خراسان شمالی دارای هشت شهرستان بجنورد، اسفراین، شیروان، جاجرم، مانه و سملقان، گرمه، فاروج و راز و جرگلان، 22 شهر، 45 دهستان و بیش از یکهزار روستای است.
این استان از شمال با کشور ترکمنستان با 281 کیلومتر مرز مشترک، از شرق و جنوب با استان خراسان رضوی، از جنوب غربی با استان سمنان و از غرب با گلستان هم مرز است، مرکز خراسان شمالی، شهر بجنورد است.
در نوار جنوبی استان خراسان شمالی رشته کوه آلاداغ با قله های مشهور شاه جهان، سالوک و بهار و در نوار شمالی ارتفاعات کپه داغ دشت های وسیعی را در راستای شرقی - غربی شکل داده اند که در طول تاریخ بستر آمد و شدها و تحولات تجاری، فرهنگی و اجتماعی و سیاسی مهمی بوده است.
رودخانه اترک به مثابه یک شریان حیات بخش، در دره حدفاصل این دو رشته کوه جریان داشته و ضمن آبیاری تمام دشت های مسیر خود، باعث شکل گیری مراکز مسکونی کهنی در این منطقه شده است.
کاوش های انجام شده در شهر باستانی بلقیس، تپه یام فاروج، محوطه باستانی معصوم زاده، استقرارگاه قلعه خان، تپه ریوی در مانه و سملقان، تپه باستانی ارگ نادری در شیروان، جیران تپه اسفراین، تپه پهلوان و محوطه باستانی چلو در دشت جاجرم همگی نشان از وجود تمدنی چندین هزار ساله در این منطقه دارد.
تعداد آثار ثبت شده استان در فهرست آثار ملی 621 اثر تاریخی، طبیعی و ناملموس است که از مجموع آثار ثبت شده در فهرست ملی کشور 509 اثر تاریخی، 42 اثر طبیعی، 70 اثر ناملوس و تعداد 11 اثر نیز ثبت جهانی شده است.
* خراسان شمالی گنجینه اقوام و فرهنگ ها
اقوام ساکن در خراسان شمالی را بیشتر تات ها، کرمانج ها، ترک ها، ترکمن ها و فارس های مهاجر از سایر استانها تشکیل می دهند، علاوه بر این قومیت ها به تعداد محدودی اقوام عرب، بلوچ و لر نیز در چند روستای استان سکونت دارند، وجود اقوام مختلف با فرهنگ ها و آداب و رسوم متفاوت سبب شده این استان به گنجینه فرهنگ ها شهرت یابد.
*شهرستان بجنورد
جلگه بجنورد با چشمه‌ها، رودها، جنگل ها و کوه های بلندی که گرداگرد آن را چون نگینی در برگرفته‌اند، از جمله زیستگاه‌های مناسب در بخش شمال غربی خراسان می‌باشد.
در دره‌های حاصل‌خیز رشته‌کوه آلاداغ، واقع در جنوب شهر بجنورد، از گریوان گرفته تا اسدلی و سر حصار کلاته نقی، نشانه‌هایی از سکونت اقوام بومی و آریایی در هزاره اول پیش از میلاد مسیح به‌دست آمده است.
وجود تپه‌های باستانی «سریوان» و «تاتار » و «بدرانلو » و تپه‌های « بلبل » و «حصارگرمخان» در حاشیه رود اترک متعلق به هزاره اول قبل از میلاد پیشینه تاریخی تمدن بجنورد را به سه هزار سال پیش میرساند و پژوهش های مقدماتی انجام شده بر روی سنگ‌نگاره « تکه » بیانگر حیات و تمدن در حداقل پنج هزار سال پیش در این نواحی است.
تپه باستانی « سرخرمن » برج در 2 کیلومتری غرب بجنورد با قدمتی سه‌هزار ساله، خرابه‌های شهر « بیژن‌یورد» یا «کهنه‌کند » در 2 کیلومتری غرب بجنورد، باز مانده از روزگار اشکانیان، حاکی از وجود مراکز تمدن بشری در پیرامون شهر کنونی بجنورد بوده است.
*بنای عمارت مفخم
عمارت مفخم بزرگترین و شاخص ترین اثر تاریخی دروه قاجار در استان خراسان شمالی است که در اوایل دهه 1300 هجری قمری به دستور یار محمدخان شادلو معروف به سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان، به عنوان محل سکونت وی و خانواده اش ساخته شده است.
این بنای مجلل 34 اتاق با دو تالار بزرگ دارد، نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است که سراسر آن به زیباترین وجهی با انواع فنون کاشیکاری معرق، معقلی، هفت رنگ و با طرح ها و نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی، ختایی و هندسی زینت یافته است.
مصالح بکار رفته در بنا آجر با ملات گچ است و هر طبقه ساختمان دارای دو ایوان شمالی و جنوبی می باشد، سرتاسر بنا با کاشی های خشتی و هفت رنگ زیبا در اندازه و شکل های مختلف به رنگ های فیروزه ای، زرد، صورتی، بنفش، سفید، سبز، سرخ و سیاه کاشی کاری شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زینت داده شده است.
نمای بیرونی ساختمان تصاویری از دو فرشته بالدار، چهره های انسانی، نقاشی از گل و گیاه و پرنده، طبیعت و طرح های هندسی سده 13را به تماشا می گذارد.
این بنای تاریخی با شماره 952 در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است، بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان شناسی و مردم شناسی استان تبدیل شده است.
موزه های مردم شناسی از جمله موزه های تاریخی هستند که در آن گوشه ای از فرهنگ اقوام و ملل یک منطقه را در قالب های آداب و رسوم، مشاغل سنتی و صنایع دستی به نمایش گذاشته می شود، بخش مردم شناسی موزه از سه موضوع کلی اقوام، مشاغل و آئین ها تشکیل شده است.
* آیینه خانه مفخم
بنای معروف به آیینه خانه یکی از یادمان های برجسته ی دوره قاجاریه خراسان شمالی است که در شمال شهر بجنورد، در منتهی الیه شمالی خیابان شریعتی قرار دارد، در این دوره بنای آیینه خانه همراه با بناهای دیگری از جمله عمارت مفخم، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر، در باغ بزرگی قرار داشته و مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل می داده است.
این بنا در دهه 1300 هجری، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم ساخته شده و به عنوان فضای اداری و دیوانی، برای انجام دیدارهای رسمی سردار مفخم با رجال سیاسی عهد قاجار و نیز انجام مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال سیاسی دوره قاجار مورد استفاده قرار می گرفته است.
معروف است که طراحی نقشه ساختمانی آیینه خانه به دست میرزا مهدی خانشقاقی اولین مهندس معمار ایرانی که از دانشکده معماری پاریس فارغ التحصیل شده بود، انجام شده است.
ساختمان آیینه خانه در دو طبقه ساخته شده که در مجموع 9 اتاق دارد، یکی از اتاق های طبقه فوقانی تمام دیوارها و سقف آن با طرح های زیبایی آیینه کاری شده و به خاطر وجود همین تالار است که این بنا را آیینه خانه نامیده اند، بنای آیینه خانه به شماره 1167در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از سال 1379تاکنون به عنوان موزه اسناد و نسخ خطی مورد استفاده قرار می گیرد.
* امامزاده محمدرضا لنگر
بنای امامزاده محمد رضا یکی از یادمان های مذهبی- تاریخی شهرستان بجنورد است که در دوره تیموری ساخته شده است، کتیبه بنا مفقود شده، این بقعه بارها تعمیر شده و نمای خارجی آن در دوره قاجار کامل تجدید شده است.
بنا از کف تا بالای گنبد دوپوش حدود 7 متر ارتفاع دارد، پیشانی ایوان ها، لچکی ها و تمام پوستۀ خارجی گنبد با کاشی های فیروزه ای رنگ پوشش یافته است.
* بنای آرامگاهی بش قارداش
بنای آرامگاهی بشقارداش از آثار برجسته دوره قاجاری در شهرستان بجنورد است که طرح کلی پلان آن از یک گنبدخانه در وسط و دو اتاق کوچکتر در طرفین تشکیل شده که ورودی آنها در ضلع غربی است.
در جلوی هر ورودی ایوانی با قوس جناقی وجود دارد که در طرفین آن منارهای ساخته اند، سراسر نمای غربی بنا، روی ستون ها و نیز گنبد با کاشی های فیروزه ای و هفت رنگ تزئین شده است، این بنا آرامگاه سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان در دوره قاجار است.
* کوشک باغ علی آباد
کوشک باغ علی آباد بنایی است دو طبقه با پلان مستطیلی که در دوره قاجار در مرکز باغی ساخته شده است، این کوشک چهار ورودی در جهات اصلی دارد و طرح کلی آن در طبقه همکف شامل یک حوضخانه با سقف گنبدی در مرکز و دو اتاق در ضلع شرقی و غربی است، در زیر سقف حوضخانه رسمی بندی و کاربندی های زیبای گچی وجود دارد.
برای رسیدن به طبقه دوم و پشت بام پلکانهایی در بنا تعبیه شده است، مجموعه باغ و کوشک علی آباد از نمونه های معماری باغ ایرانی در استان خراسان شمالی است.
* مجموعه سبزه میدان
مجموعه سبزه میدان متشکل از یک کاروانسرا، حمام، راسته بازار و چند قهوه خانه از آثار دوره قاجار در شهر بجنورد است، شاخص ترین اثر این مجموعه کاروانسرا است که طرح کلی آن از یک میانسرا و 34 حجره در اطراف آن تشکیل شده است، قسمت های مختلف کاروانسرا از جمله لچکی قوس ها به شیوه آجرچینی خفته راسته و آجرهای قالبی برجسته تزئین شده است.
بنای حمام در شمال شرقی مجموعه قرار دارد و به شیوه حمام های سنتی طراحی شده است، در این طرح پس از ورودی، رختکن وجود دارد که از طریق یک راهروی باریک به سربینه و نهایتا گرمخانه راه پیدا می کند.
* حسینیه جاجرمی
حسینیه جاجرمی از یادمان های اواخر دوره قاجاریه در شهر بجنورد است که به استناد کتیبه موجود در سال 1325 هجری قمری به دست استاد غلامرضا بنا یزدی ساخته شده است، این بنا یک نمونه معماری سنتی از نوع حیاط مرکزی است که نوعی معماری درونگرا قلمداد می شود و در آن تمام درب و پنجره ها و نورگیرهای رو به حیاط باز می شوند.
طرح کلی پلان بنا مربع شکل است و در ضلع شرقی و غربی از دو طبقه تشکیل شده که در مجموع حدود 600 متر مربع مساحت دارد، ورودی حسینیه از طریق یک هشتی به حیاط مرکزی متصل شده که با دو رشته پلکان در گوشه های شمال شرقی جنوب غربی به مهتابی های طبقه فوقانی راه می یابد.
سقف هشتی بنا در قسمت ورودی و تمام حجره های طبقه پایین با قوس کلیل پوشش یافته و طبقه بالا به صورت تیرپوش است، بنا ا آرایه های معماری از قبیل آجرکاری، گچبری، مقرنسکاری و کتیبه هایی تزئین شده است.
قسمت بالایی دیوار ایوان شرقی کتیبه ای به خط نستعلیق دارد که در آن گزیده ای از ترکیب بند مشهور محتشم کاشانی در مرثیه شهدای کربلا (باز این چه شورش است) گچبری شده است، این اشعار متناسب کاربری اصلی این بنا به عنوان حسینیه و محل عزاداری سوگواران سید الشهدا (ع) است.
بنای اولیه حسینیه در ابتدا کاربری مسکونی داشته و بعدها وقف حسینیه شده و هر ساله ماه صفر در آن عزاداری می شود، به هر حال پس از آسیب دیدن و متروک شده بنا در دهه های بعد خانوادۀ واقف آنرا به شرط حفظ و احیا و رعایت مفاد وقفنامه در اختیار اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی قرار داده اند.
هم اکنون حسینه جاجرمی به عنوان موزه، بازارچه صنایع دستی و سفره خانه سنتی مورد بهره برداری قرار گرفته و در ایام محرم مراسم عزاداری در آن برگزار می شود.
* مقبـره شهدا
مقبره شهدا نمونه برجسته ای از آثار معماری دوره پهلوی اول در بجنورد است که در مرکز باغی ساخته شده است، این بنای یادبود، مدفن تعدادی از افسران رضا شاه است که در واقعه سرکوب شورش لهاکخان که در سال 1304 در منطقه علم سرکشی برافراشته بود جان خود را از دست دادند، پلان مقبره شهدا متشکل از یک چهار ضلعی گنبد دار است که در هر گوشه آن مناره کوچکی وجود دارد و بدنه آن با آجرهای تراشدار تزیین و با الهام از معماری قرون اولیه اسلام ساخته شده است.
* خانه بانک ملی
خانه بانک ملی یکی از خانه های دوره پهلوی در شهر بجنورد است که با تلفیق معماری سنتی و اروپایی ساخته شده است، پنجره ها و برخی ورودی های بنا با قوس کمانی پوشش یافته و بر بالای آنها قاب های کاشی کاری شده ای ایجاد شده است.
پلان بنا، سقف شیروانی معروف به کلاه فرنگی و بسیاری ویژگی های دیگر این بنا از معماری اروپایی در سده های 19- 18 میلادی اقتباس شده است.
* آرامگاه امامزاده سلطان سید عباس(ع)
آرامگاه امامزاده سلطان سید عباس (ع) که به معصوم زاده شهرت یافته در جنوب شهر بجنورد قرار گرفته و به دلیل نوسازی های مکرر، تاریخ ساخت آن معلوم نیست، این بقعه مدفن امامزاده سلطان سید عباس، فرزند امام موسی کاظم(ع) است که در دوره حکومت عباسی از مدینه وارد خراسان شده و در اواخر سدۀ دوم هجری وفات یافته است.
*** شهرستان شیروان
* غارهای هنامه
غارهای هنامه از مجموعه ای فضاهای دستکند تشکیل شده که برای ایجاد یک روستا با موقعیت تدافعی ویژه در دل کوه کنده شده است، این مجموعه معماری دستکند شامل فضاهای متعدد مسکونی، انبار، آغل است که با اختلاف سطح و در سه طبقه ساخته شده اند، طبقه اول باره بند یا محل نگهداری احشام و طبقات دوم و سوم محل انبار آذوقه و اسکان مردم بوده است.
به استناد مطالعه سفالینه های به دست آمده در اطراف این مجموعه و نیز مطالعات تطبیقی، غارهای هنامه در قرون 5-4 هجری ساخته شده و در دوره های بعد و به ویژه در زمان آشوب ها و نا امنی مورد استفاده قرار می گرفته است.
* آرامگاه امامزاده حمزه ابن موسی الرضا (ع)
آرامگاه امامزاده حمزه رضا یکی از بقاع متبرکه و اماکن تاریخ شهرستان شیروان است که در روستای زیارت قرار گرفته و به حمزه ابن موسی الکاظم، از برادران امام رضا (ع) منسوب است.
این بنا پلان مستطیلی و چهار ورودی در جهات اصلی دارد و دیوارهای خارجی بنا با طاق نماهای قوسدار نماسازی شده و ایوان ورودی اصلی در ضلع جنوبی کاشی کاری شده است.
* چهار طـاقی تیموری
بنای تاریخی چهار طاقی تیموری در 6 کیلومتری شیروان واقع شده است، این مقبره به عیدخواجه یکی از سرداران تیمور منسوب است، بنای مقبره تیموری از بیرون نمای هشت ضلعی و از داخل نقشه چهار ضلعی دارد، گبند بنا از نوع دو پوش منفصل بوده که در سال های گذشته پوشش خارجی آن از بین رفته است. عناصر مختلف از جمله طاق نماهایی با پوشش جناقی و آجرچینی خفته راسته در قسمت ساقه گنبد نمای خارجی بنا را تزیین کرده است، داخل بنا با اندود گچ پوشیده شده که در بخش های مختلف با نقاشی های منحصر بفردی با صحنه شکارگاه و نقوش گیاهی تزیین شده است.
همچنین در زیر نورگیرهای پایین گنبد یک نوار کتیبه گچبری زیبا به خط ثلث با مضمون آیاتی از سوره مبارکه آل عمران جلوه خاصی به این بنا داده است.
* آرامگاه زکریـای پیغمبر (ع)
مقبره امامزاده زکریا در فاصله 70 کیلومتری شمال شرق شهر شیروان، در حد فاصل روستای نامانلو و منطقه گلول قرار گرفته است، به استناد روایات کهن و ادبیات شفاهی، در محل آرامگاه سر بریده زکریای پیغمبر دفن شده و بدن آن بزرگوار به صورت جداگانه در فاصله نزدیکی از بارگاه اصلی مدفون شده است.
مردم نامانلو و روستاهای اطراف و نیز عده ای از سایر نقاط شهرستان در یکی از روزهای تابستان برای انجام مراسمی کهن به سوی زیارتگاه زکریا (ع) رهسپار می شوند و بر فراز قله و در جوار آرامگاه، برای برداشت محصول خود مراسم شکرگزاری را به جای میآورند.
در این مراسم مردم برای شکرگزاری از خوان پر نعمت و بیکران ایزدی به قربانی و نذر و نیاز می پردازند و بدین ترتیب یکی از کهن ترین و زیباترین رسوم ایرانی - اسلامی را به نمایش می گذارند.
*** شهرستان فاروج
* قلعه تاریخی علی آباد
قلعه علی آباد یکی از قلاعی است که در دوره صفوی برای ایستادگی در برابر اقوام مهاجم ساخته شده و با توجه به نا امنی منطقه همچنان تا اواخر دوره قاجار مورد استفاده بوده است، این قلعه پلان مستطیلی دارد و با برج و بارو و خندق بزرگی مستحکم سازی شده است، این قلعه دو دروازه در وسط حصار شمالی و جنوبی، چهار برج درگوشه ها و دو برج در وسط حصار شرقی و غربی دارد.
* آرامگاه بابا و بی بی
زیارتگاه بابا و بیبی از آثار تاریخی دوره تیموری در شهرستان فاروج است، این بنا متشکل از دو اتاق در ضلع شمالی و جنوبی و یک ایوان بزرگ با پوشش قوسی در ضلع شرقی است، در داخل هر اتاق قبری وجود دارد که بر روی آن یک صندوقچه چوبی منبتکاری شده با نقوش گیاهی و کتیبه هایی به خط ثلث وجود دارد. سقف اتاقی که مرقد بابا حسین در آن قرار گرفته با گنبد رُک و عرقچینی در زیر پوشش یافته و پوسته خارجی گنبد روکشی از جنس ورق گالوانیزه دارد.
* حمام قدیمی روستای استاد
نمونه ای از حمام های دوره قاجار-پهلوی در شهرستان فاروج است که به صورت زیرزمینی با مصالح سنگ و ساروج ساخته شده است، طرح کلی حمام از یک راهروی ورودی، یک سربینه با پلان هشت ضلعی، گرمخانه و مخازن آب تشکیل شده است، سقف حمام پوشش گنبدی دارد و در وسط گنبدها روزنه ای جهت ورود نور به حمام تعبیه شده است.
* مسجد جامع استاد
مسجد جامع استاد از آثار مذهبی- تاریخی شهرستان فاروج است که به دلیل انجام تعمیرات فراوان تاریخ دقیق ساخت آن معلوم نیست، این مسجد از نوع مساجد شبستانی ساده است و پلان آن متشکل از یک مستطیل است که در وسط آن ستون های چهارگوش بزرگی به قطر 2 متر وجود دارد.
این ستون ها در قسمت بالا به وسیله قوس های جناقی کند که فشار حاصل از سقف را به پایه ها منتقل می کنند به هم ارتباط یافته است.
*** شهرستان اسفراین
* شهر بلقیس
شهر بلقیس بقایای شهر کهن اسفراین در خراسان شمالی است که از سده های نخستین اسلام شکل گرفته و تا پایان دوره صفوی و اوایل قاجار زندگی در آن جریان داشته و به عبارتی بیش از هزار سال تاریخ اسفراین را در دل خود جای داده است، شهر بلقیس شرایط و ویژگی های کامل یک شهر اسلامی را داراست و از بخش های مختلف شامل ارگ، شارستان و تاسیسات مختلف شهری چون بازار و مسجد برخوردار است.
ارگ شهر بلقیس مهم ترین و شاخص ترین اثر این مجموعه باستانی است که از آن می توان به عنوان یکی از بزرگترین سازه های خشتی در ایران نام برد، این سازه بزرگ خشتی و چینه ای وسعتی حدود 51000 مترمربع دارد که زمانی 29 برج در اندازه های متفاوت حفاظت از آن را به عهده داشته اند.
در گرداگرد ارگ یک خندق وسیع وجود دارد که نفوذ پذیری قلعه را دشوارتر می ساخته است، در محدوده حصار شهر شارستان آثار دیگری نیز قابل مشاهده است.
بعلاوه، دو بنای مهم دیگر هم خارج از حصار شهر بلقیس ولی در نزدیکی آن قرار دارند: یکی بنای کاروانسرای معروف به کهنه رباط در بخش شمال غربی شارستان شهر بلقیس و دیگری مجموعه ای معروف به یخدان ها که در بخش جنوب غربی شهر تاریخی اسفراین قرار دارند.
کاوش های باستان شناسی در شهر بلقیس از سال 1386 با انجام گمانه زنی برای تعیین عرصه و حریم شهر شروع شد و تاکنون به طور مستمر ادامه داشته است.
کاوش های شهر بلقیس منجر به کشف آثار فرهنگی-هنری نفیسی شامل انواع سفالینه ها و ظروف، سکه، کوره های سفالگری، بقایای مسجد و آب انبار و آثار دیگری شده است که روی هم رفته تصویر روشنی از تاریخ این شهر باستانی را ترسیم می کنند.
آثار به دست آمده از شهر بلقیس در موزه بزرگ باستان شناسی استان در بجنورد به نمایش درآمده است، انجام مطالعات و کاوش های باستان شناختی منجر به معرفی شهر بلقیس و تبیین اهمیت های فرهنگی آن شده و باعث تاسیس پایگاه میراث فرهنگی شهر بلقیس در سال 1388 شد.
از این زمان، پایگاه شهر بلقیس به موازات کاوش های باستان شناختی، به انجام فعالیت های مرمتی در بخش های مختلف شهر به ویژه مرمت ارگ و نیز مقبره شیخ آذری پرداخته و برنامه های گسترده ای برای شناسایی و معرفی این میراث ارزشمند باستانی در دستورکار دارد.
* قلعه صعلوک
بنای تاریخی قلعه صعلوک دژی استوار بر جبهه جنوبی ارتفاعات سالوک است که که قدمت آن به قرون 6-7 هجری می رسد و در متون تاریخی مختلف از آن یاد شده است، این قلعه بر فراز یک صخره منفرد با دیواره های پرتگاهی ساخته شده که تسخیر آن را بسیار دشوار ساخته است.
در داخل قلعه بقایای تاسیسات مختلف مانند انبار آذوقه و غلات، حمام، آسیاب، زندان و محل سکونت فرمانده قلعه و افراد دیگر وجود دارد که روی هم رفته مساحت قلعه را به بیش از یک هکتار میرساند، قلعه صعلوک از نظر وسعت و موقعیت بسیار صعب العبور، یکی از برجسته ترین قلاع نظامی دوره اسلامی در شمال خراسان است.
* آرامگاه امامزاده احمد بن علی موسی (ع)
بنای امامزاده احمد بن موسی در نزدیکی روستای کوران با پلان مستطیلی ساخته شده است، این بنا از یک گنبدخانه، دو تالار یا شبستان شرقی و غربی و چهار ایوان در جهات اصلی تشکیل شده است، همچنین شش اتاق در طرفین ایوان ها و ضلع غربی گنبدخانه وجود دارد که به چله خانه معروفند.
گنبدخانه فضای اصلی این بقعه است که در مرکز قرار گرفته و سقف آن با یک گنبد دوپوش منفصل پوشش یافته است، این بنا با مصالح آجر و ملات گچ و آهک ساخته شده ولی در قسمت پایین دیوارها تا ازاره لاشه سنگ بکار رفته که در زیر اندود گچی پنهان شده است.
*مقبره بابا قدرت
آرمگاه باباقدرت به شیوه معماری دستکند ایجاد شده و تمام عناصر تشکیل دهنده آن در دل یک تپه طبیعی حفر شده است، پلان کلی بنا از سه بخش اصلی شامل یک ورودی در سمت شرق، یک تالار مستطیل شکل، یک رشته پلکان در انتهای دالان و یک گنبدخانه مربعی تشکیل شده است، گنبد از نوع دوپوش پیوسته و از جنس قلوه سنگ و کچ نیمکوب ساخته شده است، تمام سقف و کف بنا به صورت طبیعی رها شده و از جنس کنگلومرا است، مگر گنبدخانه که کامل با اندود گچ پوشش یافته و در بخش های مختلف آن تزییناتی به شکل نقوش هندسی یا آیات قرآن و احادیث با رنگ آبی نوشته شده است.
* آرامگاه رشید الدین محمد بیدوازی
شیخ رشید الدین محمد بیدوازی از مشایخ صوفیه و بیست و یکمین قطب سلسله ذهبیه کبرویه است، به استناد متون تاریخی وی در سال 877 هجری وفات یافته و در زادگاهش بیدواز به خاک سپرده شده است، بر مزار او یک بنای ساده هشت ضلعی گنبددار با سنگ لاشه و ساروج ساخته شده است.
گنبد بنا نیمکره ای و از جنس آجر با کلافکشی چوبی است که از دیواره خارجی گنبد به صورت خشخاشی بیرون زده است.
* آرامگاه شاهزاده محمد باغشجرد
بنایی است آجری با پلان مستطیلی که در بافت مسکونی روستای باغشجرد و در نزدیکی مظهر قنات روستا قرار دارد، پلان اصلی بنا به سبک چهارطاقی است که امروزه به غیر از ورودی شرقی سایر ورودی ها مسدود شده و به شکل طاق نما درآمده اند.
در ضلع شمالی بنا یک رشته پلکان تعبیه شده که دسترسی بر بام بنا را میسر می سازد، در طرفین ورودی نیز دو حجره وجود دارد که یکی از آنها مسدود و یکی باز است، نمای داخلی بنا اندود شده و بر اندود گچ نقوش متنوع گیاهی، هندسی و کتیبه هایی به رنگ قرمز اخرایی، آبی لاجوردی، و سبز روشن نقاشی شده است.
کتیبه ها عمدتا شامل ادعیه و آیات قرآنی است، در قسمت بالای دیوار و بر افریز به خط ثلث بر زمینه لاجوردی «آیه الکرسی» نوشته شده و در پایین آن انواع ترنج های هندسی با نقوش گیاهی و ادعیه و زیارت نامه ها نوشته شده است.
* آرامگاه امامزاده حمزه بن موسی
طرح کلی پلان بنا بسیار ساده است که از یک گنبدخانه و ایوانی در ضلع جنوب غربی تشکیل شده است، هر یک از اضلاع گنبدخانه 5 متر طول دارد و از داخل با گچ اندود شده و در سراسر آن نقوش گیاهی شامل نقوش اسلیمی، ختایی و ترنج هایی نقش شده که در بخش های مختلف با ادعیه و آیات قرآن تزیین شده است.
در ترسیم نقوش از رنگ زرد، آبی، قرمز، مشکی و رنگ سفید گچ در زمینه استفاده شده است، در ایوان ورودی بخشی از نقش یک شمایل انسانی و یک آهو دیده می شود که شاید تمثال مبارک امام رضا و جانور در دام افتاده باشد(ضامن آهو).
در بخش های مختلف داخل بنا کتیبه هایی شامل ادعیه و سوره های قرآن وجود دارد، در داخل طاق نمای شرقی در داخل یک ترنج بزرگ بخشی از دعای ختم ناد علی کبیر به خط ثلث نوشته شده است.
* آرامگاه شیخ احمد ذاکر گورپانی
شیخ جمال الدین ذاکر جورفانی (گورپانی) از عرفای نامدار شهرستان اسفراین و از اقطاب سلسله کبرویه است، وی از شاگردان شیخ رضی الدین علی لالا بوده و طریق تصوف را از ایشان اخذ کرده است.
پلان مقبره شیخ از نوع چهارضلعی گنبد دار و با مصالح خشت و گل ساخته شده است، با توجه به نوع مصالح به کار رفته در بنا شامل خشت و گل، میزان فرسایش در اثر زیاد بوده و از همین رو در دوره های مختلف بازسازی شده و تاریخ دقیق ساخت آن نامعلوم است.
*** شهرستان جاجرم
* مسجد جامع جاجرم
بنای مسجد در میانه بافت تاریخی شهر جاجرم واقع شده که هنوز بخش هایی از آنها مانند ارگ کاظم خان و باغ و بنای کوشک و برخی بناهای دیگر بر جای مانده اند. برخی پژوهشگران بنای اولیه مسجد جامع جاجرم را به دوره سلجوقی نسبت می دهند. این مسجد از نوع مساجد شبستانی است و پلان آن بسیار ابتدایی و مشابه طرح یک ایوانی است.
فضای شبستان ها به وسیله طاق و ضربی پوشش یافته و به وسیله رواق هایی به صحن مرکزی مرتبط می شود، در پشت شبستان غربی یک فضای الحاقی در راستای شبستان اصلی ساخته شده که در فصول سرد سال به عنوان شبستان زمستانی از آن بهره می برده اند.
مسجد جامع جاجرم بر خلاف الگوی رایج مسجد سازی مناره ندارد و در مجموع نمای بیرونی آن ساده و عاری از تزیین است، فقط بر پیشانی ایوان و در محل ورود به گنبدخانه چند کاشی فیروزه ای کتیبه دار وجود دارد که به شدت آسیب دیده اند، به غیر از این بیشتر تزیینات در گنبدخانه تمرکز یافته که اغلب شامل تزیینات گچبری، کاربندیها، قطاربندی در قسمت محراب، لچکی ها و چند کتیبه است.
* آرامگاه خواجه مهزیار از جمله آثار ارزشمند مذهبی-تاریخی شهرستان جاجرم به شمار میرود که ساخت آن را به دوره ایلخانی نسبت می دهند، این آرامگاه پلان چهارطاقی ساده دارد که در پاکار گنبد به صورت هشت ضلعی درآمده و در نهایت به کمک چهار فیلپوش، گنبد بزرگی بر فراز آن ساخته شده است.
ورودی بنا در ضلع شمالی قرار دارد که در بالای آن تزیینات مقرنس کاری به چشم می خورد، براساس متون تاریخی، تا دوره قاجار فضای داخلی بقعه و به ویژه مرقد تزیینات آجرهای لعابدار فیروزه ای با نقش برجسته آیات شریفه قرآنی به خط ثلث و نقوش گیاهی داشته که بعدها از محل برداشته و به مقبره یارمحمد خان شادلو در بش قارداش منتقل و در آنجا نصب شده است، این کاشی ها در حال حاضر در «گنجینه هنرهای اسلامی» موزه ملی ایران به شماره ثبت 3278 نگهداری می شوند.
* بنای شاهزاده ابراهیم دربند
آرامگاه شاهزاده ابراهیم در یک کیلومتری شمال روستای دربند از توابع بخش شوقان شهرستان جاجرم است، بنای امامزاده در دامنه شرقی تپه ای قراردارد که دربردارنده لایه های استقراری از قرون 8-7 تا دوره صفوی است.
در نمای خارجی بنا در طرفین هر ورودی یک مناره کوتاه تزیینی ساخته شده است و در داخل ایوان های شرقی و شمالی آثار تزیینات گچبری به شیوه قالبی وجود دارد، با وجودی که کتیبه ای در بنا وجود ندارد و نیز نمی توان در متون تاریخی سند روشنی از زمان ساخت بقعۀ شاهزاده ابراهیم به دست آورد، سبک معماری بنا و شیوه اجرای طاق و قوس ها معماری قرون 7 و 8 را به ذهن القاء می کند و به اعتقاد اهالی، مدفن امامزاده ابراهیم، برادر امام رضا (ع) است.
* سردابه جاجرم
سردابه جاجرم یکی از آثار تاریخی دوره ایلخانی است که به صورت دو طبقه با مصالح سنگ و ملات گچ ساخته شده است، طبقه پایین در زیر زمین ساخته شده و یک ورودی در ضلع شرقی دارد که با شیب ملایمی به داخل بنا راه می یابد.
پوشش سقف فضای زیرین قوسی است و چهار ستون در زیر سقف بار طبقه فوقانی را به دوش می کشند، بنای طبقه فوقانی پلان چهارطاقی دارد و نمای خارجی آن با طاق نماهایی تزیین شده است.
* قزلر قلعه
قزلرقلعه یکی از قلاع تدافعی شهرستان جاجرم است که بر فرازکوه بلندی در حاشیه شمالی جلگه شقان ساخته شده و بر دشت مجاور اشراف دارد، پلان قلعه بیضی شکل است و با مصالح سنگ های نتراشیده و ملات گل بر بنیاد صخره ای ساخته شده است، تاریخ ساخت این قلعه به طور دقیق معلوم نیست ولی به احتمال فراوان در قرون میانی اسلامی ایجاد شده است.
* حمام قدیمی جاجرم (موزه گرمابه و تاریخ شهر جاجرم)
حمام خزینه ای جاجرم با 700 مترمربع مساحت در دل بافت تاریخی شهر و در کنار بقایای ارگ قدیم شهر معروف به نارین قلعه و مسجد جامع تاریخی شهر قرار گرفته و به دوره متاخر اسلامی تعلق دارد. ورودی حمام از طریق یک سردر و 5 پله به رخت کن حمام راه می یابد که خود با یک دالان ارتباطی موسوم به میان در به گرمخانه متصل می شود، میان در دالان موربی است که نوعی فضای گذر برای دستیابی از فضای گرم و مرطوب گرمخانه به سرد و خشک تر رختکن است.
*خانه شاه نشین بنی هاشم
خانه معروف به شاه نشین بنی هاشم یکی از آثار ارزشمند دوره قاجار در شهرستان جاجرم است که به صورت دو طبقه ساخته شده و طبقه فوقانی محل پذیرایی از مهمانان رسمی و رجال دولتی بوده است، این بنا به لحاظ داشتن تزیینات زیبای گچبری که به ویژه در اطراف شومینه ها تمرکز یافته و نیز کتیبه های ثلث شامل آیات قرآنی، ادعیه، نام پنج تن، تاریخ ساخت بنا و نام استاد گچکار و کاتب منحصر به فرد است.
* نقوش صخره ای جربت
نقوش صخره ای جربت که در منطقه به سنگ نگاره معروف شده اند عبارتند از مجموعه ای از نقوش حیوانی شامل کَل، بز کوهی با شاخه ای بلند، شتر، انسان اسب سوار و برخی نمادهای مذهبیِ اسلامی و کتیبه هایی به خط عربی و فارسی که باکوبیدن یک شیء نوک تیزی بر بدنۀ صخره های سیاه رنگِ فروغلتیده در پای دامنۀ کوه نقش شده است. این مجموعه نقوش به یک دوره معین تعلق ندارد و در قرون متوالی بارها از روی نقوش قدیمی تر تقلید شده است.
***شهرستان مانه و سملقان
* تپه قلعـه خان
تپه قلعه خان یکی از بزرگترین و مهم ترین استقرارگاه های پیش از تاریخ در شهرستان مانه و سملقان است که سابقه استقرار در آن به دوره نوسنگی، حدود هشت هزار سال قبل می رسد و زندگی در آن تا دوره ساسانی ادامه داشته است.
به علاوه آثاری از استقرار در دوره های مختلف اسلامی نیز در این تپه کشف شده است، کاوش های باستان شناسی در این تپه منجر به کشف بقایای یک قلعه بزرگ دوره ساسانی و مقدار زیادی خمره سفالی و اشیاء باستانی دیگر شد که امروزه در موزه باستان شناسی (عمارت مفخم) در مرکز استان نگهداری می شوند.
* مجموعه اسپـاخو
مجموعه تاریخی اسپاخو در روستایی به همین نام و در 61 کیلومتری جنوب غرب شهر آشخانه، مرکز شهرستان مانه و سملقان قرار دارد، در مجموعه تاریخی اسپاخو تاکنون 14 اثر و محوطه تاریخی شامل بنای اسپاخو، قلعه شهر سوخته، معدن تاریخی، ساختار های آرامگاهی، قلعه ساسانی، محوطه اسپاخو، حمام، راه قدیمی، محوطه ساسانی، رشته قنات های قدیمی، محوطه اسلامی و محوطه چشمه علی اصغر شناسایی شده است.
مهم ترین و شاخص ترین اثر این مجموعه بنای سنگی اسپاخو است که بر سطح تپه ای بلند در جنوب روستای امروزی اسپاخو قرار دارد، این بنا با جهت طولی شرقی- غربی از دو فضای متفاوت تشکیل شده است.
به طور کلی ویژگی های برجسته معماری بنای اسپاخو ترکیبی از عناصر و سبک های معماری بناهای دوران تاریخی ایران و به ویژه دوران ساسانی است، با توجه به قرار گرفتن این مجموعه تاریخی در نزدیکی جاده گرگان به بجنورد، مهم ترین هدف در برنامه های پژوهشی این مجموعه تاریخی، کاوش های باستان شناسی و تبدیل مجموعه به یک سایت موزه فضای باز جهت معرفی جاذبه های تاریخی استان و جذب گردشگر تاریخی است.
* آرامگاه امامزاده قاسم بازارقارناس
آرامگاه امامزاده قاسم یکی از یادمان های مذهبی - تاریخی دورۀ قاجار در شهرستان مانه و سملقان است، ایوان ورودی در ضلع شرقی قرار دارد و سقف آن با قوس گهواره ای بزرگی پوشش داده شده که در طرفین آن دو گلدسته با ارتفاع 8 متر ساخته شده است.
* آرامگاه امامزاده دلاور
آرامگاه امامزاده دلاور یا محمد دیباج از بقاع متبرکه شهرستان مانه و سملقان است که به دلیل نوسازی های مکرر تاریخ ساخت آن به طور دقیق معلوم نیست. روایت شده که امامزاده دلاور یکی از نوادگان امام رضا (ع) بوده است.
*** شهرستان گرمه
* موزه قلعه جلال الدین گرمه
قلعه جلال الدین یکی از برجسته ترین قلعه های نظامی خراسان شمالی قلمداد می شود که در سده های 7-6 هجری ساخته شده است، این قلعه با مصالح سنگ و ساروج به صورت یک شش ضلعی منظم روی سطح ناهمواروصخره ای تپه ای بلند احداث شده است، موقعیت جغرافیایی قلعه بر سر راه ارتباطی شهرها و مراکز مهم شمال شرق فلات ایران همچون نیشابور، جرجان، مرو و خوارزم اهمیت راهبردی قلعه را دو چندان میکرد.
* رباط عشق
رباط یا کاروانسرای عشق یکی از چندین رباط تاریخی شهرستان گرمه است که در دوره تیموری بر سر شاهراه ارتباطی گرگان و نیشابور بنا شده است، شواهد موجود نشان می دهد که در دوره تیموری در این محل کاروانسرای قدیمی تری وجود داشته که قدمت آن دست کم به قرون 5-4 هجری میرسد و به دلیل تخریب زیاد به دستور میرعلیشیر نوایی، وزیر دربار سلطان حسین بایقرا- در کنار آن رباط کنونی را ساخته اند. کاروانسرای موجود پلان مستطیلی دارد و حیاط مرکزی آن یک صحن چهار ایوانی است که از هر طرف با غرفه های متعدد و اتاق هایی برای استراحت کاروانیان و نیز اصطبل هایی برای احشام آنها احاطه شده است.
مصالح اصلی بنا سنگ، ساروج و آجر است و طرح کلی آن تا حد زیادی به رباط قلی شباهت دارد.
* حوض انبار بینیدنباله
این حوض انبار با لاشه سنگ و ملات گل آهک ساخته شده و از دو بخش اصلی شامل دهلیز ورودی و مخزن آب تشکیل شده که با قوس نیم دایره و گنبد کلاخودی ساده پوشش یافته است، بنای حوض انبار که از جمله بناهای عام المنفعه دوره قاجار در منطقه به شمار می رود برای نگهداری آب باران در مسیر یک راه قدیمی ساخته شده و مدت ها آب مورد نیاز مسافران و چوپانان محلی را تأمین می کرده است.
چندین نمونه از این حوض انبارها در مسیر راه وجود دارد که امروزه با ورود تجهیزات حمل و نقل پیشرفته به عرصه زندگی بشر و منسوخ شدن نظام ارتباطی کاروانی، کاربری اصلی خود را از دست داده اند.
* رباط قره بیل
کاروانسرا یا رباط قره بیل یکی دیگر از کاروانسراهای تاریخی شهرستان گرمه است که به احتمال فراوان قدمت بنای اولیه آن به قرون 5-4 هجری می رسد و در متون تاریخی از آن به نام رباط املوتلو یاد شده است. بعدها در دوره تیموری و زمانی که شاهراه کهن گرگان-نیشابور برای دسترسی به مشهد احیا می شد، به دستور وزیر با تدبیر دربار تیموری،میر علی شیر نوایی، رباط هایی در طول این مسیر ساخته شده و یا رباط های قدیمی مرمت می شود.
در این فرایند رباط قره بیل نیز توسعه یافته و با الحاق بخش هایی جدید احیا و مورد استفاده مسافران قرار می گیرد، این کاروانسرا با مصالح سنگ، ساروج، گچ و آجر بنا شده و پلان چهارگوش با دو حیاط بزرگ و کوچک دارد، در گرداگرد حیاط بزرگ غرفه های متعددی احداث شده که پوشش سقف آنها گنبدی است و زیر سقف با کاربندی های زیبای گچی تزئین شده است.
* مسجد جامع درق
مسجد جامع ایور یکی دیگر از آثار مذهبی- تاریخی شهرستان ایور است که بر اساس کتیبه داخل بنا در سال 1171 هجری ساخته شده است، مسجد با مصالح خشت و گل ساخته شده و سقف آن با گنبدهای کوچک ضربی پوشش یافته که پایه آنها بر روی هفت ستون و شش نیم ستون مدور بزرگ قرار گرفته در کتیبه سنگی بنا بانی مسجد رحیم بک و معمار آن قنبر علی آقا خراسانی ذکر شده است.
***شهرستان رازوجرگلان
* بقعه شاهزاده نبی غلامان
بنای شاهزاده نبی غلامان در 200 متری جنوب غلامان و مشرف به آن قرار گرفته است این بنا در سال 1318 به دستور سروان امیر عباس دیباج حاکم وقت منطقه و به دست استاد شیخ علی نوروزی و به شاگردی محمد رحمانی تجدید ساخت شد، از ساختارهای قبل از مرمت و بازسازی بنا امروزه اثری باقی نمانده و تمامی ساختار امروزی بنای امامزاده مربوط به زمان پهلوی اول است.
این بنا به شکل شش ضلعی ایوان‌دار و با مصالح عمده آجر، گچ، ملات گلی و چوب است، ایوان بنا رو به شمال قراردارد یک ورودی بنا از جهت ایوان و شمال است و ورودی دیگر بنا از جهت غربی است، بنا دارای دو سنگ نوشته یکی بر بالای سر در ورودی و دیگری در بالای سردر ایوان است که به سال تجدید ساخت و سازندگان اشاره می کنند.
با توجه به پراکندگی تعداد زیادی قطعات کاشی و آجر لعاب دار گویا این مصالح نیز از جمله تزئینات بنا بوده که امروزه از بین رفته است، این امامزاده در میان مردم منطقه بسیار مورد احترام است و گورستان امروزی غلامان نیز در اطراف آن شکل گرفته است.
*مجموعه تاریخی راز
قدیمی ترین شواهد توالی استقراری شهر راز، امروزه در مناطق شمالی آن در تپه تاریخی بایر قلعه و تپه مجاورسفید باقی مانده است، با توجه به شواهد باستان شناسی تپه بایر قلعه بخش کوچکی از یک استقرار بزرگ روستایی از قرون میانه اسلامی (قرن پنجم ه.ق تا به امروز) بوده است.
تپه مجاورسفید نیز بخشی از استقرار گذشته راز بوده که کاربرد نظامی و حاکمیتی داشته است تپه مجاور سفید در بخش شرقی تپه بایر قلعه قرارگرفته و هنوز در بخش هایی از آن شواهد دیوار و استحکامات نظامی باقی مانده است.
سومین اثر این مجموعه گورستان تاریخی راز است که در بخش جنوبی بافت امروزی شهر راز قرارگرفته‌است و با توجه به سنگ نگاره های قبور آن، قدمت کاربرد گورستان تا دوران صفوی به عقب بازمی‌گردد.
در بخش جنوب غربی این گورستان بقایای مقبره موسوم به فخررازی قراردارد که در میان اهالی منطقه بسیار مورد احترام است، با توجه به تخریب کامل سنگ قبر این مقبره و از میان رفتن شواهد باستان‌شناسی آن، از هویت اصلی شخص مدفون در آن اطلاع دقیقی در دست نیست.
چهارمین اثر این مجموعه درخت کهنسال سرو راز است که در بخش مرکزی بافت شهر قرار دارد این درخت با عمر تقریبی800 سال به عنوان یک اثر طبیعی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
* ارگ تاریخی آلمادوشن
ارگ آلمادوشن در بلندترین بخش کوهی استوانه ای شکل و منفرد قرار گرفته است، سطح این کوه نسبتا مسطح است که در تمامی بخش های سطح این کوه آوار و توده‌های لاشه سنگ وجود دارد آواری که هر کدام مخروبه های یک بنا بوده است. در جنوبی‌ترین سطح این کوه و در نزدیکی لبه پرتگاهی آن مخروبه یک بنای مستطیل شکل بزرگ وجود دارد که به نظرمی رسد مهم ترین ساختمان این قلعه بوده است.اسم این اثر از روستای آلمادوشن که نزدیکترین روستا به آن گرفته شده این نام در زبان ترکی ' محل افتادن سیب' معنی می دهد.
* بقعه سید بزرگ
بقعه سید بزرگ یکی از بنا های آرامگاهی منطقه با ویژگی معماری محلی است که در 500 متری شرق روستای مرزی پرسه سو قرارگرفته است، با توجه به ویژگی های معماری، بنا مربوط به دوره تیموری است و در دوره صفوی و قاجار نیز مرمت شده است.
ساختمان و پلان بقعه عبارت است از بنای چهار ضلعی شکل گنبددار. ساختمان بقعه بر سطح یک سکوی مستطیل شکل با مصالح سنگ و ملاط گل، قرارگرفته است.
استان خراسان شمالی با داشتن یکهزار و 200 اثر تاریخی شناسایی شده در شمال شرق کشور قرار دارد و هرساله پذیرای میلیون ها مسافر، گردشگر و زائر امام هشتم (ع) عبوری است.
3007/ 6042
انتهای پیام این استان از شمال با کشور ترکمنستان با 281 کیلومتر مرز مشترک، از شرق و جنوب با استان خراسان رضوی، از جنوب غربی با استان سمنان و از غرب با گلستان هم مرز است، مرکز خراسان شمالی، شهر بجنورد است.
در نوار جنوبی استان خراسان شمالی رشته کوه آلاداغ با قله های مشهور شاه جهان، سالوک و بهار و در نوار شمالی ارتفاعات کپه داغ دشت های وسیعی را در راستای شرقی - غربی شکل داده اند که در طول تاریخ بستر آمد و شدها و تحولات تجاری، فرهنگی و اجتماعی و سیاسی مهمی بوده است.
رودخانه اترک به مثابه یک شریان حیات بخش، در دره حدفاصل این دو رشته کوه جریان داشته و ضمن آبیاری تمام دشت های مسیر خود، باعث شکل گیری مراکز مسکونی کهنی در این منطقه شده است.
کاوش های انجام شده در شهر باستانی بلقیس، تپه یام فاروج، محوطه باستانی معصوم زاده، استقرارگاه قلعه خان، تپه ریوی در مانه و سملقان، تپه باستانی ارگ نادری در شیروان، جیران تپه اسفراین، تپه پهلوان و محوطه باستانی چلو در دشت جاجرم همگی نشان از وجود تمدنی چندین هزار ساله در این منطقه دارد.
تعداد آثار ثبت شده استان در فهرست آثار ملی 621 اثر تاریخی، طبیعی و ناملموس است که از مجموع آثار ثبت شده در فهرست ملی کشور 509 اثر تاریخی، 42 اثر طبیعی، 70 اثر ناملوس و تعداد 11 اثر نیز ثبت جهانی شده است.
* خراسان شمالی گنجینه اقوام و فرهنگ ها
اقوام ساکن در خراسان شمالی را بیشتر تات ها، کرمانج ها، ترک ها، ترکمن ها و فارس های مهاجر از سایر استانها تشکیل می دهند، علاوه بر این قومیت ها به تعداد محدودی اقوام عرب، بلوچ و لر نیز در چند روستای استان سکونت دارند، وجود اقوام مختلف با فرهنگ ها و آداب و رسوم متفاوت سبب شده این استان به گنجینه فرهنگ ها شهرت یابد.
*شهرستان بجنورد
جلگه بجنورد با چشمه‌ها، رودها، جنگل ها و کوه های بلندی که گرداگرد آن را چون نگینی در برگرفته‌اند، از جمله زیستگاه‌های مناسب در بخش شمال غربی خراسان می‌باشد.
در دره‌های حاصل‌خیز رشته‌کوه آلاداغ، واقع در جنوب شهر بجنورد، از گریوان گرفته تا اسدلی و سر حصار کلاته نقی، نشانه‌هایی از سکونت اقوام بومی و آریایی در هزاره اول پیش از میلاد مسیح به‌دست آمده است.
وجود تپه‌های باستانی «سریوان» و «تاتار » و «بدرانلو » و تپه‌های « بلبل » و «حصارگرمخان» در حاشیه رود اترک متعلق به هزاره اول قبل از میلاد پیشینه تاریخی تمدن بجنورد را به سه هزار سال پیش میرساند و پژوهش های مقدماتی انجام شده بر روی سنگ‌نگاره « تکه » بیانگر حیات و تمدن در حداقل پنج هزار سال پیش در این نواحی است.
تپه باستانی « سرخرمن » برج در 2 کیلومتری غرب بجنورد با قدمتی سه‌هزار ساله، خرابه‌های شهر « بیژن‌یورد» یا «کهنه‌کند » در 2 کیلومتری غرب بجنورد، باز مانده از روزگار اشکانیان، حاکی از وجود مراکز تمدن بشری در پیرامون شهر کنونی بجنورد بوده است.
*بنای عمارت مفخم
عمارت مفخم بزرگترین و شاخص ترین اثر تاریخی دروه قاجار در استان خراسان شمالی است که در اوایل دهه 1300 هجری قمری به دستور یار محمدخان شادلو معروف به سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان، به عنوان محل سکونت وی و خانواده اش ساخته شده است.
این بنای مجلل 34 اتاق با دو تالار بزرگ دارد، نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است که سراسر آن به زیباترین وجهی با انواع فنون کاشیکاری معرق، معقلی، هفت رنگ و با طرح ها و نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی، ختایی و هندسی زینت یافته است.
مصالح بکار رفته در بنا آجر با ملات گچ است و هر طبقه ساختمان دارای دو ایوان شمالی و جنوبی می باشد، سرتاسر بنا با کاشی های خشتی و هفت رنگ زیبا در اندازه و شکل های مختلف به رنگ های فیروزه ای، زرد، صورتی، بنفش، سفید، سبز، سرخ و سیاه کاشی کاری شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زینت داده شده است.
نمای بیرونی ساختمان تصاویری از دو فرشته بالدار، چهره های انسانی، نقاشی از گل و گیاه و پرنده، طبیعت و طرح های هندسی سده 13را به تماشا می گذارد.
این بنای تاریخی با شماره 952 در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است، بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان شناسی و مردم شناسی استان تبدیل شده است.
موزه های مردم شناسی از جمله موزه های تاریخی هستند که در آن گوشه ای از فرهنگ اقوام و ملل یک منطقه را در قالب های آداب و رسوم، مشاغل سنتی و صنایع دستی به نمایش گذاشته می شود، بخش مردم شناسی موزه از سه موضوع کلی اقوام، مشاغل و آئین ها تشکیل شده است.
* آیینه خانه مفخم
بنای معروف به آیینه خانه یکی از یادمان های برجسته ی دوره قاجاریه خراسان شمالی است که در شمال شهر بجنورد، در منتهی الیه شمالی خیابان شریعتی قرار دارد، در این دوره بنای آیینه خانه همراه با بناهای دیگری از جمله عمارت مفخم، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر، در باغ بزرگی قرار داشته و مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل می داده است.
این بنا در دهه 1300 هجری، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم ساخته شده و به عنوان فضای اداری و دیوانی، برای انجام دیدارهای رسمی سردار مفخم با رجال سیاسی عهد قاجار و نیز انجام مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال سیاسی دوره قاجار مورد استفاده قرار می گرفته است.
معروف است که طراحی نقشه ساختمانی آیینه خانه به دست میرزا مهدی خانشقاقی اولین مهندس معمار ایرانی که از دانشکده معماری پاریس فارغ التحصیل شده بود، انجام شده است.
ساختمان آیینه خانه در دو طبقه ساخته شده که در مجموع 9 اتاق دارد، یکی از اتاق های طبقه فوقانی تمام دیوارها و سقف آن با طرح های زیبایی آیینه کاری شده و به خاطر وجود همین تالار است که این بنا را آیینه خانه نامیده اند، بنای آیینه خانه به شماره 1167در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از سال 1379تاکنون به عنوان موزه اسناد و نسخ خطی مورد استفاده قرار می گیرد.
* امامزاده محمدرضا لنگر
بنای امامزاده محمد رضا یکی از یادمان های مذهبی- تاریخی شهرستان بجنورد است که در دوره تیموری ساخته شده است، کتیبه بنا مفقود شده، این بقعه بارها تعمیر شده و نمای خارجی آن در دوره قاجار کامل تجدید شده است.
بنا از کف تا بالای گنبد دوپوش حدود 7 متر ارتفاع دارد، پیشانی ایوان ها، لچکی ها و تمام پوستۀ خارجی گنبد با کاشی های فیروزه ای رنگ پوشش یافته است.
* بنای آرامگاهی بش قارداش
بنای آرامگاهی بشقارداش از آثار برجسته دوره قاجاری در شهرستان بجنورد است که طرح کلی پلان آن از یک گنبدخانه در وسط و دو اتاق کوچکتر در طرفین تشکیل شده که ورودی آنها در ضلع غربی است.
در جلوی هر ورودی ایوانی با قوس جناقی وجود دارد که در طرفین آن منارهای ساخته اند، سراسر نمای غربی بنا، روی ستون ها و نیز گنبد با کاشی های فیروزه ای و هفت رنگ تزئین شده است، این بنا آرامگاه سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان در دوره قاجار است.
* کوشک باغ علی آباد
کوشک باغ علی آباد بنایی است دو طبقه با پلان مستطیلی که در دوره قاجار در مرکز باغی ساخته شده است، این کوشک چهار ورودی در جهات اصلی دارد و طرح کلی آن در طبقه همکف شامل یک حوضخانه با سقف گنبدی در مرکز و دو اتاق در ضلع شرقی و غربی است، در زیر سقف حوضخانه رسمی بندی و کاربندی های زیبای گچی وجود دارد.
برای رسیدن به طبقه دوم و پشت بام پلکانهایی در بنا تعبیه شده است، مجموعه باغ و کوشک علی آباد از نمونه های معماری باغ ایرانی در استان خراسان شمالی است.
* مجموعه سبزه میدان
مجموعه سبزه میدان متشکل از یک کاروانسرا، حمام، راسته بازار و چند قهوه خانه از آثار دوره قاجار در شهر بجنورد است، شاخص ترین اثر این مجموعه کاروانسرا است که طرح کلی آن از یک میانسرا و 34 حجره در اطراف آن تشکیل شده است، قسمت های مختلف کاروانسرا از جمله لچکی قوس ها به شیوه آجرچینی خفته راسته و آجرهای قالبی برجسته تزئین شده است.
بنای حمام در شمال شرقی مجموعه قرار دارد و به شیوه حمام های سنتی طراحی شده است، در این طرح پس از ورودی، رختکن وجود دارد که از طریق یک راهروی باریک به سربینه و نهایتا گرمخانه راه پیدا می کند.
* حسینیه جاجرمی
حسینیه جاجرمی از یادمان های اواخر دوره قاجاریه در شهر بجنورد است که به استناد کتیبه موجود در سال 1325 هجری قمری به دست استاد غلامرضا بنا یزدی ساخته شده است، این بنا یک نمونه معماری سنتی از نوع حیاط مرکزی است که نوعی معماری درونگرا قلمداد می شود و در آن تمام درب و پنجره ها و نورگیرهای رو به حیاط باز می شوند.
طرح کلی پلان بنا مربع شکل است و در ضلع شرقی و غربی از دو طبقه تشکیل شده که در مجموع حدود 600 متر مربع مساحت دارد، ورودی حسینیه از طریق یک هشتی به حیاط مرکزی متصل شده که با دو رشته پلکان در گوشه های شمال شرقی جنوب غربی به مهتابی های طبقه فوقانی راه می یابد.
سقف هشتی بنا در قسمت ورودی و تمام حجره های طبقه پایین با قوس کلیل پوشش یافته و طبقه بالا به صورت تیرپوش است، بنا ا آرایه های معماری از قبیل آجرکاری، گچبری، مقرنسکاری و کتیبه هایی تزئین شده است.
قسمت بالایی دیوار ایوان شرقی کتیبه ای به خط نستعلیق دارد که در آن گزیده ای از ترکیب بند مشهور محتشم کاشانی در مرثیه شهدای کربلا (باز این چه شورش است) گچبری شده است، این اشعار متناسب کاربری اصلی این بنا به عنوان حسینیه و محل عزاداری سوگواران سید الشهدا (ع) است.
بنای اولیه حسینیه در ابتدا کاربری مسکونی داشته و بعدها وقف حسینیه شده و هر ساله ماه صفر در آن عزاداری می شود، به هر حال پس از آسیب دیدن و متروک شده بنا در دهه های بعد خانوادۀ واقف آنرا به شرط حفظ و احیا و رعایت مفاد وقفنامه در اختیار اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی قرار داده اند.
هم اکنون حسینه جاجرمی به عنوان موزه، بازارچه صنایع دستی و سفره خانه سنتی مورد بهره برداری قرار گرفته و در ایام محرم مراسم عزاداری در آن برگزار می شود.
* مقبـره شهدا
مقبره شهدا نمونه برجسته ای از آثار معماری دوره پهلوی اول در بجنورد است که در مرکز باغی ساخته شده است، این بنای یادبود، مدفن تعدادی از افسران رضا شاه است که در واقعه سرکوب شورش لهاکخان که در سال 1304 در منطقه علم سرکشی برافراشته بود جان خود را از دست دادند، پلان مقبره شهدا متشکل از یک چهار ضلعی گنبد دار است که در هر گوشه آن مناره کوچکی وجود دارد و بدنه آن با آجرهای تراشدار تزیین و با الهام از معماری قرون اولیه اسلام ساخته شده است.
* خانه بانک ملی
خانه بانک ملی یکی از خانه های دوره پهلوی در شهر بجنورد است که با تلفیق معماری سنتی و اروپایی ساخته شده است، پنجره ها و برخی ورودی های بنا با قوس کمانی پوشش یافته و بر بالای آنها قاب های کاشی کاری شده ای ایجاد شده است.
پلان بنا، سقف شیروانی معروف به کلاه فرنگی و بسیاری ویژگی های دیگر این بنا از معماری اروپایی در سده های 19- 18 میلادی اقتباس شده است.
* آرامگاه امامزاده سلطان سید عباس(ع)
آرامگاه امامزاده سلطان سید عباس (ع) که به معصوم زاده شهرت یافته در جنوب شهر بجنورد قرار گرفته و به دلیل نوسازی های مکرر، تاریخ ساخت آن معلوم نیست، این بقعه مدفن امامزاده سلطان سید عباس، فرزند امام موسی کاظم(ع) است که در دوره حکومت عباسی از مدینه وارد خراسان شده و در اواخر سدۀ دوم هجری وفات یافته است.
*** شهرستان شیروان
* غارهای هنامه
غارهای هنامه از مجموعه ای فضاهای دستکند تشکیل شده که برای ایجاد یک روستا با موقعیت تدافعی ویژه در دل کوه کنده شده است، این مجموعه معماری دستکند شامل فضاهای متعدد مسکونی، انبار، آغل است که با اختلاف سطح و در سه طبقه ساخته شده اند، طبقه اول باره بند یا محل نگهداری احشام و طبقات دوم و سوم محل انبار آذوقه و اسکان مردم بوده است.
به استناد مطالعه سفالینه های به دست آمده در اطراف این مجموعه و نیز مطالعات تطبیقی، غارهای هنامه در قرون 5-4 هجری ساخته شده و در دوره های بعد و به ویژه در زمان آشوب ها و نا امنی مورد استفاده قرار می گرفته است.
* آرامگاه امامزاده حمزه ابن موسی الرضا (ع)
آرامگاه امامزاده حمزه رضا یکی از بقاع متبرکه و اماکن تاریخ شهرستان شیروان است که در روستای زیارت قرار گرفته و به حمزه ابن موسی الکاظم، از برادران امام رضا (ع) منسوب است.
این بنا پلان مستطیلی و چهار ورودی در جهات اصلی دارد و دیوارهای خارجی بنا با طاق نماهای قوسدار نماسازی شده و ایوان ورودی اصلی در ضلع جنوبی کاشی کاری شده است.
* چهار طـاقی تیموری
بنای تاریخی چهار طاقی تیموری در 6 کیلومتری شیروان واقع شده است، این مقبره به عیدخواجه یکی از سرداران تیمور منسوب است، بنای مقبره تیموری از بیرون نمای هشت ضلعی و از داخل نقشه چهار ضلعی دارد، گبند بنا از نوع دو پوش منفصل بوده که در سال های گذشته پوشش خارجی آن از بین رفته است. عناصر مختلف از جمله طاق نماهایی با پوشش جناقی و آجرچینی خفته راسته در قسمت ساقه گنبد نمای خارجی بنا را تزیین کرده است، داخل بنا با اندود گچ پوشیده شده که در بخش های مختلف با نقاشی های منحصر بفردی با صحنه شکارگاه و نقوش گیاهی تزیین شده است.
همچنین در زیر نورگیرهای پایین گنبد یک نوار کتیبه گچبری زیبا به خط ثلث با مضمون آیاتی از سوره مبارکه آل عمران جلوه خاصی به این بنا داده است.
* آرامگاه زکریـای پیغمبر (ع)
مقبره امامزاده زکریا در فاصله 70 کیلومتری شمال شرق شهر شیروان، در حد فاصل روستای نامانلو و منطقه گلول قرار گرفته است، به استناد روایات کهن و ادبیات شفاهی، در محل آرامگاه سر بریده زکریای پیغمبر دفن شده و بدن آن بزرگوار به صورت جداگانه در فاصله نزدیکی از بارگاه اصلی مدفون شده است.
مردم نامانلو و روستاهای اطراف و نیز عده ای از سایر نقاط شهرستان در یکی از روزهای تابستان برای انجام مراسمی کهن به سوی زیارتگاه زکریا (ع) رهسپار می شوند و بر فراز قله و در جوار آرامگاه، برای برداشت محصول خود مراسم شکرگزاری را به جای میآورند.
در این مراسم مردم برای شکرگزاری از خوان پر نعمت و بیکران ایزدی به قربانی و نذر و نیاز می پردازند و بدین ترتیب یکی از کهن ترین و زیباترین رسوم ایرانی - اسلامی را به نمایش می گذارند.
*** شهرستان فاروج
* قلعه تاریخی علی آباد
قلعه علی آباد یکی از قلاعی است که در دوره صفوی برای ایستادگی در برابر اقوام مهاجم ساخته شده و با توجه به نا امنی منطقه همچنان تا اواخر دوره قاجار مورد استفاده بوده است، این قلعه پلان مستطیلی دارد و با برج و بارو و خندق بزرگی مستحکم سازی شده است، این قلعه دو دروازه در وسط حصار شمالی و جنوبی، چهار برج درگوشه ها و دو برج در وسط حصار شرقی و غربی دارد.
* آرامگاه بابا و بی بی
زیارتگاه بابا و بیبی از آثار تاریخی دوره تیموری در شهرستان فاروج است، این بنا متشکل از دو اتاق در ضلع شمالی و جنوبی و یک ایوان بزرگ با پوشش قوسی در ضلع شرقی است، در داخل هر اتاق قبری وجود دارد که بر روی آن یک صندوقچه چوبی منبتکاری شده با نقوش گیاهی و کتیبه هایی به خط ثلث وجود دارد. سقف اتاقی که مرقد بابا حسین در آن قرار گرفته با گنبد رُک و عرقچینی در زیر پوشش یافته و پوسته خارجی گنبد روکشی از جنس ورق گالوانیزه دارد.
* حمام قدیمی روستای استاد
نمونه ای از حمام های دوره قاجار-پهلوی در شهرستان فاروج است که به صورت زیرزمینی با مصالح سنگ و ساروج ساخته شده است، طرح کلی حمام از یک راهروی ورودی، یک سربینه با پلان هشت ضلعی، گرمخانه و مخازن آب تشکیل شده است، سقف حمام پوشش گنبدی دارد و در وسط گنبدها روزنه ای جهت ورود نور به حمام تعبیه شده است.
* مسجد جامع استاد
مسجد جامع استاد از آثار مذهبی- تاریخی شهرستان فاروج است که به دلیل انجام تعمیرات فراوان تاریخ دقیق ساخت آن معلوم نیست، این مسجد از نوع مساجد شبستانی ساده است و پلان آن متشکل از یک مستطیل است که در وسط آن ستون های چهارگوش بزرگی به قطر 2 متر وجود دارد.
این ستون ها در قسمت بالا به وسیله قوس های جناقی کند که فشار حاصل از سقف را به پایه ها منتقل می کنند به هم ارتباط یافته است.
*** شهرستان اسفراین
* شهر بلقیس
شهر بلقیس بقایای شهر کهن اسفراین در خراسان شمالی است که از سده های نخستین اسلام شکل گرفته و تا پایان دوره صفوی و اوایل قاجار زندگی در آن جریان داشته و به عبارتی بیش از هزار سال تاریخ اسفراین را در دل خود جای داده است، شهر بلقیس شرایط و ویژگی های کامل یک شهر اسلامی را داراست و از بخش های مختلف شامل ارگ، شارستان و تاسیسات مختلف شهری چون بازار و مسجد برخوردار است.
ارگ شهر بلقیس مهم ترین و شاخص ترین اثر این مجموعه باستانی است که از آن می توان به عنوان یکی از بزرگترین سازه های خشتی در ایران نام برد، این سازه بزرگ خشتی و چینه ای وسعتی حدود 51000 مترمربع دارد که زمانی 29 برج در اندازه های متفاوت حفاظت از آن را به عهده داشته اند.
در گرداگرد ارگ یک خندق وسیع وجود دارد که نفوذ پذیری قلعه را دشوارتر می ساخته است، در محدوده حصار شهر شارستان آثار دیگری نیز قابل مشاهده است.
بعلاوه، دو بنای مهم دیگر هم خارج از حصار شهر بلقیس ولی در نزدیکی آن قرار دارند: یکی بنای کاروانسرای معروف به کهنه رباط در بخش شمال غربی شارستان شهر بلقیس و دیگری مجموعه ای معروف به یخدان ها که در بخش جنوب غربی شهر تاریخی اسفراین قرار دارند.
کاوش های باستان شناسی در شهر بلقیس از سال 1386 با انجام گمانه زنی برای تعیین عرصه و حریم شهر شروع شد و تاکنون به طور مستمر ادامه داشته است.
کاوش های شهر بلقیس منجر به کشف آثار فرهنگی-هنری نفیسی شامل انواع سفالینه ها و ظروف، سکه، کوره های سفالگری، بقایای مسجد و آب انبار و آثار دیگری شده است که روی هم رفته تصویر روشنی از تاریخ این شهر باستانی را ترسیم می کنند.
آثار به دست آمده از شهر بلقیس در موزه بزرگ باستان شناسی استان در بجنورد به نمایش درآمده است، انجام مطالعات و کاوش های باستان شناختی منجر به معرفی شهر بلقیس و تبیین اهمیت های فرهنگی آن شده و باعث تاسیس پایگاه میراث فرهنگی شهر بلقیس در سال 1388 شد.
از این زمان، پایگاه شهر بلقیس به موازات کاوش های باستان شناختی، به انجام فعالیت های مرمتی در بخش های مختلف شهر به ویژه مرمت ارگ و نیز مقبره شیخ آذری پرداخته و برنامه های گسترده ای برای شناسایی و معرفی این میراث ارزشمند باستانی در دستورکار دارد.
* قلعه صعلوک
بنای تاریخی قلعه صعلوک دژی استوار بر جبهه جنوبی ارتفاعات سالوک است که که قدمت آن به قرون 6-7 هجری می رسد و در متون تاریخی مختلف از آن یاد شده است، این قلعه بر فراز یک صخره منفرد با دیواره های پرتگاهی ساخته شده که تسخیر آن را بسیار دشوار ساخته است.
در داخل قلعه بقایای تاسیسات مختلف مانند انبار آذوقه و غلات، حمام، آسیاب، زندان و محل سکونت فرمانده قلعه و افراد دیگر وجود دارد که روی هم رفته مساحت قلعه را به بیش از یک هکتار میرساند، قلعه صعلوک از نظر وسعت و موقعیت بسیار صعب العبور، یکی از برجسته ترین قلاع نظامی دوره اسلامی در شمال خراسان است.
* آرامگاه امامزاده احمد بن علی موسی (ع)
بنای امامزاده احمد بن موسی در نزدیکی روستای کوران با پلان مستطیلی ساخته شده است، این بنا از یک گنبدخانه، دو تالار یا شبستان شرقی و غربی و چهار ایوان در جهات اصلی تشکیل شده است، همچنین شش اتاق در طرفین ایوان ها و ضلع غربی گنبدخانه وجود دارد که به چله خانه معروفند.
گنبدخانه فضای اصلی این بقعه است که در مرکز قرار گرفته و سقف آن با یک گنبد دوپوش منفصل پوشش یافته است، این بنا با مصالح آجر و ملات گچ و آهک ساخته شده ولی در قسمت پایین دیوارها تا ازاره لاشه سنگ بکار رفته که در زیر اندود گچی پنهان شده است.
*مقبره بابا قدرت
آرمگاه باباقدرت به شیوه معماری دستکند ایجاد شده و تمام عناصر تشکیل دهنده آن در دل یک تپه طبیعی حفر شده است، پلان کلی بنا از سه بخش اصلی شامل یک ورودی در سمت شرق، یک تالار مستطیل شکل، یک رشته پلکان در انتهای دالان و یک گنبدخانه مربعی تشکیل شده است، گنبد از نوع دوپوش پیوسته و از جنس قلوه سنگ و کچ نیمکوب ساخته شده است، تمام سقف و کف بنا به صورت طبیعی رها شده و از جنس کنگلومرا است، مگر گنبدخانه که کامل با اندود گچ پوشش یافته و در بخش های مختلف آن تزییناتی به شکل نقوش هندسی یا آیات قرآن و احادیث با رنگ آبی نوشته شده است.
* آرامگاه رشید الدین محمد بیدوازی
شیخ رشید الدین محمد بیدوازی از مشایخ صوفیه و بیست و یکمین قطب سلسله ذهبیه کبرویه است، به استناد متون تاریخی وی در سال 877 هجری وفات یافته و در زادگاهش بیدواز به خاک سپرده شده است، بر مزار او یک بنای ساده هشت ضلعی گنبددار با سنگ لاشه و ساروج ساخته شده است.
گنبد بنا نیمکره ای و از جنس آجر با کلافکشی چوبی است که از دیواره خارجی گنبد به صورت خشخاشی بیرون زده است.
* آرامگاه شاهزاده محمد باغشجرد
بنایی است آجری با پلان مستطیلی که در بافت مسکونی روستای باغشجرد و در نزدیکی مظهر قنات روستا قرار دارد، پلان اصلی بنا به سبک چهارطاقی است که امروزه به غیر از ورودی شرقی سایر ورودی ها مسدود شده و به شکل طاق نما درآمده اند.
در ضلع شمالی بنا یک رشته پلکان تعبیه شده که دسترسی بر بام بنا را میسر می سازد، در طرفین ورودی نیز دو حجره وجود دارد که یکی از آنها مسدود و یکی باز است، نمای داخلی بنا اندود شده و بر اندود گچ نقوش متنوع گیاهی، هندسی و کتیبه هایی به رنگ قرمز اخرایی، آبی لاجوردی، و سبز روشن نقاشی شده است.
کتیبه ها عمدتا شامل ادعیه و آیات قرآنی است، در قسمت بالای دیوار و بر افریز به خط ثلث بر زمینه لاجوردی «آیه الکرسی» نوشته شده و در پایین آن انواع ترنج های هندسی با نقوش گیاهی و ادعیه و زیارت نامه ها نوشته شده است.
* آرامگاه امامزاده حمزه بن موسی
طرح کلی پلان بنا بسیار ساده است که از یک گنبدخانه و ایوانی در ضلع جنوب غربی تشکیل شده است، هر یک از اضلاع گنبدخانه 5 متر طول دارد و از داخل با گچ اندود شده و در سراسر آن نقوش گیاهی شامل نقوش اسلیمی، ختایی و ترنج هایی نقش شده که در بخش های مختلف با ادعیه و آیات قرآن تزیین شده است.
در ترسیم نقوش از رنگ زرد، آبی، قرمز، مشکی و رنگ سفید گچ در زمینه استفاده شده است، در ایوان ورودی بخشی از نقش یک شمایل انسانی و یک آهو دیده می شود که شاید تمثال مبارک امام رضا و جانور در دام افتاده باشد(ضامن آهو).
در بخش های مختلف داخل بنا کتیبه هایی شامل ادعیه و سوره های قرآن وجود دارد، در داخل طاق نمای شرقی در داخل یک ترنج بزرگ بخشی از دعای ختم ناد علی کبیر به خط ثلث نوشته شده است.
* آرامگاه شیخ احمد ذاکر گورپانی
شیخ جمال الدین ذاکر جورفانی (گورپانی) از عرفای نامدار شهرستان اسفراین و از اقطاب سلسله کبرویه است، وی از شاگردان شیخ رضی الدین علی لالا بوده و طریق تصوف را از ایشان اخذ کرده است.
پلان مقبره شیخ از نوع چهارضلعی گنبد دار و با مصالح خشت و گل ساخته شده است، با توجه به نوع مصالح به کار رفته در بنا شامل خشت و گل، میزان فرسایش در اثر زیاد بوده و از همین رو در دوره های مختلف بازسازی شده و تاریخ دقیق ساخت آن نامعلوم است.
*** شهرستان جاجرم
* مسجد جامع جاجرم
بنای مسجد در میانه بافت تاریخی شهر جاجرم واقع شده که هنوز بخش هایی از آنها مانند ارگ کاظم خان و باغ و بنای کوشک و برخی بناهای دیگر بر جای مانده اند. برخی پژوهشگران بنای اولیه مسجد جامع جاجرم را به دوره سلجوقی نسبت می دهند. این مسجد از نوع مساجد شبستانی است و پلان آن بسیار ابتدایی و مشابه طرح یک ایوانی است.
فضای شبستان ها به وسیله طاق و ضربی پوشش یافته و به وسیله رواق هایی به صحن مرکزی مرتبط می شود، در پشت شبستان غربی یک فضای الحاقی در راستای شبستان اصلی ساخته شده که در فصول سرد سال به عنوان شبستان زمستانی از آن بهره می برده اند.
مسجد جامع جاجرم بر خلاف الگوی رایج مسجد سازی مناره ندارد و در مجموع نمای بیرونی آن ساده و عاری از تزیین است، فقط بر پیشانی ایوان و در محل ورود به گنبدخانه چند کاشی فیروزه ای کتیبه دار وجود دارد که به شدت آسیب دیده اند، به غیر از این بیشتر تزیینات در گنبدخانه تمرکز یافته که اغلب شامل تزیینات گچبری، کاربندیها، قطاربندی در قسمت محراب، لچکی ها و چند کتیبه است.
* آرامگاه خواجه مهزیار از جمله آثار ارزشمند مذهبی-تاریخی شهرستان جاجرم به شمار میرود که ساخت آن را به دوره ایلخانی نسبت می دهند، این آرامگاه پلان چهارطاقی ساده دارد که در پاکار گنبد به صورت هشت ضلعی درآمده و در نهایت به کمک چهار فیلپوش، گنبد بزرگی بر فراز آن ساخته شده است.
ورودی بنا در ضلع شمالی قرار دارد که در بالای آن تزیینات مقرنس کاری به چشم می خورد، براساس متون تاریخی، تا دوره قاجار فضای داخلی بقعه و به ویژه مرقد تزیینات آجرهای لعابدار فیروزه ای با نقش برجسته آیات شریفه قرآنی به خط ثلث و نقوش گیاهی داشته که بعدها از محل برداشته و به مقبره یارمحمد خان شادلو در بش قارداش منتقل و در آنجا نصب شده است، این کاشی ها در حال حاضر در «گنجینه هنرهای اسلامی» موزه ملی ایران به شماره ثبت 3278 نگهداری می شوند.
* بنای شاهزاده ابراهیم دربند
آرامگاه شاهزاده ابراهیم در یک کیلومتری شمال روستای دربند از توابع بخش شوقان شهرستان جاجرم است، بنای امامزاده در دامنه شرقی تپه ای قراردارد که دربردارنده لایه های استقراری از قرون 8-7 تا دوره صفوی است.
در نمای خارجی بنا در طرفین هر ورودی یک مناره کوتاه تزیینی ساخته شده است و در داخل ایوان های شرقی و شمالی آثار تزیینات گچبری به شیوه قالبی وجود دارد، با وجودی که کتیبه ای در بنا وجود ندارد و نیز نمی توان در متون تاریخی سند روشنی از زمان ساخت بقعۀ شاهزاده ابراهیم به دست آورد، سبک معماری بنا و شیوه اجرای طاق و قوس ها معماری قرون 7 و 8 را به ذهن القاء می کند و به اعتقاد اهالی، مدفن امامزاده ابراهیم، برادر امام رضا (ع) است.
* سردابه جاجرم
سردابه جاجرم یکی از آثار تاریخی دوره ایلخانی است که به صورت دو طبقه با مصالح سنگ و ملات گچ ساخته شده است، طبقه پایین در زیر زمین ساخته شده و یک ورودی در ضلع شرقی دارد که با شیب ملایمی به داخل بنا راه می یابد.
پوشش سقف فضای زیرین قوسی است و چهار ستون در زیر سقف بار طبقه فوقانی را به دوش می کشند، بنای طبقه فوقانی پلان چهارطاقی دارد و نمای خارجی آن با طاق نماهایی تزیین شده است.
* قزلر قلعه
قزلرقلعه یکی از قلاع تدافعی شهرستان جاجرم است که بر فرازکوه بلندی در حاشیه شمالی جلگه شقان ساخته شده و بر دشت مجاور اشراف دارد، پلان قلعه بیضی شکل است و با مصالح سنگ های نتراشیده و ملات گل بر بنیاد صخره ای ساخته شده است، تاریخ ساخت این قلعه به طور دقیق معلوم نیست ولی به احتمال فراوان در قرون میانی اسلامی ایجاد شده است.
* حمام قدیمی جاجرم (موزه گرمابه و تاریخ شهر جاجرم)
حمام خزینه ای جاجرم با 700 مترمربع مساحت در دل بافت تاریخی شهر و در کنار بقایای ارگ قدیم شهر معروف به نارین قلعه و مسجد جامع تاریخی شهر قرار گرفته و به دوره متاخر اسلامی تعلق دارد. ورودی حمام از طریق یک سردر و 5 پله به رخت کن حمام راه می یابد که خود با یک دالان ارتباطی موسوم به میان در به گرمخانه متصل می شود، میان در دالان موربی است که نوعی فضای گذر برای دستیابی از فضای گرم و مرطوب گرمخانه به سرد و خشک تر رختکن است.
*خانه شاه نشین بنی هاشم
خانه معروف به شاه نشین بنی هاشم یکی از آثار ارزشمند دوره قاجار در شهرستان جاجرم است که به صورت دو طبقه ساخته شده و طبقه فوقانی محل پذیرایی از مهمانان رسمی و رجال دولتی بوده است، این بنا به لحاظ داشتن تزیینات زیبای گچبری که به ویژه در اطراف شومینه ها تمرکز یافته و نیز کتیبه های ثلث شامل آیات قرآنی، ادعیه، نام پنج تن، تاریخ ساخت بنا و نام استاد گچکار و کاتب منحصر به فرد است.
* نقوش صخره ای جربت
نقوش صخره ای جربت که در منطقه به سنگ نگاره معروف شده اند عبارتند از مجموعه ای از نقوش حیوانی شامل کَل، بز کوهی با شاخه ای بلند، شتر، انسان اسب سوار و برخی نمادهای مذهبیِ اسلامی و کتیبه هایی به خط عربی و فارسی که باکوبیدن یک شیء نوک تیزی بر بدنۀ صخره های سیاه رنگِ فروغلتیده در پای دامنۀ کوه نقش شده است. این مجموعه نقوش به یک دوره معین تعلق ندارد و در قرون متوالی بارها از روی نقوش قدیمی تر تقلید شده است.
***شهرستان مانه و سملقان
* تپه قلعـه خان
تپه قلعه خان یکی از بزرگترین و مهم ترین استقرارگاه های پیش از تاریخ در شهرستان مانه و سملقان است که سابقه استقرار در آن به دوره نوسنگی، حدود هشت هزار سال قبل می رسد و زندگی در آن تا دوره ساسانی ادامه داشته است.
به علاوه آثاری از استقرار در دوره های مختلف اسلامی نیز در این تپه کشف شده است، کاوش های باستان شناسی در این تپه منجر به کشف بقایای یک قلعه بزرگ دوره ساسانی و مقدار زیادی خمره سفالی و اشیاء باستانی دیگر شد که امروزه در موزه باستان شناسی (عمارت مفخم) در مرکز استان نگهداری می شوند.
* مجموعه اسپـاخو
مجموعه تاریخی اسپاخو در روستایی به همین نام و در 61 کیلومتری جنوب غرب شهر آشخانه، مرکز شهرستان مانه و سملقان قرار دارد، در مجموعه تاریخی اسپاخو تاکنون 14 اثر و محوطه تاریخی شامل بنای اسپاخو، قلعه شهر سوخته، معدن تاریخی، ساختار های آرامگاهی، قلعه ساسانی، محوطه اسپاخو، حمام، راه قدیمی، محوطه ساسانی، رشته قنات های قدیمی، محوطه اسلامی و محوطه چشمه علی اصغر شناسایی شده است.
مهم ترین و شاخص ترین اثر این مجموعه بنای سنگی اسپاخو است که بر سطح تپه ای بلند در جنوب روستای امروزی اسپاخو قرار دارد، این بنا با جهت طولی شرقی- غربی از دو فضای متفاوت تشکیل شده است.
به طور کلی ویژگی های برجسته معماری بنای اسپاخو ترکیبی از عناصر و سبک های معماری بناهای دوران تاریخی ایران و به ویژه دوران ساسانی است، با توجه به قرار گرفتن این مجموعه تاریخی در نزدیکی جاده گرگان به بجنورد، مهم ترین هدف در برنامه های پژوهشی این مجموعه تاریخی، کاوش های باستان شناسی و تبدیل مجموعه به یک سایت موزه فضای باز جهت معرفی جاذبه های تاریخی استان و جذب گردشگر تاریخی است.
* آرامگاه امامزاده قاسم بازارقارناس
آرامگاه امامزاده قاسم یکی از یادمان های مذهبی - تاریخی دورۀ قاجار در شهرستان مانه و سملقان است، ایوان ورودی در ضلع شرقی قرار دارد و سقف آن با قوس گهواره ای بزرگی پوشش داده شده که در طرفین آن دو گلدسته با ارتفاع 8 متر ساخته شده است.
* آرامگاه امامزاده دلاور
آرامگاه امامزاده دلاور یا محمد دیباج از بقاع متبرکه شهرستان مانه و سملقان است که به دلیل نوسازی های مکرر تاریخ ساخت آن به طور دقیق معلوم نیست. روایت شده که امامزاده دلاور یکی از نوادگان امام رضا (ع) بوده است.
*** شهرستان گرمه
* موزه قلعه جلال الدین گرمه
قلعه جلال الدین یکی از برجسته ترین قلعه های نظامی خراسان شمالی قلمداد می شود که در سده های 7-6 هجری ساخته شده است، این قلعه با مصالح سنگ و ساروج به صورت یک شش ضلعی منظم روی سطح ناهمواروصخره ای تپه ای بلند احداث شده است، موقعیت جغرافیایی قلعه بر سر راه ارتباطی شهرها و مراکز مهم شمال شرق فلات ایران همچون نیشابور، جرجان، مرو و خوارزم اهمیت راهبردی قلعه را دو چندان میکرد.
* رباط عشق
رباط یا کاروانسرای عشق یکی از چندین رباط تاریخی شهرستان گرمه است که در دوره تیموری بر سر شاهراه ارتباطی گرگان و نیشابور بنا شده است، شواهد موجود نشان می دهد که در دوره تیموری در این محل کاروانسرای قدیمی تری وجود داشته که قدمت آن دست کم به قرون 5-4 هجری میرسد و به دلیل تخریب زیاد به دستور میرعلیشیر نوایی، وزیر دربار سلطان حسین بایقرا- در کنار آن رباط کنونی را ساخته اند. کاروانسرای موجود پلان مستطیلی دارد و حیاط مرکزی آن یک صحن چهار ایوانی است که از هر طرف با غرفه های متعدد و اتاق هایی برای استراحت کاروانیان و نیز اصطبل هایی برای احشام آنها احاطه شده است.
مصالح اصلی بنا سنگ، ساروج و آجر است و طرح کلی آن تا حد زیادی به رباط قلی شباهت دارد.
* حوض انبار بینیدنباله
این حوض انبار با لاشه سنگ و ملات گل آهک ساخته شده و از دو بخش اصلی شامل دهلیز ورودی و مخزن آب تشکیل شده که با قوس نیم دایره و گنبد کلاخودی ساده پوشش یافته است، بنای حوض انبار که از جمله بناهای عام المنفعه دوره قاجار در منطقه به شمار می رود برای نگهداری آب باران در مسیر یک راه قدیمی ساخته شده و مدت ها آب مورد نیاز مسافران و چوپانان محلی را تأمین می کرده است.
چندین نمونه از این حوض انبارها در مسیر راه وجود دارد که امروزه با ورود تجهیزات حمل و نقل پیشرفته به عرصه زندگی بشر و منسوخ شدن نظام ارتباطی کاروانی، کاربری اصلی خود را از دست داده اند.
* رباط قره بیل
کاروانسرا یا رباط قره بیل یکی دیگر از کاروانسراهای تاریخی شهرستان گرمه است که به احتمال فراوان قدمت بنای اولیه آن به قرون 5-4 هجری می رسد و در متون تاریخی از آن به نام رباط املوتلو یاد شده است. بعدها در دوره تیموری و زمانی که شاهراه کهن گرگان-نیشابور برای دسترسی به مشهد احیا می شد، به دستور وزیر با تدبیر دربار تیموری،میر علی شیر نوایی، رباط هایی در طول این مسیر ساخته شده و یا رباط های قدیمی مرمت می شود.
در این فرایند رباط قره بیل نیز توسعه یافته و با الحاق بخش هایی جدید احیا و مورد استفاده مسافران قرار می گیرد، این کاروانسرا با مصالح سنگ، ساروج، گچ و آجر بنا شده و پلان چهارگوش با دو حیاط بزرگ و کوچک دارد، در گرداگرد حیاط بزرگ غرفه های متعددی احداث شده که پوشش سقف آنها گنبدی است و زیر سقف با کاربندی های زیبای گچی تزئین شده است.
* مسجد جامع درق
مسجد جامع ایور یکی دیگر از آثار مذهبی- تاریخی شهرستان ایور است که بر اساس کتیبه داخل بنا در سال 1171 هجری ساخته شده است، مسجد با مصالح خشت و گل ساخته شده و سقف آن با گنبدهای کوچک ضربی پوشش یافته که پایه آنها بر روی هفت ستون و شش نیم ستون مدور بزرگ قرار گرفته در کتیبه سنگی بنا بانی مسجد رحیم بک و معمار آن قنبر علی آقا خراسانی ذکر شده است.
***شهرستان رازوجرگلان
* بقعه شاهزاده نبی غلامان
بنای شاهزاده نبی غلامان در 200 متری جنوب غلامان و مشرف به آن قرار گرفته است این بنا در سال 1318 به دستور سروان امیر عباس دیباج حاکم وقت منطقه و به دست استاد شیخ علی نوروزی و به شاگردی محمد رحمانی تجدید ساخت شد، از ساختارهای قبل از مرمت و بازسازی بنا امروزه اثری باقی نمانده و تمامی ساختار امروزی بنای امامزاده مربوط به زمان پهلوی اول است.
این بنا به شکل شش ضلعی ایوان‌دار و با مصالح عمده آجر، گچ، ملات گلی و چوب است، ایوان بنا رو به شمال قراردارد یک ورودی بنا از جهت ایوان و شمال است و ورودی دیگر بنا از جهت غربی است، بنا دارای دو سنگ نوشته یکی بر بالای سر در ورودی و دیگری در بالای سردر ایوان است که به سال تجدید ساخت و سازندگان اشاره می کنند.
با توجه به پراکندگی تعداد زیادی قطعات کاشی و آجر لعاب دار گویا این مصالح نیز از جمله تزئینات بنا بوده که امروزه از بین رفته است، این امامزاده در میان مردم منطقه بسیار مورد احترام است و گورستان امروزی غلامان نیز در اطراف آن شکل گرفته است.
*مجموعه تاریخی راز
قدیمی ترین شواهد توالی استقراری شهر راز، امروزه در مناطق شمالی آن در تپه تاریخی بایر قلعه و تپه مجاورسفید باقی مانده است، با توجه به شواهد باستان شناسی تپه بایر قلعه بخش کوچکی از یک استقرار بزرگ روستایی از قرون میانه اسلامی (قرن پنجم ه.ق تا به امروز) بوده است.
تپه مجاورسفید نیز بخشی از استقرار گذشته راز بوده که کاربرد نظامی و حاکمیتی داشته است تپه مجاور سفید در بخش شرقی تپه بایر قلعه قرارگرفته و هنوز در بخش هایی از آن شواهد دیوار و استحکامات نظامی باقی مانده است.
سومین اثر این مجموعه گورستان تاریخی راز است که در بخش جنوبی بافت امروزی شهر راز قرارگرفته‌است و با توجه به سنگ نگاره های قبور آن، قدمت کاربرد گورستان تا دوران صفوی به عقب بازمی‌گردد.
در بخش جنوب غربی این گورستان بقایای مقبره موسوم به فخررازی قراردارد که در میان اهالی منطقه بسیار مورد احترام است، با توجه به تخریب کامل سنگ قبر این مقبره و از میان رفتن شواهد باستان‌شناسی آن، از هویت اصلی شخص مدفون در آن اطلاع دقیقی در دست نیست.
چهارمین اثر این مجموعه درخت کهنسال سرو راز است که در بخش مرکزی بافت شهر قرار دارد این درخت با عمر تقریبی800 سال به عنوان یک اثر طبیعی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
* ارگ تاریخی آلمادوشن
ارگ آلمادوشن در بلندترین بخش کوهی استوانه ای شکل و منفرد قرار گرفته است، سطح این کوه نسبتا مسطح است که در تمامی بخش های سطح این کوه آوار و توده‌های لاشه سنگ وجود دارد آواری که هر کدام مخروبه های یک بنا بوده است. در جنوبی‌ترین سطح این کوه و در نزدیکی لبه پرتگاهی آن مخروبه یک بنای مستطیل شکل بزرگ وجود دارد که به نظرمی رسد مهم ترین ساختمان این قلعه بوده است.اسم این اثر از روستای آلمادوشن که نزدیکترین روستا به آن گرفته شده این نام در زبان ترکی ' محل افتادن سیب' معنی می دهد.
* بقعه سید بزرگ
بقعه سید بزرگ یکی از بنا های آرامگاهی منطقه با ویژگی معماری محلی است که در 500 متری شرق روستای مرزی پرسه سو قرارگرفته است، با توجه به ویژگی های معماری، بنا مربوط به دوره تیموری است و در دوره صفوی و قاجار نیز مرمت شده است.
ساختمان و پلان بقعه عبارت است از بنای چهار ضلعی شکل گنبددار. ساختمان بقعه بر سطح یک سکوی مستطیل شکل با مصالح سنگ و ملاط گل، قرارگرفته است.
استان خراسان شمالی با داشتن یکهزار و 200 اثر تاریخی شناسایی شده در شمال شرق کشور قرار دارد و هرساله پذیرای میلیون ها مسافر، گردشگر و زائر امام هشتم (ع) عبوری است.
3007/ 6042
کپی شد
