صابری: در حوزه فضای مجازی خلاء قانونی نداریم/ نوروزی: حریم خصوصی سلبریتی ها از مردم عادی کوچکتر است/ نعمت احمدی: باید با کسانی که به حریم خصوصی دیگران تعدی می کنند مقابله کرد

به گزارش خبرنگار جماران، چهارشنبه هفته ای که گذشت، بیست و یکمین جلسه نقد و اندیشه با موضوع «جایگاه حریم خصوصی در فضای مجازی»  با حضور کامبیز نوروزی، حقوقدان و مدرس رسانه، نعمت احمدی حقوقدان و استاد دانشگاه و علی صابری، حقوقدان و عضو سابق شورای شهر تهران در سالن الغدیر وزارت ارتباطات برگزار شد.

علی صابری در ابتدای این نشست گفت: به دو تعبیر می‌توان به حریم خصوصی نگاه کرد. یکی اینکه کلاً نهادها و مفاهیم بشری را نهادی پیوسته بدانیم که از ماقبل تاریخ تاکنون وجود داشتند و شاید تنها تغییراتی در آنها حاصل شده باشد و دیگر اینکه قائل به این باشیم که گاه در مسیر تاریخ اتفاقاتی می افتد که رویکردها به کلی متحول شده و حالتی انقلاب گونه به خود می گیرند.

تکنولوژی به راحتی قابل نقل و انتقال است

این حقوقدان افزود: ما دوست داریم از زاویه حقوقی حریم خصوصی را دستاورد جامعه مدرن ببینیم. بنابراین طبیعی است که ماقبل مدرنیته چنین نهادی وجود نداشته باشد. یا اگر هم داشته مورد حمایت قانون بدین شکل قرار نمی‌گرفته است.

صابری در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه تکنولوژی به راحتی قابل نقل و انتقال است، تاکید کرد: فرهنگ اینگونه نیست و به راحتی نمی‌توان آن را منتقل کرد.

وی با ذکر مثالی درباره تاثیر تکنولوژی بر حریم خصوصی، افزود: به طور مثال اگر فردی عکسی را از آلبوم دوست خود که در حال نشان دادن آن است برداشته باشد این ممکن است به شکلی مصداق سرقت محسوب شود اما آیا حکم فردی که از رایانه فردی عکس های وی را برای خود ایمیل کند سرقت تلقی می شود؟

در حوزه فرهنگی و برای آموزش مردم نباید به صورت سلبی عمل کرد

این حقوقدان با اشاره به اظهار نظرهای مختلف از طرف افراد مسئول و غیر مسئول در این حوزه گفت: این افراد به دلیل نشناختن فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، بر اساس قانون ۵۰ سال گذشته اظهار نظر می‌کنند، در صورتی که فقط اگر به ۵ سال گذشته نگاه کنیم می توانیم تغییرات عمده ای را در این حوزه ببینیم که نیاز به آگاهی و دانش در این حوزه دارد.

او به مزایایی که تکنولوژی در اختیار انسان قرار داده است اشاره کرد و افزود: تکنولوژی باید در زندگی ما باشد اما اینکه چگونه از آن استفاده کنیم مسئله است و اگر مشکلاتی دارد در عین حال نکات مثبت هم دارد.

عضو سابق شورای شهر تهران در ادامه گفت: در حوزه فرهنگی و برای آموزش مردم نباید به صورت سلبی عمل کرد و مردم را از این پدیده ترساند بلکه باید با دادن آگاهی به آنها اجازه دهیم که خودشان بتوانند داوری کنند و به تشخیص درست برسند.

حریم خصوصی مفهوم گنگ و مبهمی نیست

وی اظهار داشت: در حوزه فضای مجازی خلاء قانونی نداریم. البته برخی قوانین ما در حوزه فضای مجازی نیاز به تطبیق با شرایط جدید را داشته و پلیس فتا، قوه قضاییه و مجلس باید در این موضوع گفت و گو کنند.

صابری با اشاره به اتفاقی که برای مسافر یکی از شرکت‌های اینترنتی حمل و نقل در موضوع حجاب رخ داد، گفت: هیجانی به وجود آمد و صدا و سیما به سمت دیگر قضیه پرداخت و فضای مجازی نیز به نوع دیگر موضع گرفت، اما مسئله به دلیل اینکه به صورت جدی و ریشه ای حل نشد به همان صورت باقی ماند.

کامبیز نوروزی حقوقدان و مدرس رسانه با بیان اینکه حریم خصوصی مفهوم گنگ و مبهمی نیست، بیان کرد: اما اگر تعریف آن کمی مبهم جلوه می‌کند به دو دلیل است. یکی اینکه چنین مفاهیمی در ادراکات تجربی ما بسیار مفاهیم جدیدی هستند و من به جدّ معتقدم که حقوق، محصول تجربه اجتماعی است. ولی متاسفانه آموزش و فرهنگ حقوقی حاکم بر ایران تجربه اجتماعی را به شدت نادیده می‌گیرد.

گروهی از افراد حریم خصوصی‌شان بسیار کوچکتر از دیگران است

وی افزود: ما وقتی می‌توانیم حقوق را بفهمیم که به تجربه اجتماعی دربیاید. به همین دلیل است که اغلب حقوق‌دانان از جمله بنده درک عمیقی از حقوق نداریم. حریم خصوصی موضوعی است که در ایران، قدمت مباحثش کمتر از دو دهه است و مفهوم آن کاملاً قابل تعریف بوده و تقریباً اجماعی است. حریم خصوصی به بخشی از زندگی فرد اطلاق می شود که عرفاً یک فرد متعارف مایل نیست دیگران به آن وارد شوند و دو واژه کلیدی عرف و فرد متعارف در این تعریف وجود دارد. در تعریف فرد متعارف می‌توان گفت که به طور مثال خلافکاران یا افراد بی بند و بار انسان های متعارفی محسوب نمی‌شوند و مفهوم عرف هم نیز به شدت وابسته به عناصر فرهنگی، اقلیمی، اخلاقی و مذهبی است که از زمانی به زمان دیگر و از مکانی به مکان دیگر متفاوت است.

این حقوقدان با اشاره به مصداق هایی از حریم خصوصی گفت: به طور مثال میزان درآمد و محل سکونت که می‌تواند خانه دائمی یا موقت باشد، جزو حریم خصوصی افراد است.

وی به تفاوت حریم خصوصی افراد اشاره کرد و گفت: گروهی از افراد هستند که حریم خصوصی‌شان بسیار کوچکتر از دیگران است. برای نمونه، افرادی که به دلیل انتخاب مستقیم یا غیر مستقیم و رسمی یا غیر رسمی جامعه به منزلت‌های بالایی دسترسی پیدا کرده اند که در اینجا ما اصطلاحاٌ به آنها افراد خاص می گوییم، حریم خصوصی کوچکتری نسبت به دیگران دارند. مثلاً رییس جمهور، نمایندگان مجلس یا اعضای شورای شهر که به صورت مستقیم انتخاب می شوند و افرادی که به سلبریتی مشهور هستند به صورت غیر رسمی و عرفی  انتخاب شدند، حریم خصوصی کوچکتری دارند.

درک حقوقی ما از فضای مجازی بسیار ضعیف است

نوروزی ادامه داد: به دلیل اینکه جامعه بر اساس ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم این افراد را انتخاب کرده و به آنان منزلت داده، حق دارد در جریان مسائلی از آنان قرار بگیرد. مثلا اگر وزیری زمین یا ویلایی را خریداری می کند جامعه می تواند از او سوال کند. یا میزان حقوق عضو شورای شهر یا نمایندگان مجلس یا مبلغی که یک فوتبالیست دریافت می کند حریم خصوصی آنها نیست. با اینکه چهره افراد معمولی حریم خصوصی است، اما چهره افراد مشهورحریم خصوصی نیست و این یک قاعده کلی در این حوزه است.

وی بیان کرد: امکانی در دو دهه اخیر مانند فضای مجازی ایجاد شده است که خود این فضا در ایران و به خصوص در دستگاه‌های حاکمیتی به درستی فهمیده نشده و درک حقوقی ما نیز از این حوزه بسیار ضعیف است. این تعریفی که ما از حریم خصوصی می دهیم در محیط های مختلف درست بوده اما در مصداق ها به دلیل تفاوت در عرف متفاوت است. عرفی که در کشوری مانند ایران وجود دارد یا عرف های محلی درون کشور باهم متفاوت است.

مفهوم حریم خصوصی ثابت مانده است

نعمت احمدی هم در ادامه این نشست گفت: مفهوم حریم خصوصی ثابت مانده است، ما روزگاری چاردیواری اختیاری داشتیم، اما امروزه تکنولوژی بر حریم خصوصی تاثیر گذاشته، بنابراین باید به این بخش توجه بیشتری داشته باشیم. امروزه یک تلفن همراه چنان توانسته حریم خصوصی را تحت تاثیر قرار دهد که تجربه ۷ ، ۸ هزار ساله نتوانسته این تاثیر را داشته باشد و من به همین دلیل حریم خصوصی را به قبل و بعد از استیو جابز(بنیانگذار اپل) تقسیم می‌کنم. 

وی افزود: عرف سازنده حقوق بوده و همیشه نیز از جامعه جلوتر است. بنابراین اعمال و رفتاری را در جامعه نهادینه کرده که قانونگذارآن  رفتار نهادینه شده را تبدیل به قانون می کند. من همیشه جزو افرادی هستم که معتقدم ما در ایران با انباشت قانون مواجه ایم. اما به دلیل غلبه تکنولوژی یکی از معدود جاهایی که نیاز به قانون داریم، حوزه فضای مجازی و حریم خصوصی است.

نوروزی در ادامه این نشست گفت:  من نسبت به اثرگذاری دانش بر الگوی رفتاری تشکیک می کنم. اخیراً اصطلاحی به نام «سواد رسانه ای» باب شده که بیشتر حکایت می کند از تمایل نزدیک به تفکری توتالیتر برای یکسان کردن ادراک و فهم از رسانه. در حالی که حقوق امری تجربی است و آن ساختار واقعی موجود است که تاثیر بیشتری بر الگوی رفتاری جامعه می گذارد یا آن را تعیین می کند. برای مثال لازم نیست کسی قانون بداند تا بفهمد توهین کاری مذموم است، لااقل اخلاق که توهین را بد می داند. باید دید چه شرایطی شکل می گیرد که در آن فردی خود را مجاز به توهین می داند؟

فضای مجازی به شدت سیال و بی ثبات است

وی بیان کرد: قدرت همیشه تمایل دارد که دایره سیطره خود را گسترش دهد. بنابراین همیشه در این مفاهیم میان ساخت قدرت و جامعه مدنی منازعه است. برای نمونه، همیشه در این باره بحث است که آیا داخل خودرو جزو حریم خصوصی به حساب می آید یا نه؟ مقامات قضایی و انتظامی می گویند که درون خودرو حریم خصوصی نیست. در حالی که این حرف مطلقاً اشتباه است و اتومبیل شخصی مانند خانه است و تنها تفاوتش این بوده که خانه ثابت ولی اتومبیل در حرکت است. وقتی شما بگویید اتومبیل حریم خصوصی نیست یعنی هرکس اجازه دارد به داخل آن نگاه کند یا درب آن را باز کند.

نوروزی ادامه داد: تکنولوژی جدید و اینترنت، دنیا را تغییر داده و فضای مجازی به شدت سیّال و بی ثبات است، بدین معنا که تکنولوژی آن به صورت مدام در حال تغییر است و کارکردهای تازه پیدا می کند. در حالی که حقوق برای امر ثابت نوشته می شود و معرفتی اعتباری است. لذا با مدل کلاسیک حقوقی نمی توانیم به حل مسائل بپردازیم. فضای مجازی در ایران و جهان تازگی دارد اما مشکلی که درباره اختلالات کارکردی آن وجود دارد ناشی از دوچیز است؛ نخست مداخله مستقیم و یا مقابله قدرت یا دولت با فضای مجازی است. ببنید امروز فیلترینگ تلگرام یک طنز است و فیلترینگ مطلقاً شکست خورده و با اینکه تمام متخصصان می گویند امکان فیلترینگ وجود ندارد، اما باز اصرار ورزیده می شود. در حالی که مداخله اینچنینی و نامتناسب با موضوع، وضعیت را دچار اختلال کارکردی می کند.

صدا و سیما از اصول حرفه ای خود به شدت فاصله گرفته است

وی شدت فشارها بر روی رسانه های رسمی را یکی دیگر از عوامل نارسایی های این حوزه عنوان کرد و افزود: در هیچ کجای دنیا پیام رسان ها به صورتی که در ایران کارکرد رسانه ای دارند، مطرح نیستند. چرا که صدا و سیما از اصول حرفه ای خود به شدت فاصله گرفته و روزنامه ها هم در این سال‌ها درگیر مشکلات اقتصادی هستند و به همین دلیل پیام رسان‌ها کارکرد رسانه‌ای پیدا کردند.

نوروزی به مصداق های حریم خصوصی در فضای مجازی پرداخت و با اشاره به اینکه صفحات عمومی در پیام رسان ها اطلاعات خود را به عموم افراد ارائه می کنند، تاکید کرد: هر تصویر و یا مطلبی که در صفحات پیام رسان های مختلف منتشر شود شامل حال حریم خصوصی نیست و زمانی که  فرد گزینه عمومی(public) را انتخاب کرده دیگران امکان دیدن و برداشتن مطالب و تصاویر را دارند. اما اگر فرد گزینه خصوصی(private) را انتخاب کرده باشد و فقط به افرادی اجازه دسترسی به اطلاعات خود را داده باشد، آن افراد نمی توانند بدون اجازه وی مطالب و تصاویر او را منتشر و یا بازنشر کنند و این حوزه حریم خصوصی فرد تلقی می شود.

این حقوق‌دان به تشکیل گروه‌ها در شبکه های اجتماعی اشاره کرد و گفت: مطالب گروه‌هایی که عضویت در آن از طریق مدیر گروه انجام می شود شامل حریم خصوصی است، اما گروه هایی که به وسیله ارسال لینک امکان عضویت دارند حریم خصوصی ندارند و می توان مطالب آن را منتشر کرد.

در حریم خصوصی فرد حق دارد هر کاری انجام دهد

وی پخش عکس های خصوصی یکی از کاندیداهای خانم نمایندگی مجلس را مصداق نقض حریم خصوصی او دانست و افزود: ما در ایران قانون خاصی برای حریم خصوصی نداریم و چه بهتر که قانونی در این زمینه وجود ندارد زیرا اگر وجود داشت وضعیت بدتر می شد و با همین قوانین و عرف موجود می‌توانیم مسائل را حل کنیم. در قانون ادلّه‌ای که از طرق نامشروع به دست بیاید قابل استناد نیست. بنابراین وقتی دلیلی از طریق نقض حریم خصوصی به دست بیاید، قابلیت استناد ندارد. نکته دیگر آنکه در حریم خصوصی فرد حق دارد هر کاری انجام دهد.

نعمت احمدی در ادامه این نشست با انتقاد از نقض حریم خصوصی در فضای مجازی که به مانند میکروبی به جان جامعه افتاده، به پخش سریالی از تلویزیون اشاره کرد و گفت: اخیراً سریالی به نام گاندو از تلویزیون پخش می شود که من وقتی قسمتی از آن را دیدم بسیار عصبانی شدم و گفتم متاسفانه تمام اعمال مجرمانه را برای دستگیری یک مجرم انجام می‌دهند و آن را به مردم نشان می‌دهند. بنابراین این سریال ضمن بدآموزی از تمامی ابزار مجرمانه برای کشف یک حقیقت استفاده می‌کند.

حریم خصوصی سلبریتی ها از مردم عادی کوچکتر است

وی ادامه داد: صحنه ای در این سریال وجود دارد که ماموران با ورود به خانه مردم اقدام به نصب شنود می کنند. این چه توجیهی دارد؟ در همین سریال تمام اقداماتی که صورت می گیرد، مجرمانه است. متاسفانه صاحبان قدرت از فضای مجازی به ضرر آزادی های فردی و حریم خصوصی از طریق روش های مجرمانه استفاده می شود و باید برای آن راه حلی پیدا کرد.

احمدی همچنین با اشاره به بندهای مربوط به حقوق مردم در قانون اساسی، افزود: اگر بند‌های مربوط به این قوانین در کشور اجرا شود از خیلی از کشورها در این حوزه جلوتر هستیم.  

نوروزی نیز در درباره حاشیه‌های ایجاد شده برای برخی از سلبریتی‌ها در حوزه حریم خصوصی آنها، با اشاره به اینکه در موضوع رامبد جوان و آزاده نامداری تفاوت ظریفی وجود دارد، گفت: حریم خصوصی سلبریتی ها از مردم عادی کوچکتر است و در برخی از موارد که نمی توان به حریم خصوصی افراد ورود کرد به محدوده سلبریتی ها می توان وارد شد و از آنان پاسخ خواست یا مواضع آنها را رد یا تایید کرد.

عرف ما نمی پذیرد فردی در گوشه ای کمین کرده و به صورت پنهانی عکس بگیرد

وی افزود: در موضوع رامبد جوان، وی خودش سوژه را در فضای مجازی عرضه کرد. بنابراین دیگر نمی‌توان به آن حریم خصوصی فرد گفت. در صورتی که در مورد آزاده نامداری دیگران بدون اجازه وارد حریم خصوصی او شدند و تصاویر وی را منتشر کردند و این نقض حریم خصوصی فرد است. عرف ما نیز نمی پذیرد فردی در گوشه ای کمین کند و به صورت پنهانی از فرد مشهوری تصویری تهیه کند و در عرف روزنامه نگاری نیز این موضوع پسندیده نیست، البته زمانی مانند موضوع واترگیت، اگر نفع عمومی در این کار نهفته باشد اشکالی ندارد.

نوروزی با انتقاد از تصاویر نمایندگان مجلس در حالت های نامناسب که توسط عکاسان منتشر شده است، افزود: واقعیت این است که آنها نیز انسان هستند و امکان خستگی و خواب دارند و اینکه فقط با یک لحظه و یک عکس قضاوت شوند درست نیست.

وی افزود: اگر فردی کار مجرمانه ای هم انجام داده باشد حتی پلیس هم نمی تواند تصویر او را منتشر کند. زیرا اولا هنوز جرم او ثابت نشده، ثانیا با انتشار این عکس تمام اعضای خانواده وی تحت تاثیر این کار قرار خواهند گرفت.

تا حکم دادگاه قطعی نشده باید از انتشار مطالب، عکس، عنوان خودداری شود

نوروزی با اشاره به روند توسعه در بخش های مختلف کشور، گفت: برای نخستین بار از ۱۵۰ سال گذشته که دولت مدرن در ایران شکل گرفته، در حال طی روند طبیعی روند توسعه فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هستیم که با تحولاتی که در زیرساخت های اجتماعی اتفاق افتاده ما داریم توسعه را تجربه می کنیم. باید گفت هر اتفاق طبیعی مانند زایمان طبیعی درد ناک است و ما در حال طی این دوران دردناک هستیم. این چالش هایی هم که اکنون درباره فضای مجازی در جامعه مدنی با ساخت قدرت وجود دارد، کاملا طبیعی هستند و باید این تجربه ها را داشته باشیم تا به مقصد برسیم.

نعمت احمدی در پایان سخنان خود با اشاره به موارد قانونی حمایت از حریم خصوصی گفت: باید با کسانی که توسط قدرت و نفوذ خود به حریم خصوصی دیگران تعدی می کنند مقابله کرد تا این موضوع حل شود. ما صراحت قانونی داریم که تا حکم دادگاه قطعی نشده باید از انتشار مطالب، عکس، عنوان خودداری شود. اگر منتشر شود در حکم مفتری هستند. اما متاسفانه در اخبار می‌بینیم افرادی را با لباس زندان به صف کرده و تصاویرشان را نشان می‌دهند. متاسفانه حریم خصوصی از طرف صاحبان قدرت آنچنان در معرض آسیب قرار گرفته که این آسیب در حال نهادینه شدن است.