نکاتی درباره مراقبت از چشم در بیماران دیابتی

جی پلاس، خودش ده سالی می‌شد که دیابت گرفته بود و به‌مرور چشم‌هایش کم‌سو شده بودند و ندیدن، بزرگ‌ترین کابوسش بود، به همین خاطر هم ما را از این قضیه می‌ترساند و هم مدام حواسش بود که کی چقدر قند با یک استکان چایش می‌خورد یا چند تا نبات توی استکان گل‌گاوزبانش می‌اندازد.

همشهری آنلاین نوشت؛ شاید سفارش مادربزرگ در آن سال‌ها به نظرمان دور از ذهن می‌رسید، اما واقعیت این است که دیابت که به دلیل سبک زندگی غلط، تغذیه‌ی نامناسب، کمبود فعالیت بدنی و... این روزها در دنیا بیداد می‌کند، جزو پنج عامل اول نابینایی در دنیاست و اگر کسی به این بیماری مبتلا شده و مراقبت از چشم‌هایش را فراموش کند، اصلاً بعید نیست که دچار عوارض ناشی از قند خون بالا بر چشم خود شده و حتی برای همیشه از نعمت دیدن محروم شود. «دکتر محمد ابراهیمی»، فوق تخصص شبکیه‌ی چشم در ادامه از بلاهایی می‌گوید که قند سر چشم می‌آورد.

چشم چطور کار می‌کند؟

چشم یک عضو کروی‌شکل محسوب می‌شود که از غشای خارجی سخت درست شده و پوشش جلویی آن، شفاف و خمیده است و قرنیه نامیده می‌شود. وظیفه‌ی قرنیه دریافت نور از محیط است تا آن را به عدسی منتقل کند. این نور از محفظه‌ای پر از مایع در مرکز چشم به نام زجاجیه عبور می‌کند و به پشت چشم یا همان شبکیه می‌رسد.

شبکیه این تصاویر را به سیگنال‌های الکتریکی تبدیل می‌کند که مغز توانایی رمزگشایی آن‌ها را دارد. مرکز بینایی چشم که ماکولا (Macula) نام دارد، بخشی از شبکیه است که قطر آن حدود یک و نیم میلی‌متر بوده و تصاویر در این قسمت تشکیل می‌شود. رگ‌های خونی که تغذیه‌ی شبکیه را بر عهده دارند نیز در این قسمت تمرکز یافته‌اند.

در بدن بیماران مبتلا به دیابت، یا انسولین کافی برای کنترل قند وجود نداشته یا سلول‌ها نمی‌توانند به‌درستی از این قند استفاده کنند و به همین دلیل اصلی‌ترین علامت دیابت، افزایش قند خون محسوب می‌شود. طبیعتاً قند بالا روی عروق خونی اثر می‌گذارد و تغییراتی را در ساختار آن‌ها به وجود می‌آورد و ممکن است بخشی از این تغییرات، چشم‌ها را نیز تحت تأثیر قرار بدهد و زمینه‌ساز ابتلای فرد به بیماری‌هایی مثل آب‌مروارید و آب‌سیاه شود. این دسته افراد به رتینوپاتی دیابتی (Diabetic retinopathy) مبتلا می‌شوند، در این حالت رگ‌های داخل کره‌ی چشم در اثر ابتلا به دیابت از بین می‌روند.

آب‌سیاه داری؟

افراد مبتلا به دیابت ۴۰ درصد بیش از افراد سالم در معرض ابتلا به گلوکوما (Glaucoma) که در اصطلاح عامیانه آب‌سیاه نامیده می‌شود، قرار دارند. هر چقدر زمان ابتلای یک فرد به دیابت بیشتر و طولانی‌تر باشد، ریسک بروز این اختلال چشمی نیز بالاتر می‌رود. علاوه بر این با افزایش سن نیز شانس ابتلا به گلوکوما بیشتر است. این اختلال زمانی به وجود می‌آید که فشار درون چشم شروع به بالا رفتن می‌کند.

البته آب‌سیاه انواع مختلفی دارد اما مکانیسم کلی این است که با افزایش فشار داخل چشم، عصب بینایی هم تحت‌فشار قرار گرفته و شروع به تحلیل رفتن می‌کند. معمولاً گلوکوما زمانی به وجود می‌آید که عاملی باعث شود جلوی خروج مایع زلالیه که بافت‌های مختلف چشم را تغذیه می‌کند، گرفته شود و فشار داخل چشم به‌مرور بالا برود.  

در نتیجه عروق خونی‌ای که به شبکیه و عصب بینایی خون‌رسانی می‌کنند نیز درگیر شده و دید فرد به دلیل تحلیل رفتن این عصب و شبکیه آسیب می‌بیند و روزبه‌روز کمتر می‌شود.  

مرواریدی در چشم

خیلی از افراد حتی بدون اینکه به دیابت مبتلا باشند نیز ممکن است دچار آب‌مروارید شوند، ولی ریسک ابتلای دیابتی‌ها به این اختلال چشمی ۶۰ درصد از افراد سالم بیشتر است. علاوه‌ بر این معمولاً مبتلایان به دیابت شانس بالاتری برای دچار شدن به آب‌مروارید در سنین پایین‌تر داشته و بیماری‌شان هم به‌سرعت پیشرفت می‌کند، درحالیکه در افراد سالم، بیماری رشد کندتری داشته و معمولاً در دوره‌ی سالمندی دیده می‌شود. آب‌مروارید باعث کدر شدن عدسی چشم خواهد شد اما بینایی را کم نمی‌کند. درواقع اگر با چشمی که دچار آب‌مروارید شده به اطراف نگاه کنید، همه‌چیز یکی، دو پرده کدرتر به نظر می‌رسد.

حساسیت چشم به نور به‌خصوص‌ نورهای درخشان نیز از دیگر علائم ابتلا به آب‌مروارید است. در موارد خفیف استفاده از عینک‌های آفتابی و لنزهای  کنترل‌کننده نور وضعیت را بهتر می‌کند اما اگر بیماری تشدید شده و در دید فرد تداخل ایجاد کند، پزشک ممکن است تصمیم به جراحی گرفته و یک لنز مصنوعی جایگزین عدسی چشم کند. در افرادی که مبتلا به دیابت هستند، این جراحی ممکن است ریسک رتینوپاتی دیابتی را افزایش داده و منجر به بروز گلوکوما شود.

کمی بیشتر بدانید

رتینوپاتی به‌طورکلی به دو دسته تکثیری و غیرتکثیری تقسیم می‌شود. اگر فردی به دیابت نوع دو یا دیابت غیر وابسته به انسولین مبتلا باشد، (این نوع دیابت معمولاً در میان‌سالی بروز پیدا می‌کند)، ممکن است درجاتی از اختلال عروق شبکیه را هنگام تشخیص بیماری خود داشته باشد اما در بیماران مبتلا به دیابت نوع یک یا دیابت وابسته به انسولین که علائم آن معمولاً در سنین کودکی ظاهر می‌شود، شروع رتینوپاتی معمولاً از حدود پنج سال بعد است. رتینوپاتی غیرتکثیری شایع‌ترین نوع رتینوپاتی در بیماران مبتلا به دیابت محسوب می‌شود که نتیجه‌ی مستقیم افزایش کنترل‌نشده‌ی قند خون است که در رگ‌هایی که از شبکیه چشم می‌گذرند، رسوب کرده و به آن‌ها آسیب می‌زند.

این نوع از رتینوپاتی ممکن است اختلال چندانی در بینایی فرد به وجود نیاورد یا علامت خاصی نداشته باشد اما اگر ماکولا هم آسیب ببیند، کاهش دید، مسئله‌ای قابل پیش‌بینی خواهد بود و در این حالت درمان ضروری است. در بعضی موارد رتینوپاتی که در ابتدا غیرتکثیری خواهد بود، به‌مرور و طی چند سال پیشرفت می‌کند و به‌طورجدی شبکیه را دچار اختلال خواهد کرد که به آن، رتینوپاتی تکثیری گفته می‌شود.

در این حالت به دنبال مسدود شدن یکسری از عروق شبکیه، رگ‌های جدیدی شروع به ساخته شدن می‌کنند ولی متأسفانه بسیار نازک و شکننده هستند و همین مسئله هم می‌تواند منجر به نشت خون‌ روی شبکیه شود. در این حالت هر بخشی از شبکیه که در محل خونریزی باشد از بین می‌رود و به‌اصطلاح می‌میرد و بافتی که به‌جای آن به وجود می‌آید شبیه بافتی است که در محل زخم‌ها دیده می‌شود.

به‌مرور زخم‌ها  به شبکیه‌ای فشار وارد می‌کنند و در نتیجه روی بینایی فرد اثر منفی می‌گذارند. چنانچه بیماری درمان نشود، ممکن است شبکیه از پشت چشم کنده شود. آسیب به ماکولا با علائمی همراه است که به فرد هشدار داده و او را روانه‌ی کلینیک‌های چشم‌پزشکی کند اما رتینوپاتی تکثیری دیابتی ممکن است هیچ علامت خاصی تا زمان ایجاد بافت‌های شبیه زخم و خونریزی نداشته باشد.

 خونریزی شبکیه چشم

وقتی قند خون بالا می‌رود، می‌تواند به شبکیه‌ی چشم آسیب وارد کند، این بخش از چشم بیمار ممکن است دچار خونریزی شود که معمولاً در ابتدا علامت و نشانه‌ی خاصی هم ندارد و خود فرد پی به وجود خونریزی در شبکیه‌ی چشمش نمی‌برد. به‌مرور و با گذشت زمان که رگ‌های جدید در این ناحیه به وجود می‌آید، وضعیت ممکن است شدیدتر شود.

خونریزی شبکیه، درد خاصی ایجاد نمی‌کند ولی می‌تواند، به‌یک‌باره و بدون علامت خاصی بینایی را از بین ببرد یا باعث کاهش دید شدید شود. در بعضی موارد، افرادی که دچار خونریزی شبکیه چشم شده‌اند، حالتی شبیه پریدن مگس اطراف چشم را توصیف می‌کنند یا بعضی‌ها می‌گویند که دیدشان به‌گونه‌ای است که انگار از میان یک پرده‌ی تاریک به دنیا نگاه می‌کنند.  

در بعضی از دیابتی‌های دچار اختلال شبکیه، خونریزی خودش را با سردرد شدید یا درد در پشت چشم نشان می‌دهد و گاهی هم فرد می‌گوید که دیدش از اطراف (میدان دید) کم شده است. برای پیشگیری از بروز این نوع خونریزی نه‌فقط کنترل دقیق قند خون بیمار لازم است بلکه فشارخون فرد دیابتی هم باید به‌دقت تحت کنترل باشد و فرد اجازه ندهد که فشارخونش افزایش پیدا کند.

در مواردی که با وجود همه‌ی پیشگیری‌ها، خونریزی از شبکیه اتفاق افتاده باشد، معمولاً درمان با لیزر می‌تواند اثربخش باشد.

تهدیدی دیگر به نام ورم!

مسدود شدن عروق خونی شبکیه و خونریزی و نشتی که در دیواره‌ی عروقی در این ناحیه ایجاد می‌شود، می‌تواند منجر به تورم در بافت شود که مرکز بینایی را تحت‌فشار شدید قرار داده و در بینایی فرد تداخل ایجاد می‌کند.

مراقبت از چشم در بیماران دیابتی

افراد مبتلا به دیابت باید بیشتر از افراد سالم، مراقب چشم‌های خود باشند، هر نوع تغییر در چشم این دسته از افراد می‌تواند مشکلات جدی را برایشان به همراه داشته باشد.

برای افراد دیابتی که نمی‌خواهند به عوارض چشمی ناشی از این بیماری مبتلا شوند، پیشگیری بسیار مهم‌تر و کلیدی‌تر از درمان است. به همین دلیل، توصیه می‌شود بیمار مبتلا به دیابت نوع دو از زمانی که بیماری‌اش تشخیص داده شد، هرسال به چشم‌پزشک مراجعه کرده و از نزدیک مورد معاینه و ارزیابی قرار بگیرد تا احتمال وجود رتینوپاتی و سایر عوارض چشمی بیماری قند در او مورد بررسی قرار بگیرد.

والدین باید توجه ویژه‌ای به چشم فرزندانشان داشته باشند به‌ویژه در شرایطی که کودک به دیابت مبتلا باشد. برای کودکانی که دچار دیابت نوع یک می‌شوند، باید از ده سال پس از تشخیص بیماری‌شان معاینات روتین، شروع شود. چنانچه این کودکان قبل از این ده سال، به سن دوازده‌سالگی رسیده باشند، از همان زمان معاینات چشمی روتین برایشان ضرورت دارد.

یکی دیگر از مواردی که بیماران مبتلا به دیابت باید به آن توجه کافی داشته باشند، کنترل قند خون است. برای این دسته از افراد علاوه بر کنترل دقیق قند خون، پرهیز از نوسانات شدید قند ضروری است. این مسئله به پیشگیری از آسیب‌های عروقی در شبکیه‌ی چشم کمک می‌کند، به همین دلیل توصیه می‌شود که دیابتی‌ها طی هر سال چند نوبت آزمایش خون بدهند. علاوه بر کنترل قند خون، کنترل فشارخون این بیماران نیز برای جلوگیری از عوارض چشمی ضروری محسوب می‌شود.

ورزش کردن، داشتن پرهیز غذایی و همچنین پرهیز از کشیدن سیگار و به‌طورکلی مصرف هرگونه دخانیات نیز از آسیب‌های چشمی جلوگیری می‌کند.