تصاویر و داده هایی تازه از غارهایی انبوه که زیر منطقه حسینی الهاشمی گسترده است. تاکنون، دو بار پژوهشگران مختلف، این منطقه از شیراز را پایش کرده اند. یکی دکتر عبدالمجید اسدی و گروهش در بخش زلزله شناسی دانشگاه آزاد. آنها نتیجه گرفته اند این منطقه پر از غارهای آهکی است. با توجه به ساخت و ساز گسترده روی این غارهای آهکی و سنگین شدن سطح زمین، این پژوهشگران هشدار می دهند که احتمال فرونشست زمین بالا است. بار دیگر، دکتر حمید مصباح و گروهش در مرکز پژوهش های منابع طبیعی این منطقه را مطالعه کرده و به نتیجه مشابهی رسیده اند.
البته دکتر مصباح می گوید که بخش بزرگی از زمین های این منطقه از جنس «گچ» است که در مقایسه با آهک مقاومت کمتری دارد؛ به ویژه در برابر آب. آنها اکنون یک نگرانی مشترک دارند: «پروژه سد تنگ سرخ». آنها هشدار می دهند که آبدار کردن زمین در این منطقه می تواند این «آهک» و «گچ» را تحلیل برده و در صورتی که در هزاران واحد مسکونی منطقه شهروندان ساکن شوند، فاجعه ای انسانی پدید بیاید. البته مشکل بزرگتر، همه 2 میلیون ساکن کلانشهر شیراز را تهدید می کند؛ خطر توفان های سمی.
نبرد مدافعان و مخالفان
شهرداری شیراز قرار بود نیمی از هزینه های ساخت سد تنگ سرخ را تامین کند. پس، اعضای شورای شهر چهارم و مسئولان شهرداری در دوره پیشین، مهمترین هواداران ساخت این پروژه به شمار می رفتند. اعضای شورای شهر تازه شیراز هنوز درباره این سد اظهار نظر نکرده اند؛ جز ابراهیم صبوری، نایب رئیس شورا که به گزارشگر «خبرجنوب» که گفته شورای پنجم، بدون در نظر گرفتن مسائل ایمنی و مهندسی و زیست محیطی پروژه ای تصویب نمی کند و همین طور خانم لیلا دودمان، دیگر عضو شورا که می گوید باید مسائل زیست محیطی و جامعه شناختی اجرای پروژه های عمرانی پیش از تصویب بررسی شود. البته این پروژه پیش تر در شورای شهر به تصویب رسیده و با اینکه سازمان محیط زیست یک بار پیوست زیست محیطی آن را رد کرده اعضای شورای چهارم نسبت به اجرای آن اصرار داشتند؛ هنوز هم اصرار دارند و می گویند دلایلی که منتقدان در رد ساخت پروژه می آورند، «غیرعلمی» است. در میان اعضای شورای پیشین، بلندترین صدا را محسن معین داشت. او تازگی هم دلایلی پیرامون لزوم ساخت سد مطرح کرده؛ آقای معین می گوید: «این ها را برای ثبت در تاریخ می گویم چون حاصل 20 سال زحمت متخصصان است و برای بقای شیراز ضرورت دارد».
استدلال این رئیس پیشین سازمان نظام مهندسی و عضو دوره های سوم و چهارم شورای شهر این است که «با توجه به خطر فرونشست زمین در شیراز، اجرای سد تنگ سرخ و طرحهای آبخیز داری در این شهر ضرورت دارد تا سفره های زیرزمینی شیراز تغذیه شوند».آقای معین بر این باور است که منتقدان ساخت سد «بیانصاف» هستند: «شماری از منتقدان بی انصاف بر طبل نشر اکاذیب می کوبند. شاهد این بودیم که برخی افراد غیرمسئول اظهار نظرهایی کردند که سد تنگ سرخ روی گسل قرار دارد یا اینکه آب به غارهای آهکی نفوذ می کند و ساختمان ها ویران می شود در صورتی که تخصص آقایان چیز دیگری است و اطلاعی از محاسبات سازه ای و ژئوتکنیکی طراحی سدها ندارند».این مدافع ساخت سد تنگ سرخ در ادامه سیل سال های مختلف را یاد آوری می کند که در رودخانه خشک جاری شده است. همچنین نیاز به تامین یک منبع آب مطمئن برای باغ های قصردشت. آنچه آقای معین از آن انتقاد می کند، از سوی دو گروه مطرح شده است. دکتر عبدالمجید اسدی، زلزله شناس دانشگاه آزاد برای نخستین بار در گفت و گو با سرویس گزارش «خبرجنوب» گفت که نه تنها سد تنگ سرخ بلکه همه ساخت و سازهای منطقه حسینی الهاشمی روی گسل سبزپوشان انجام می شود که یک گسل فعال است و سالانه 1.2 میلیمتر حرکت می کند. او تاکید کرد که طبق آیین نامه های مهندسی، هر گونه ساخت و ساز روی گسل ممنوع است. پس از مدتی، تهمورث یوسفی، رئیس مرکز مطالعات معدنی و اکتشافات زمین شناختی جنوب کشور هم در گفت و گو با رسانه ها، روی گسل بودن سد تنگ سرخ را تایید کرد. جنس آهکی و گچی خاک منطقه شمال غرب شیراز و پیرامون سد تنگ سرخ هم در پژوهشهای مختلف پژوهشگران شناسایی شده است؛ البته در مطالعات جامع شهر شیراز که پیش از انقلاب انجام شده، چنین نتیجه گرفته اند که این منطقه را نهایتا می توان به فضای سبز تبدیل کرد. گروه دوم، اعضای هیئت علمی مرکز پژوهش های منابع طبیعی فارس هستند؛ در ادامه دیدگاه آنها را بیشتر توضیح می دهیم.
::::::خطر توفان های سمی
سد تنگ سرخ یکی از چالش برانگیزترین پروژه های عمرانی شیراز به شمار می رود. چالش های پرشمار زیست محیطی و خشکیدن تالاب ها در کشور، جریانی در مخالفت با این روند پدید آورده است. تجربه خشکیدن دریاچه ارومیه، دریاچه بختگان در فارس و وضع بحرانی محیط زیست در فارس باعث شده انگشت اتهام به سمت سدها دراز باشد و جریانی قوی در مخالفت با سدسازی پدید بیاید. در بحث سد تنگ سرخ البته موارد چالش برانگیز دیگری هم وجود دارد؛ جدای از جنس خاک مارن منطقه پیرامون تنگ سرخ، این نگرانی وجود دارد که مهارلو بخشکد و تبدیل به کانون داخلی ریزگرد شود؛ آن هم در شرایطی که «نمک های دریاچه مهارلو به سم هایی چون آرسنیک، جیوه، کادمیوم و البته، مواد رادیواکتیو آلوده است». پس از سخنان آقای معین، 4 تن از مخالفان ساخت سد تنگ سرخ در مقاله ای، مستندات خود را پیرامون آن تجمیع کرده و برای انتشار در اختیار سرویس گزارش روزنامه «خبرجنوب» گذاشته اند؛ این 4 نفر عبارتند از دکتر آهنگ کوثر، پدر علم آبخوانداری ایران، دکتر حمید مصباح، رئیس مرکز پژوهش های منابع طبیعی، دکتر مجتبی پاکپرور و دکتر مسعود نجابت از اعضای هیئت علمی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی ایران. یکی از استدلال های آنها پیرامون منع ساخت سد تنگ سرخ، قرار گیری آن روی گسل است؛ در این مقاله آمده: «نزدیکی محل بنای سد به گسلها، به ویژه گسل سبزه پوشان؛ این موضوع در نقشهی زمین شناسی منطقه به روشنی دیده میشود. کارشناسانی چون شادروان دکتر فرهودی، دکتر عندلیبی، دکتر مجید اسدی و مهندس یوسفی بارها درباره خطر ساختن سد در نزدیکی این گسل هشدار دادهاند. (البته اگر به گفته آقای معین عضو پیشین شورای شهر شیراز،آنها متخصص و مسئول باشند. شاید بهتر باشد برای اطمینان، از محل تحصیل آنها استعلام شود تا باور کنند که آنها متخصص زمین شناسی، تکتونیک و زلزله میباشند). در بارهی مسئول بیشتر سخن خواهیم گفت».
این کارشناسان هشدار می دهند که همزمان خطر زمین لرزه، ریزش کوه دراک و مواردی از این دست وجود دارد که می تواند ویرانی سد را به دنبال بیاورد. آنها همچنین با اشاره به ساختار گچ و مارن خاک منطقه، هشدار می دهند که خطر فرار آب و فرونشست زمین وجود دارد: «فروچالههای ناشی از برخورد لایههای پیوستهی گچ با بستر مارن (آنچه در پارسی آهک رس نام دارد) در محل پیشبینی شده دریاچه سد از هم اکنون که آبی ذخیره نشده مشاهده پذیر است. از نظر ساختاری، این فروچالهها در سراسر پهنه در زیر زمین گسترده بوده و با آبگیری عرصه، گذرگاههای زیرزمینی بزرگی را برای فرار آب پدید میآورند. شنیده شده که برای مقابله با این پدیده، نسخه ایجاد پرده آببند در زیر تاج سد تا ژرفای افزون بر 120 متر پیچیده شده است. این کار، که هزینهاش با هزینهی احداث سد قابل مقایسه است، مانع فرار آب نخواهد بود. پس از آبگیری، فرار آب محدود به زیر سد و اطراف آن نمیشود، بلکه از پهنهی گستردهای خواهد بود که مهار کردن آن ناممکن است. تجربه ناموفق نصب پرده آببند تا ژرفای بیشتر در همین استان فارس در سد سیوند دور از دست نیست».
آبادی بالادست
و خشکیدن پایین دست
گذشته از تاثیرات این سد بر شمال غرب شیراز، یک نگرانی دیگر هم وجود دارد؛ نگرانی از کارکرد همیشگی سدها. اینکه بالادست آباد می شود و پایین دست می خشکد. همان اتفاقی که پیرامون سد درودزن رخ داده و در بالا دست با کشت برنج میلیاردها تومان درآمدزایی می کنند ولی پایین دست به قدری خشکیده که روستاهای منطقه کربال از جمعیت خالی شده است. اینجا البته یک نگرانی دیگر هم هست؛ دریاچه مهارلو به خاطر قرار گرفتن در پایین دست رودخانه خشک همیشه محل ورود فاضلاب های عفونی بیمارستانهای سعدی و نمازی، پساب صنعتی کارخانه های مختلف و فاضلاب خانگی بوده؛ در نتیجه نمک های دریاچه به سموم آرسنیک، جیوه، کادمیوم و مواد رادیواکتیو آغشته است. از آنجا که همه سرچشمه های مهارلو خشکیده، جان این دریاچه بسته است به آبی که از منطقه تنگ سرخ می آید. اگر دریاچه بخشکد، می تواند به کانون داخلی ریزگرد در همسایگی کلانشهر 2 میلیونی شیراز و شهرستان سروستان تبدیل شود. آن وقت خطر انواع سرطان ها وجود دارد. نتیجه پژوهش کوچمشکیان(1373) و مصباح (1390) نشان می دهد که رسوب های دریاچه از سطح تا ژرفای 70 سانتیمتری شامل رس، گچ، لای و نمک بوده، و به فلزات سنگینی چون آرسنیک، کادمیم، سرب، کروم، مس، آهن، نیکل و روی آلوده اند. نتیجه آزمایش رسوب هم نشان دهنده وجود مواد پرتوزائی چون پلونیوم، رادیوم و توریم تا عمق یک متری، و سیزیوم تا ژرفای 80 سانتیمتری در تهنشستهای دریاچه است.
نگرانی از سیل
مدافعان ساخت سد، دو استدلال دیگر هم دارند؛ یکی مهار سیل و دیگر آبدار کردن همیشگی رودخانه خشک. به نظر نویسندگان این مقاله، سیل سالهای گذشته به این خاطر تبدیل به یک بحران شدند که بستر رودخانه خشک اشغال شده بود؛ اکنون البته شرایط بدتر است. نه تنها در رودخانه خشک خیابان سازی کرده اند بلکه در آن جزیره ساخته اند. به تعبیر نویسندگان این مقاله «به خاطر مشکلات خودساخته، قرار است هزینه های بیشتری به مردم تحمیل شود». هرچه که هست، تصمیم آخر را باید سازمان محیط زیست بگیرد. سازمانی که مسئولانش می گویند بدون داشتن پیوست زیست محیطی، «ساخت سد تنگ سرخ در هر شرایطی غیرقانونی است». در عین حال باید پرسید که آیا ساخت یک سد در بالادست کلانشهر شیراز عاقلانه است؟ مدافعان ساخت سد می گویند: «بله، برای بقای شیراز ساخت سد ضرورت دارد». مخالفان اما نظر دیگری دارند: «ساخت این سد مانند بمبی است بالای سر یک کلانشهر 2 میلیون نفری».
46
