شیخ محمدتقی بروجردی؛ عالمی که به هنگام نگاشتن کتاب از دنیا رفت/او به دعوت آیت الله بروجردی در قم ساکن شد

به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی آیت الله شیخ محمد تقی بروجردی اختصاص دارد.

زندگینامه محمدتقی بروجردی

آیت الله شیخ محمدتقی بروجردی (۱۳۹۱-۱۳۱۵ ق)، از فقها و علمای ربانی شیعه در قرن ۱۴ قمری و از شاگردان آقا ضیاءالدین عراقی بود. وی نسبت به انحرافات و بدعت‌های فکری زمان خود، حساس بود و درباره دین و احکام بلند آن، غیرت خاصی داشت. کتاب «نهایة الافکار» به عنوان تقریر درس اصول استادش، و حاشیه بر «عروة الوثقی» که یک دوره فقه استدلالی است، از مهمترین آثار علمی او به شمار می‌‌روند.

نام کامل محمدتقی بروجردی نجفی

زادروز ۱۳۱۵ قمری

زادگاه بروجرد

وفات ۱۳۹۱ قمری

مدفن قم

اساتید میرزا محمدحسین نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی، آقا ضیاءالدین عراقی، میرزا علی ایروانی،...

شاگردان شیخ علی محمد آصفی بروجردی، شیخ ابوالقاسم خزعلی، شهید مظفری،...

آثار نهایة الافکار، حاشیه بر عروةالوثقی، رساله‌ای در ردّ فرقه بابیه، رساله‌ای در اجتهاد و تقلید،...

تحصیل و اساتید

محمدتقی فرزند حاج عبدالکریم بروجردی در سال ۱۳۱۵ ق. در شهر بروجرد به دنیا آمد. شیخ محمدتقی مقدمات علوم دینی را در بروجرد فراگرفت و در ۲۱ سالگی، یعنی سال ۱۳۳۶ ق، به نجف رهسپار شد؛ و دروس سطح و خارج فقه و اصول و... را در آنجا گذراند. وی مدت زیادی از عمر شریفش را در طلب دانش، تحقیق، تعلم، تعلیم و تدریس در سطوح عالی، در نجف اشرف سپری کرد.[۱]

استادان سطح:

شیخ محمدتقی بروجردی، سطوح عالی حوزوی را در نجف اشرف، در محضر این بزرگان فراگرفت:

سید محمدرضا رفسنجانی (مرعشی): وی مدت دو سال مرجع عالم تشیع بود؛ اما اجل، مهلتش نداد و در ۵۶ سالگی (در سال ۱۳۴۲ ق) بدرود حیات گفت. مدفن این عالم فرهیخته در جوار آستان جد بزرگوارش، امام علی علیه السلام است. این عالم بزرگوار دارای آثار گرانقدری است.

شیخ عبدالحسین رشتی: از شاگردان آیات عظام: سید محمدکاظم یزدی، شیخ محمدکاظم خراسانی، شیخ الشریعه اصفهانی و...[۲] است. او در سال ۱۳۷۳ ق. وفات یافت و در وادی السلام نجف اشرف به خاک سپرده شد.[۳]

شیخ مرتضی طالقانی: این دانشمند بزرگ به تدریس و پرورش شاگردان باتقوا پرداخت و از استادان عرفان در نجف بود. طالقانی در سال ۱۳۶۴ ق. در نجف از دنیا رفت.

سید میرزا آقا استهباناتی: او از شاگردان آیات عظام: سید محمدکاظم یزدی، شیخ محمدکاظم خراسانی و میرزا محمدتقی شیرازی است.

میرزا علی ایروانی: وی در سال ۱۳۴۵ ق. کتابی در علم اصول به نام نهایة النهایة فی شرح الکفایة به رشته تحریر درآورده است. او در سال ۱۳۵۴ ق. رخت از دنیا بست و در نجف اشرف به خاک سپرده شد.

استادان درس خارج:

شیخ محمدتقی پس از اتمام سطح، دروس خارج حوزوی را نزد عالمان بزرگی فراگرفت و به درجه اجتهاد دست یافت. استادان این مرحله از تحصیلات وی عبارتند از:

میرزا محمدحسین نائینی: از میان استادان وی، می‌‌توان به سید اسماعیل صدر و میرزا محمدحسن شیرازی اشاره کرد. او در ۲۶ جمادی الاول ۱۳۵۵ ق. در نجف از دنیا رفت.

آقا ضیاءالدین عراقی: او از شاگردان آخوند خراسانی است و ذی الحجه ۱۳۵۹ ق. در نجف از دنیا رفت و در صحن مطهر، مقبره شخصی به خاک سپرده شد.

سید ابوالحسن اصفهانی: وی زعیم بزرگ شیعه در نجف اشرف و مرجع علی الاطلاق جهان تشیع بوده و دارای تألیفاتی است.

آیت الله شیخ محمدتقی بروجردی، پس از پیمودن راه کمال و فضل و رسیدن به مراتب بالای اجتهاد و اخلاق، علاوه بر استادان مذکور، از میرزا حسین نوری، اجازه نقل حدیث دریافت کرد.

تدریس و شاگردان

شیخ محمدتقی بروجردی بعد از وفات آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، (تقریباً از سال ۱۳۲۵ ش) به ایران بازگشت و در قم با آیت الله بروجردی ملاقات کرد. وی به اصرار آیت الله بروجردی در قم ساکن شد و از اصحاب نزدیک وی شده و به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت.

شیخ محمدتقی بروجردی، شاگردان بسیاری پرورش داده؛ اما در منابع، نام آن ها ذکر نشده است. فقط در مصاحبه با آقای شیخ محمدمهدی آصفی توانستیم به شرح حال سه تن از آنان دست یابیم که عبارتند از:

شیخ علی محمد آصفی بروجردی: وی از عالمان، مجتهدان و عارفان روزگار خود و داماد شیخ محمدتقی بروجردی بود. از او آثاری در فقه، اصول و تفسیر به جا مانده که بعضی از آن ها به طور مستقل یا در مجلات علمی ‌‌آن روزگار به چاپ رسیده است.

آیت الله شیخ ابوالقاسم خزعلی: مرحوم شیخ ابوالقاسم خزعلی (متولد ۱۳۴۵ ق)، برادرزاده آیت الله شیخ محمدتقی بروجردی از مدرسان بزرگ حوزه علمیه قم و از خطیبان نامی ‌‌معاصر، دارای مقام شامخ علم و بیان و فضل و تقوا بود. او چندین سال، از درس فقه و اصول آیت الله بروجردی و به ویژه امام خمینی و آیت الله محقق داماد و... استفاده کرد.

شهید مظفری.

آثار و تألیفات

شیخ محمدتقی بروجردی، در اکثر ابواب فقه و اصول به تألیف پرداخته است، از جمله:

نهایة الافکار؛ این کتاب یک دوره کامل علم اصول، در چهار جلد است که تقریر بحث اصول استادش شیخ ضیاءالدین عراقی است.

رساله‌ای در ارث همسر؛

رساله‌ای در درهم و دینار؛

رساله‌ای در تعاقب ایدی؛

رساله‌ای در رضاع؛

رساله‌ای در منجزات مریض؛

رسائل دیگر در ابواب دیگر؛

حاشیه بر عروةالوثقی (نهج الهدی)؛

حاشیه استدلالی بر عروةالوثقی؛

حاشیه فتوائیه، به زبان فارسی بر توضیح المسائل و به صورت خطی؛

رساله‌ای در رد بر فرقه بابیه (خطی)؛

رساله‌ای در اجتهاد و تقلید.

جایگاه علمی

شیخ محمدتقی در امور تحصیلی بسیار کوشا و مقید مباحثه بود و نظری قوی و سلیم، بیانی شیرین و شیوا، و اشتیاقی فراوان به درس و تحقیق داشت. وی بیش از چهار دوره کامل در درس اصول آیت الله آقا ضیاءالدین عراقی حاضر شد و سه دوره از این دروس را تقریر نمود، که ثمره آنها، کتاب نهایة الافکار است. این تقریر بهترین تقریری است که از درس اصول آقا ضیاءالدین عراقی نوشته شده و باقی مانده و یکی از منابع درس خارج اصول در حوزه‌های علمیه است. شیخ محمدتقی تقریرات دروس دو استاد دیگرش آیات: شیخ محمدحسین نایینی و سید ابوالحسن اصفهانی را در فقه و اصول به صورت متفرقه نگاشته است.

قابل ذکر است که آیت الله بروجردی به مقام علمی‌‌ و تقوایی شیخ محمدتقی عنایت خاصی داشته است. چنانکه کتاب وی با نام «رساله‌ای در اجتهاد و تقلید» را قبل از چاپ مطالعه کرد و در مجالس و محافل، از آن تمجید کرد.

همچنین کتاب «حاشیه استدلالی بر عروة الوثقی» خلاصه آرای فقهی ایشان است. در این کتاب، جایگاه مؤلف در فقه، و قدرت علمی ‌‌او متجلی است؛ همان طور که برای خواننده آن، ذوق سلیم نویسنده در استنباط و اجتهاد واضح و روشن می‌‌ شود. شیخ محمدتقی این تعلیقات را تا کتاب حج رسانده؛ و بر اثر عارضه قلبی، هنگام اشتغال به نوشتن بقیه مطالب، وفات یافته و قلم از دست مبارکش بر زمین افتاده است. وی مصداق بارز حدیث شریف نبوی صلی الله علیه و آله گردید که: «اُطلُب العلم من المهد الی اللّحد».

فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی

شیخ محمدتقی پس از چند سال اقامت در قم، به دعوت آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی که نسبت به وی عنایت خاصی داشت و به دستور آیت الله بروجردی به تهران مهاجرت کرد و در آن جا ساکن گردید و تا پایان عمر شریفش، یعنی سال ۱۳۵۰ ش. به اقامه نماز جماعت در مسجد رئیسی (معروف به مسجد شیشه، واقع در خیابان شیخ هادی، منطقه حسن آباد) و تبلیغ و موعظه پرداخت. این عالم بزرگوار به تدریس فقه و اصول برای عده‌ای از فضلا و محصلان حوزه علمیه تهران نیز همت گماشت.

شیخ بروجردی نسبت به انحرافات و بدعت‌های فکری، حساس بود و درباره دین و شریعت و احکام بلند آن، غیرت و حمیت خاصی داشت. از جمله، وی در مقابل افکار و آثار احمد کسروی، رضاقلی شریعت سنگلجی و... به مبارزه پرداخته است.

در مواردی از اسناد مربوط به انقلاب اسلامی ‌‌که در جلد سوم کتاب اسناد انقلاب اسلامی ‌‌چاپ شده، امضای وی در ذیل آن ها وجود دارد، از جمله:

متن نامه هیئت علمیه تهران به محمدرضا شاه درباره مجلس مؤسسان و تغییر بعضی از مواد قانون اساسی به تاریخ ۱۳۲۸/۱/۲۱ ش/یازدهم جمادی الثانی ۱۳۶۸ ق. که هیئت علمیه تهران در منزل حجة الاسلام والمسلمین حاج میرزا یحیی صدرالعلماء، اجتماع نمودند و نامه فوق را در خصوص مجلس مؤسسان برای شاه نوشته و ارسال داشتند.

متن اعلامیه علما و روحانیان تهران درباره تصویب نامه انجمن های ایالتی و ولایتی، به تاریخ ۱۳۴۱/۹/۱ ش خطاب به ملت ایران.

متن اعلامیه روحانیان تهران درباره اعلام عزا در نوروز ۱۳۴۲ ش. به مناسبت همزمان شدن ایام نوروز با شهادت رئیس مذهب، حضرت امام صادق علیه السلام و حوادث ناگواری که به اسلام وارد و موجب تأثر شدید گردیده است، جامعه روحانیت، عزادار و به عنوان عید، جلوس نخواهند داشت. الاحقر محمدرضا التنکابنی - العبد محمدتقی آملی - الاحقر محمدتقی بروجردی...

متن تلگراف جمعی از علما و روحانیان به آیت الله العظمی ‌‌گلپایگانی درباره فاجعه مدرسه فیضیه، تاریخ ۴/۱/۱۳۴۲ ش. حضرت آیت الله آقای گلپایگانی دامت برکاته: حوادث ناگوار چند روز اخیر و تجاوز به حریم مقدس اسلام و روحانیت، موجب نگرانی و تأثّر شدید (گردید)؛ «انا لله و انا الیه راجعون» جامعه روحانیت همدردی خود را اعلام؛ از خداوند عالم حفظ اسلام و مسلمین را مسألت دارند. الاحقر علی‌اصغر خویی - الاحقر حاج سید هادی خسروشاهی - الآثم احمد الحسینی اللواسانی - الاحقر محمدتقی بروجردی... .

وفات

شیخ محمدتقی بروجردی، سرانجام پس از عمری تحقیق و تألیف در روز چهارشنبه ۲۴ ذی القعده ۱۳۹۱ ق (۱۳۵۰ ش) در تهران بر اثر عارضه قلبی، هنگام اشتغال به نوشتن (تعلیقات بر عروة الوثقی) جان به جان آفرین تسلیم کرد. پیکر مبارکش پس از انتقال به شهر مقدس قم و تشییع باشکوه، در شبستان انتهای قبرستان ابوحسین، به خاک سپرده شد.

پانویس

1. مقدمه نهایةالافکار، تقریرات درس اصول آقا ضیاالدین عراقی، به قلم شیخ محمدتقی بروجردی، ج ۲، از (شیخ محمدمهدی آصفی)، مؤسسه نشر اسلامی‌‌ وابسته به جامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۵ ق و منابع دیگر.

2.  گنجینه دانشمندان، ج ۲، ص ۵۹-۶۱ (شرح حال فرزندان) ص ۶۱-۶۲ (شرح حال خودش).

3. موسوعة النجف، ج ۷، ص ۱۱۱-۱۱۲؛ گنجینه دانشمندان، ج ۵، ص ۱۷۸، نوشته شده و در سال ۱۳۱۲ ق/۱۲۷۱ ش به تهران آمده و از محضر علامه آشتیانی، در فقه و اصول بهره‌مند شده و پس از ده سال تحصیل و تدریس در مدرسه صدر تهران به نجف مهاجرت کرده است.

منابع

علیرضا پناهی تلخستانی، ستارگان حرم، جلد ۱۹، صفحه ۸۰.