شهر مشهد از روزگان قدیم مورد توجه مسلمانان بوده و موقوفات زیادی با هدف رفاه و خدمت به زائران و مجاوران، وقف حرم مطهر رضوی شده است که در مصارف بعضی از این رقبه ها تصریح شده تا به بهداشت عمومی اختصاص یابد.
به گزارش خبرنگار مهر، توجه به بهداشت عمومی و مداوای زائران بیمار از جمله اهداف اصلی واقفان و در واقع یکی از مصارف عمده منافع موقوفات به شمار می‌رود که این مهم تأسیس شفاخانه در جوار بارگاه حضرت رضا (ع) برای فراهم کردن رفاه و آسایش زائران را در پی داشته است.
اسناد و وقفنامه های موجود در آستان قدس رضوی مربوط به دوره صفوی نشان می‌دهد که شفاخانه از گذشته‌های دور در جوار حرم مطهر رضوی وجود داشته که به دلیل انتساب به بارگاه رضوی، دارالشفاء نامیده شده است.
در مرکز اسناد آستان قدس رضوی بیش از ۲۰ هزار برگ سند دارالشفا از دوره صفویه تا پایان دوره پهلوی اول نگهداری می‌شود که این اسناد نشان می‌دهد نزدیک به ۹۰۰ سند از این مجموعه مربوط به پرستاران به عنوان بیماردار و خادم بیمار است که در بیمارخانه یا دارالشفا مشغول به کار بوده‌اند.
قدیمی‌ترین اسناد پرستاران و بیمارداران دارالشفاء در گنجینه رضوی
قدیمی ترین اسناد در آستان قدس رضوی مربوط به شغل بیمارداری به سال ۱۰۱۱ هجری قمری بر می‌گردد که مربوط به پرداخت مواجب محمد سعید بیماردار است.
اصطلاح دارالشفا از سال ۱۰۵۰ هجری قمری به بعد متداول شد که قبل از این تاریخ به آن بیمارخانه یا مریض خانه می‌گفتند. اصطلاح پرستار و پَرَستاره نیز از دوره ناصرالدین شاه قاجار و از حدود سال ۱۳۱۵ قمری به بعد رایج شده است.
مناصب و مشاغل تشکیلات دارالشفای آستان قدس رضوی از دوره صفویه تا پایان دوره قاجاریه شامل حکیم باشی، حکیم، طبیب (به عنوان رئیس)، ناظر (مدیر داخلی)، جراح، کَحّال (چشم پزشک)، شربتدار (مسئول داروخانه)، عزَب (دفتردار، محاسب یا حسابدار)، بیماردار باشی (سرپرستار)، بیماردار (پرستار)، خدمة بیمار (بهیار یا بهکار)، دلاک، حَجّام، فَصّاد، دربان، سرایدار، اطاقدار (مسئول انتظامات)، چراغچی (مسئول روشنایی)، آشپز، سلمانی و… است که تمامی مشاغل مذکور دارای شرح وظایف مشخص و جیره و مواجب نقدی و غیر نقدی معینی بوده و به نسبت میزان توانایی، نوع کار و مدت حضور در محل کار و با تائید مناصب بالاتر انجام می شده است.
ساختار تشکیلات پرستاری در بیمارخانه حضرتی یا همان دارالشفا، از دوره صفوی به بعد زیر نظر شربتخانه و ابواب جمعی شربتدارباشی اداره می‌شد که شامل بیماردارباشی، بیماردار و خادم بیماران بوده است. در این میان، بیماردارباشی مانند سرپرستار و مِترون امروزی، مسئول برنامه ریزی نوبت‌های کاری بیمارداران و گزارشگر حضور و مدت خدمت آنها به ناظر (سرپرست دارالشفا) است که وی می‌بایست از سواد کافی برخوردار باشد.
بیماردار یا پرستار نیز وظیفه مراقبت از بیماران را به عهده داشت که با توجه به جدا بودن بخش‌های زنانه و مردانه، بیمارداران مرد در بخش مردانه و بیمارداران زن در بخش زنانه در تمام مدت و به صورت شبانه روزی در حال خدمت به بیماران بودند.
خادمان بیماران (بهکار یا بهیار) یکی دیگر از اعضای ساختار تشکیلات پرستاری بیمارخانه حضرتی و از کارکنان دارالشفا بودند که وظایف مختلفی چون کمک پرستاری، شست و شوی ملحفه و لباس و رختخواب بیماران با آب و صابون و همچنین پاکیزه نگهداشتن اتاق‌ها و دفع آلودگی از محیط مریضخانه را به عهده داشتند.
قدیمی ترین اسناد بیمارداران در دارالشفا به سال ۱۰۱۱ هجری قمری می‌رسد که بابت حقوق خود رسید دریافت حقوق داده‌اند. قاسم بیماردار و امیرسلطان محمد بیماردار، از نخستین بیمارداران دارالشفای سرکار فیض آثار هستند.
بر اساس اسناد موجود در گنیجنه رضوی، از جمله نام برخی از بیمارداران دارالشفای دوره صفوی، می‌توان به حاجی سعید بیماردارباشی، حاجی قاسم بیماردار، نورالدین محمد بیماردار و همچنین از جمله نام تعدادی از بیمارداران دوره قاجار به آقا یوسف بیماردار و زوجه‌اش سیده طاج بیماردار در سال ۱۲۷۱ قمری، میرزا حسین بیماردار و زوجه‌اش رقیه بیماردار در سال ۱۲۸۵ قمری و… اشاره کرد.
دارالشفاء در دوره قاجار گسترش بیشتری می‌یابد و در این دوره، مآخذ و منابع فراوان‌تری وجود دارد، چنانچه میرزا علی خان سرهنگ معروف به نوبر در «رسالۀ جغرافیای آستان قدس رضوی» تألیفِ ۱۳۱۰ قمری می‌نویسد: «دارالشفای حضرت که در بالاخیابان است محضِ استشفای مریض‌های زوارین و فقرا، دوا مفت می دهد… مریضخانه بسیار مزیّن است بر تختخواب و آسایش از برای مریض و تشک و لحاف و آفتابه لگن، در روی میز چوبی کاسه‌های مسی برای دوا خوردن در آشپزخانه اش آش برای مریض غذا و نخودآب می پزند».
با توجه به سند شماره ۱/ ۶۲۱۴۰ که در گنجینه رضوی نگهداری می‌شود، محمدحسین عضدالملک متولی باشی آستان قدس در سال ۱۲۷۰ هجری قمری در دوره قاجار، کنیز حبشی خود به نام فضه را به علت کمبود تعداد بیمارداران دارالشفای حضرتی، وقف تمام وقت خدمت به بیماران با عنوان بیماردار و خدمتکار دارالشفا کرده است.
وی همچنین فهرستی از املاک و مستغلات موقوفه آستان قدس رضوی را تنظیم کرد که به طومار عضدالملک معروف بوده و یکی از موارد مصرف منافع رقبات آن برای شربتخانه و دارالشفای حضرت است.
احداث مدرن‌ترین بیمارستان ایران به همت آستان قدس
به دستور دکتر امیر اعلم، رئیس حفظ الصحه خراسان، در سال ۱۲۹۷ شمسی بنای دارالشفای سابق واقع در بالاخیابان، مورد بازسازی قرار گرفت و وی هنگام افتتاح ساختمان دارالشفای جدید به ایجاد دارالامهات (دانشکده پرستاری و مامایی) تاکید کرد. ده سال بعد، به همت آستان قدس رضوی، بزرگ‌ترین و مدرن ترین بیمارستان ایران در مشهد ساخته شد و در سال ۱۳۱۳ شمسی مورد بهره برداری قرار گرفت. در بهمن همین سال نیز اولین مدرسه پرستاری به کمک پرفسور هامر شولاخ آلمانی؛ رئیس وقت بیمارستان امام رضا (ع) (شاه رضا) افتتاح و در سال ۱۳۲۸ شمسی مراکز آموزش پرستاری در سایر شهرستان‌های استان خراسان با کمک بیمارستان راه اندازی شد.
