این کتاب مجموعه‌ای از بیست مقاله پژوهشی است که توسط مولف از جراید مختلف کشور، روزنامه‌های محلی و اندیشه‌های گذشتگان شهر سمنان گردآوری شده است و ریشه های آموزشی و زمینه های فرهنگی در سمنان را مورد بررسی قرار می‌دهد. همانطور که از نام کتاب مشخص است به عواملی که در شکل‌گیری هویت اجتماعی شهر نقش داشته است، می‌پردازد.
تاملی در باب فرهنگ عامه و گویش اصیلی سمنانی، از مکتب خانه تا دانشگاه، مناظره حکیم ناصرخسرو، احداث راه شوسه سمنان به تهران، بازنگری گویش اصیل سمنانی از دیدگاه تاریخ، افسانه نفت خوریان، بنیادهای هویتی قومس، جای پای حاکمان قاجاریه در سمنان، ماجرای خواندنی قتل نصرت الله فیروز، اولین کتاب نثر با گویش سمنانی، ذکر احوال برخی از دانشمندان سمنانی، حمام پهنه سمنان، پیرنجم الدین سمنانی، راسته بازار سمنان، منار مسجد جامع سمنان، کشاورزی سنتی سمنان، قهوه خانه ها، ورزش باستانی ایران، تعزیه در سمنان، تاریخچه پخت نان در سمنان بخش های این کتاب ارزشمند پژوهشی را تشکیل می دهد.
بخشی از کتاب
در آن زمان پسران در مکتب خانه پسرانه و دخترانه تحصیل می کردند. مکتب دار پسرانه را «آقا ملا» یا «ملا أقا» و مکتب دار دخترانه را «ملا باجی» می گفتند.
به علت سختگیری ملاباجیها و ملا آقاها در مکتب خانه ها و اعمال چوب و فلک و اذیت و آزار، استقبال کودکان از این مکتب خانه ها بسیار محدود بود و برخی از والدین، فرزندانشان را با زور و اجبار به این گونه مکان ها می فرستادند تا ضمن پر کردن اوقات فراغت آنان بتوانند از خرمن پرفضیلت علوم دینی توشه‌ای برگیرند.
با ظهور جنبش مشروطیت و باز شدن تدریجی دروازه های ایران به خارج، مسیر فرهنگ علوم نیز در گستره پهناور ایران زمین دگرگون شد و از آن حالت یکنواختی و رخوت و اسلوب کهن خود خارج گشت و جاذبه های این نهضت نوین به تدریج در سراسر ایران گسترش یافت.
ناحیه سمنان نیز بعد از استقرار مشروطیت، با همت و تلاش مجدانه تنی چند از معاریف و علمای شهر و معلمانی دلسوز و فاضل همچون میرزا کاظم خان حریری، میرزا ابوطالب خان، حسن اکبری، ابوالفضل خان امین، میرزا محمد باقر قدس، میرزا محمد هادی قدس و حاجی میرزا آقا فامیلی به تناوب سه باب مدرسه به طور شخصی و خصوصی در سطح شهر تاسیس گردید. این مدارس عبارت بودند از:
١- مدرسه مسعودیه (حسینیه) ۲- مدرسه صادقیه (صادق خان) که روبروی درب جنوبی مسجد سلطانی واقع بود ۳- مدرسه مهدی قلی خان قاجارکه در این سه حوزه فرهنگی کوچک، طلاب و محصلین نزد اساتید فن معموله و متداوله آن زمان می‌شدند.
همچنین در این کتاب ماجرای قتل نصرت الله فیروز در سمنان از زبان یکی از نزدیکان کاظم آقا شریعت پناهی از بزرگان شهر در آن دوره کامل نقل شده است. نصرت الله فیروز، فرزند شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمانفرما و عزت الدوله دختر مظفرالدین شاه بود که مدتی نیز در دوره رضا شاه وزیر عدلیه و وزیر مالیه بود که در سمنان توسط ماموران شهربانی به قتل رسید.
درباره نویسنده
خسرو عندلیب سمنانی متخلص به گویا فرزند علی اکبر در شهریورماه ۱۳۲۲ در سمنان متولد شد و در سال ۱۳۹۱ در ۶۹ سالگی دارفانی را وداع گفت. وی که از سال ۱۳۴۴ دبیر زبان انگلیسی بود، هفته نامه‌ای استانی تحت عنوان «گویا» را در سال ۱۳۵۸ به صورت نیمه رنگی به راه انداخت که فقط ۱۸ شماره متوالی از آن انتشار یافت.
از کتاب های منتشر شده وی می توان به «میرغضب قرن بیستم»، «مغول ها آمدند»، «پکه پور»، «پیشینه طب سنتی در سمنان»، «فرهنگ جامع اصطلاحات و ضرب المثل‌های سمنانی» و تعدادی آثار پژوهشی و ارزشمند دیگر اشاره کرد.
