگام ادرار، سوزش معده، سردرد، گیجی و تشنج شود.
با توجه به این که آنغوزه دارای خاصیت قاعده‌آور است، مصرف زیاد آن می‌تواند موجب سقط جنین شود؛ بنابراین توصیه می‌شود در دوران بارداری و شیردهی مصرف نشود.
در بعضی از موارد باعث تحریک گلو، تورم لب‌ها، آروغ زدن، گاز معده و اسهال شود و علاوه بر این‌ها افرادی که دارای بیماریهای عصبی هستند.
مصرف این گیاه ممکن است اثرات تحریکی برای آنها ایجاد کند، اگر مبتلا به صرع هستید، از این گیاه استفاه نکنید زیرا ممکن است مورد حملات صرع قرار بگیرید.
آنغوزه ممکن است باعث حساسیت‌های پوستی مثل قرمز، خارش و تحریک پوستی شود، در این حالت باید با پزشک خود مشورت کنید تا بدن‌تان واکنش‌های آلرژیک نشان ندهد.
مقدار مصرف بی‌رویه این گیاه موجب سرگیجه، سردرد و کاهش هوشیاری در هنگام کار خواهد شد و اگر مبتلا به بیماری فشارخون بالا یا پایین هستید از این گیاه استفاده نکنید.
در گزارشی آمده است، مصرف ۵۰ تا ۱۰۰ میلی گرم آنغوزه در افرادی که مشکل عصبی دارند، باعث تشنج می‌شود.
روش‌های مصرف گیاه دارویی آنغوزه
آنغوزه را می‌توانید به صورت پودر، روغن و ادویه در غذاهای مختلف استفاده کنید و صمغ این گیاه را به صورت محلول در آب یا مخلوط با عسل، فلفل و روغن زیتون استفاده کنید.
اگر کمی صمغ را در روغن زیتون حرارت داده و حل کنید و آن را به صورت گرم بر محل نیش حشرات و جانوران بگذارید برای از بین بردن درد، زخم و ورم آن موثر است.
مصرف این گیاه دارویی با فلفل و سداب برای معالجه کزاز و در صورت مخلوط با سرکه یا عسل برای درمان بیماری اعصاب مفید است.
استفاده از این صمغ گیاهی به همراه سرکه برای بیرون کردن زالویی که در حلق گیر کرده مناسب و اگر با آب مخلوط کرده و استفاده شود، خشکی و خشونت حلق و صاف کردن صدا را از بین می‌برد.
غربی ها این صمغ را تصفیه و بوی آنرا از بین می برند اما این عمل مقداری از خواص آنرا زایل ساخته و اثر درمانی آنرا نقصان می دهد.
اگر مقداری از این گیاه دارویی را در آب محلول کنید، مایعی شیری رنگ به دست می‌آید که از داروهای ضد سم است و مقدار مناسب مصرف آن برای درمان بیماریهای روزانه ۰.۳ تا ۱ گرم در سه نوبت(جمعا ۰.۳ تا ۱ گرم در روز) است.
مقدار یک واحد انغوزه نیم‌کوب شده و ۵ واحد الکل۸۰ درجه را با یکدیگر در ظرف سربسته‌ای مخلوط کنید و برای مدت ۱۰ روز بگذارید خیس بخورد و کم‌کم آن را هم بزنید، سپس آن را با پارچه‌ای صاف کنید(مقدار مجاز مصرف آن ۱ تا ۱۰ گرم در روز است).
خواص گیاه آنغوزه برای بانوان
گیاه آنغوزه(آنقوزه) خاصیت‌هایی برای بانوان دارد که عبارتند از؛
- استفاده پس از زایمان برای مادر
- مخلوط کردن این گیاه برای درمان ترشحات اداری و عادت ماهیانه
- برای خارج کردن جنین مرده از شکم مادر شیاف گیاهی آن مصرف می‌شود
- خواص ضدبارداری
- شیر مادران شیرده را افزایش می‌دهد
اهمیت گیاه آنغوزه
رییس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی هرمزگان به خبرنگار ایرنا گفت: اهمیت این گیاه دارویی به دلیل شیره یا صـمغ اولئـورزینی اسـت کـه بـه دو صورت اشکی و توده‌ای در بازار عرضه می‌شـود.
عبدالحمید حاجبی بیان کرد: طبق تحقیقات انجام شده در این مرکز انواع گیاه آنغوزه شامل، اشکی یا دانه ای که اولین برداشت شیرابه بدون بقایای گیاهی است که این صمغ از ساقه گیاه و به مقدار کم در حالت طبیعی خارج می‌شود.
وی افزود: این نوع شیره مرغوبترین و نادرترین نوع شیره آنغوزه است و بدون خاک، خاشاک با ظاهری مسطح و بیضوی شکل دارد که نرمی خود را نیز مدتی حفظ می‌کند.
رییس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی هرمزگان اظهار کرد: در مجاورت هوای سریع اکسیده و تیره می‌شود و اگر شکسته شود مقطع آن به رنگ سفید مایل به زرد خواهد شد و در این نوع شیره، تا ۱۵ درصد اسانس وجود دارد.
حاجبی با اشاره به نوع توده‌ای ادامه داد: این نوع شیره در اثر تیغ زدن محل غده گیاه (بعد از مراحل آماده سازی گیاه) از محل زخم خارج می‌شود و با کاردک‌های مخصوص جمع‌آوری شده و به رنگ‌های متفاوت زرد، قرمز، قهوه‌ای و خاکستری است.
وی عنوان کرد: سفتی آن زیادتر از نوع اشکی و ناخالص تر از آن هست، به طوریکه در آن قطعات ریشه و خرده های برگ یافت می‌شود و ارزش آن از نوع اشکی کمتر است.
این محقق در زمینه گیاهان و منابع طبیعی هرمزگان خاطرنشان کرد: با توجه به نوع گیاه آنغوزه برخی از آنها دارای شیره تلخ و برخی دیگر دارای شیره شیرین هستندکه به همین دلیل به آنها آنغوزه تلخ و شیرین هم می گویند، ولی تفاوت ظاهری گیاهان و شیره‌های مورد برداشت، هر دو نوع متعلق به گونه Ferula assa – foetida است.
حاجبی تصریح کرد: گیاه آنغوزه نوع شیرین در اطراف کرمان و یزد وخراسان رضوی، خراسان جنوبی، بیابانک، آباده و حومه تفت، سمیرم و طبس وجود دارد و آنغوزه تلخ در بلوچستان، لرستان و فارس،کهگیلویه و بویر احمد بیشتر یافت می‌شود.
برداشت ۱۱۰ تن آویشن و آنغوزه در هرمزگان
رییس اداره بهره‌برداری منابع طبیعی و آبخیزداری هرمزگان در این زمینه گفت: با پایان زمان بهره برداری از گیاهان دارویی در استان ۱۱۰تن آویشن و آنغوزه از رویشگاههای طبیعی این استان برداشت شد.
امین ضیایی اظهار کرد: رویشگاه این محصولات در شهرستانهای میناب، بندرعباس و حاجی آباد است که صد تن از محوصل برداشت شده آویشن است .
وی تصریح کرد: برداشت گیاهان دارویی از اواخر فروردین ماه در شهرستانهای میناب و بندرعباس آغاز و پایان خرداد ماه در شهرستان حاجی آباد به پایان می‌رسد.
ضیایی عنوان کرد: گیاه دارویی آویشن با نام علمی Zataria multiflora گیاه پایا، در پایه چوبی به ارتفاع ۴۰ تا ۸۰سانتی متر، پرساقه و معطر است که در درمان سرماخوردگی، اسهال شدید، تب، سرخک، چربی و قند خون، دل درد، نفخ، سردرد و دندان درد کاربرد دارد.
وی خاطرنشان کرد: هرمزگان با ۲۵۰ هزار هکتار رویشگاه گیاهی با قابلیت های خوراکی، آرایشی و بهداشتی جایگاه و وضعیت مناسبی در سطح کشور برخوردار است.
آویشن، آنغوزه، گیشدر، بادم کوهی، بنه، پونه، مور خوش، مور تلخ، کلپوره، گلدر، لگجی و آلوئه‌ورا به عنوان گونه های غالب و پر مصرف در بین گیاهان دارویی هرمزگان است.
سال گذشته باتوجه به خشکسالی‌های موجود، هیچ گونه مجوزی از سوی اداره کل منابع طبیعی وآبخیزداری هرمزگان برای برداشت گیاهان دارویی دراستان صادر شد بلکه از طریق انجام عملیات احیایی درسطح ۲۰۰ هکتار، قرق رویشگاه‌ها و همچنین مشارکت و همکاری جوامع محلی و مرتعداران بستری مناسب جهت تقویت رویشگاه‌ها و مراتع صورت گرفت.
در حال حاضر ۸ هزار نمونه گیاهی با هزار گونه و ۹۷ خانواده در نوار ساحلی، دشت‌ها، دامنه قله‌ها، و تپه ماهورهای هرمزگان شناسایی شده و آویشن، آنغوزه، درمنه، مورتلخ، مور خوش، آویشن استکو و درمنه شاه از گیاهان دارویی پرمصرف در بین مردم این استان است.
