روستای "خوئین" با پیشینه ای به قدمت تاریخ، گنجینه‌ای غنی از بناهای تاریخی، جاذبه های طبیعی و مناظر بکر و چشم نواز است که همانند غار زیر زمینی"دژمنده" اسرار و ناگفته های بسیاری را در خود پنهان دارد و حکایت راز سر به مهری است از تاریخ ایران زمین.
به گزارش خبرنگار ایلنا از زنجان، به گفته باستان شناسان یکی از بزرگترین ساخته‌های دستی بشر همچون گنجینه‌ای پنهان و ناشناخته در روستای خوئین و در عمق ۴۰ متری زمین بنا شده که بعد از گذشت سالها همچنان بکر و دست نخورده است و یکی از شگفت انگیزترین آثار تاریخی محسوب می‌شود.
این اثر تاریخی یا همان شهر زیر زمینی در روستای خوئین واقع در شهرستان ایجرود از توابع استان زنجان واقع شده است. این روستا از جمله روستاهایی است که جاذبه‌های تاریخی، طبیعی و گردشگری فراوانی را در خود جای داده که بسیاری از آنها همچنان برای گردشگران ناشناخته اند.
روستای خوئین کنونی که به شهر دارالمومنین نیز شهرت دارد، در 60 کیلومتری شهرستان زنجان و مرکز استان واقع شده؛ روستایی با حصارهای بلند و سر به فلک کشیده از جنس کوه‌ها و صخره‌های سنگی که نقش برجای مانده از هنر گذشتگان را در خود پنهان دارد.
خوئین، روستایی است با پیشینه تاریخی، بسیار دور که تاریخچه آن به قبل از بعثت پیامبر اسلام می رسد. روستایی که به نظر با هر قدم بر روی خاک‌اش برگ، برگ تاریخ ایران و ایران زمین ورق می‌خورد و رد پای معماری و هنر اصیل ایرانی را به وضوح می توان در آن دید. حکایت رازی سر به مهر به قدمت تاریخ و سرشار از گنجینه های تاریخ بشری.
گذشته و پیشینه تاریخی روستای گردشگری خوئین در ابعاد مختلف امنیتی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در دل کوه‌های پر از آرامش آن همچنان پنهان است.
روستای خوئین روستایی است که از قدیم الایام به شهر دارالمومنین معروف بوده چرا که گفته می‌شود اولین حوزه علمیه و مکتب‌خانه و به اصطلاح امروز دانشگاه در این منطقه و در این شهر تاسیس شده که در مقطعی حتی حدود ۳۵۰ روحانی (عالم اهل علم و فضیلت) در این شهر زندگی می کردند.
حوزه علمیه خوئین در روزگاران گذشته شهرت بسزایی داشته و در آن دوه هفت مجتهد مسلم در این روستا زندگی می کردند که امروز نیز بازماندگان این مجتهدین در سراسر دنیا و ایران در سطوح مختلف حضور دارند.
سرزمین خوئین، از گذشته تا به امروز محل پرورش عالمان و شاعران بوده که از آن جمله می‌توان ملا آقا وفائی مولف کتاب قیام حسینی و ملایوسف آل اسحق صاحب دیوان شعر و شیخ محمد علی متخلص به سرباز و مشهدی حسن حسینلوئی و شمس الدین آذری را نام برد.
آوازه بزرگان خوئین در روزگار ایلخانان در قرن هشتم تا آنجا بود که امامت جماعت سلطان محمد خدابنده در شهرستان قیدار از میان عالمان این روستا برگزیده می شد.
این منطقه از نظر سوق الجیشی و استراتژیکی آن زمان با آثار مهم تاریخی و طبیعی خود گویای نقش حیاتی در زندگی جمعیتی کلان شهرهای آن زمان است که می توان به آثار برجای مانده متعددی از آن تاریخ اشاره کرد.
میل باستانی یا کنبز یا همان گنبد مشرف به روستا
این بنای تاریخی متعلق به قرن ششم هجری است و از سنگ، آجر ، ساروج و خاک ساخته شده و به عنوان دکل دیدبانی مورد استفاده قرار می گرفته است.
باستان شناسان می‌گویند: از این کنبز چهار عدد در چهار جهت جغرافیایی روستا قرار داشته که هم اکنون فقط همین یک گنبد باقی مانده است.
این بنای تاریخی با ارتفاعی بالغ بر ۱۰ متر به صورتی مسلط با بهره‌گیری از ارتفاعات طبیعی موجود می‌توانسته منطقه پیرامون را تا شعاع ده‌ها کیلومتر از نظر حفاظت تحت پوشش قرار داده و همچنین به عنوان یک میل راهنما برای مسافران و کاروان‌های این مسیر باشد.
این بنا از دو بخش بدنه و گنبد تشکیل شده است که قسمت تحتانی این گنبد دارای بدنه، مدوّر است و با استفاده از مصالح لاشه سنگ و ملات گچ و آهک و قسمت فوقانی (گنبد) با بهره‌گیری از آجر و ملات گویا در دو طبقه بنا شده است.
در کنار این میل تاریخی، وسعت گورستانی در اطراف و دامنه های چندین کوه در وسعتی بالاتر از سرزمین امروزی است که تا چشم کار می‌کند و پا به سنگی برخورد می‌کند، سنگ قبور درگذشتگان این منطقه است و آنچه که ذهن را درگیر می‌کند وسعت این شهر دره ای با زیبایی بی‌نظیر با تعداد جمعیت ساکن در این منطقه که تصور وجود شهر زیر زمینی مدرن را در این منطقه تقویت می‌کند و نیازمندی به پژوهش بیشتر پژوهشگران را برای کشف راز و رمز این کوه های خفته در سکوت مرموز را می طلبد.
گورستانی، متروکه در پیرامون بنای میل باستانی یا کنبز ، که با وسعت تخریب شده امروزی بالغ بر ۴ هکتار را به خود اختصاص داده و یا سرچشمه قنواتی که سرتاسر این منطقه کوهستانی را با آب فراوان پوشش دهی داشته جملگی بیانگر استفاده از فناوری‌های نوین و مدرن در بخش‌های مختلف این دوره با وسایل ابتدایی بوده است.
گورستان روستای خوئین نیز از قدمت بسیاری برخوردار است و حتی سنگ برخی قبور به خط میخی است. البته به گفته اهالی یکی پس از دیگری سر به نیست شدند!
حاج کریم شیرمحمدی، معتمد روستا و یکی از ساکنین روستای خوئین، مرد 79 ساله است که با اشاره به تاریخ زادگاهش می‌گوید: اجداد ما با کشورهای شمالغرب کشور از جمله روسیه و باکوی آن زمان مراودات اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی گسترده ای داشتند.
وی با بیان اینکه در زیر روستا غاری تاریخی وجود دارد که قدمت آن به دوره حکمفرمایی مغول‌ها باز می‌گردد، می‌گوید: دو سال قبل متولیان میراث فرهنگی هزینه‌های گزافی برای ورود به دالان‌های پیچ در پیچ غاز زیر زمینی داشتند ولی با عدم پیگیری در حال حاضر ورودی غار دژمند(شهر زیر زمینی) بسته شده است.
غار دژمنده شهر زیرزمینی خوئین
به گفته باستان شناسان غار دژمنده یکی از بزرگترین ساخته های دستی انسان در زیر زمین است که در عمق تقریبی ۴۰ متری زمین احداث شده و وسعت آن نیز تقریبا ۴۰۰۰ متر مربع است.
باستان شناسان می‌گویند در این شهر زمینی بزرگ که اطراف آن را مغازه ها احاطه کرده و در وسط میدان حوض آب به شکل لوزی وجود داشته و اطراف حوض تخت هایی از چوب بوده که روی آنها گلیم انداخته و محل اجتماع اهالی بوده است.
در این دژ زیر زیرزمینی اتاق های مجزا، طاقچه، تنور و اسطبل و طویله برای نگهداری حیوانات و انبار و چهارراه های تو در تو در طبقات مختلف رویت شده است. درب سنگی بزرگی در ابعاد ۳*۲ متر در ورودی این غار وجود داشته که محل ورود و خروج اهالی بوده است.
نقل است غار زیر زمینی (شهر زیر زمینی ) یا همان دژ زیرزمینی از طریق تونل هایی با مناطق اطراف ارتباط داشته که یکی از این تونل ها باعبور از زیر رودخانه (چای) به روستای قمچقای متصل می شده است.
گفتنی است روستای قمچقای امروز در کنار رودخانه ای در امتداد جاده اصلی کردستان زنجان به (بیجار)یکی از مناطق مرموز با کوه‌های بلند و دارای دهنه‌های غاری شکل در فاصله نه چندان دور از روستای خوئین جای گرفته است.
دالان‌های زیر زمینی غار روایتگر قدمت و سابقه روستای خوئین است .
به گفته شیرمحمدی، زبان اهالی این روستا در قدیم بلوچی بوده و سادات و اعتقادات دینی جایگاه ویژه ای در بین اهالی روستا داشته است .
مساجد خوئین
این روستا در مقطعی صاحب هشت مسجد فعال بوده که اولین مسجد خوئین در زبان محلی" ارگی دره " مشرف به چشمه ای پر آب و زیبا و پای کوهی مشرف به 7 آسیاب آبی منطقه بنا شده و اهالی معتقدند قدیمی‌ترین و معرفترین مسجد روستای خوئین است که از گذشتگان حکایاتی با کرامات معنوی در بین مردم از این مسجد نقل می شود و اکنون نیز تاریخ آن بر کتیبه دیوارهای کاه گلی با ضخامتی به ضخامت تاریخ این سرزمین خودنمایی می‌کند و هنوز این مسجد با قداست رونق بخش امور مذهبی روستائیان است.
از دیگر مساجد این روستا مسجد میر باقر است که جزو معروفترین مساجد روستای خوئین است، مسجد جامع روستا که در مرکز و جنب بازار خوئین احداث شده است. حمام حاج اسکندر، مسجد حاجی، مسجد سنگبر و حمام"ملابابا" ساخته فردی به نام "حاج ابراهیم ملا بابا" از بناهای قدیمی روستای خوئین به شمار می رود.
لازم به ذکر است حمام دیگری نیز به اسم "ملابابا" در نیشابور وجود دارد که همت بر کاوش تاریخچه این مکان‌ها را برای غرابت مردم سرزمین ایران زمین را می طلبد .
بازارخوئین
در زمان‌های قدیم از شهرهای اطراف و بزرگ مانند تبریز و قزوین جهت مبادله کالا به این روستا رفت وآمد می‌شده است. خوئین دارای پنج راسته بازار مجزا بوده که در مجموع ۲۰۰ باب مغازه در خود جای می‌داده است.
راسته بازارصباغ ها که در آن اغلب رنگرزها بوده اند، راسته بازار آهنگرها، راسته بازار زرگرها، راسته بازار مسگرها و راسته بازار نجارها.
در میان این بازارها مغازه های دیگری مانند خیاطی ، آرایشگری، کفاشی، قصابی، تعمیرات چراغ و ... وجود داشته است.
می‌گویند شهر دارالمومنین یا روستای امروز خوئین مناطق بسیاری را تحت پوشش داد و ستد خود داشته است که از آن جمله: روستاهای شهرستان حلب و روستاهای اطراف خود از آن جمله قمچقای، سعید آباد کنونی، ارکوئین، حاج قشلاق و روستای زیادی که بسیاری از آنها از بین رفته و بسیاری نیز هنوز وجود دارد.
همچنین از جمله گیاهان این منطقه می‌توان به انواع گیاهان دارویی، زرشک، زالزالک و سماق و ... درختان بادام و گردو و انواع بوته های گیاهان دارویی اشاره کرد.
با توجه به وجود آب و هوای مساعد و چشمه ها و قنوات متعدد گویا رونق کشاورزی با وجود زمین های وسیع و مسطح پیرامون گنبد دیده بانی در چهار سوی روستا با محصولات گندم، جو و انواع غلات به وفور کشت و زرع می شده و اقلام صادراتی این منطقه را تشکیل می داده که هنوز هم باغات انگور و بادام و گردو پابرجا هستند.
آسیاب های خوئین
در روستای خوئین ۱۱ باب آسیاب فعال وجود داشته که همگی در یک زمان فعال بوده اما به دلیل کثرت جمعیت دراین منطقه نمی توانستند آرد مورد نیاز مردم را تامین کنند. بقای 7 آسیاب آبی در کنار کوهستان و چشمه پر آب زیبای خونین هنوز هم وجود دارد. سنگ آسیاب‌هایی که با هنر سنگ تراشی ابهت دست ساخته های بشر ایران زمین را در جای جای صخره های سنگی می نمایاند. آسیاب های خوئین از قسمت شمال روستا معروف به کلبر شروع و در دره سرخه رزان خاتمه می یابد.
ارتفاع بعضی از آسیاب‌ها به ۱۴ متر نیز می رسیده است. گویا در آن زمان آسیاب‌ها صاحبانی داشتند و آسیاب‌ها با نام صاحبان و مدیران خود شناخته می شدند که صاحبان از هر پنج کیلوگندم که آرد می کردند یک کیلو بعنوان حق الزحمه برمی داشتند.
حاج کریم شیرمحمدی معتمد روستا با اشاره به معماری بی نظیر دوره گذشته در روستای خونین، یادآورشد: در نزدیکی منطقه آسیاب‌های 7گانه غسالخانه ای در دل سنگها بوده که به طرز عجیب و باور نکردنی برای شستشوی میت های آن دوره با آب گرم تعبیه شده استفاده می شده که هنوز هم آثار آن بر جای مانده است.
در‌ه‌های خوئین
دره های خوئین هر کدام با زیبای بی نظیر با پوشش درختان میوه و سرسبزی خاص خود جلوه ویژه ای به این منطقه داده است که اغلب دره ها راهی به سمت کوه‌های اطراف در چهار سوی این روستای خوش آب و هوا و پر از آرامش دارد که گویا بالای همین دره‌ها گنبدهای دیده بانی دیگری نیز بوده که در مواقع نا امنی و جنگ و غارت از این دیده بانی ها مردم روستا و شهر زیر زمینی به غار دژمند (شهرزیر زمینی) پناه می بردند.
قاسم آزاد پور، دهیار روستای تاریخی خوئین، با اشاره به این اینکه روستا در سالهای اخیر به روستای نمونه گردشگری تبدیل شده است، گفت: با وجود آثار باستانی متعدد و بی نظیر روستا، اقدامات قابل توجهی برای رونق گردشگری در این منطقه صورت نگرفته است.
آزاد پور، با بیان اینکه سابقه روستای خوئین به دوران قبل از اسلام باز می‌گردد، تصریح کرد: بقایای آتشکده‌ها موید این موضوع است و می تواند دستمایه کار پژوهشگران و باستان شناسان باشد.
وی، با اشاره به اهمیت بافت تاریخی، طبیعی روستای خوئین برای جذب گردشگر، گفت: برنامه ریزی مناسبی برای بهره مندی از ظرفیت های موجود روستا از سوی مسئولان وجود ندارد.
آزاد پورهمچنین یادآور شد: با ثبت روستای خوئین به عنوان روستای نمونه گردشگری دو اثر تاریخی از جمله حمام باستانی متعلق به چهار قرن پیش و غار دستکند دژمند متعلق به هشت قرن پیش تا حدودی مرمت شده است ولی این منطقه نیازمند توجه بیش از پیش مسئولان است.
این مسئول در روستای خوئین استان زنجان، خبر از حمایت مسئولان برای فعال شدن یک باب از آسیاب‌های آبی روستا را داد و گفت: جنگل گردو از دیگر جاذبه‌های این روستای نمونه گردشگری است.
دهیار روستای خوئین، زبان محلی روستا را «خویین دیلی» از میراث های معنوی این روستا عنوان کرد و گفت: این زبان تلفیقی از زبان‌های ترکی، کردی، بلوچ و لری است که افراد مسن به آن تسلط کامل دارند و در بین جوانان دیگر از این زبان استفاده نمی‌شود.
وی، با اشاره به جمعیت روستای خوئین تاکید کرد: در گذشته چهار هزار خانواده در این روستا زندگی می کردند اما با مهاجرت هایی که اغلب در راستای اشتغال بوده است در حال حاضر ۱۲۸ خانوار در این روستا زندگی می‌کنند و شغل اغلب آنها دامداری و کشاورزی است.
گزارش: زهرا ملابابایی
