ملاهادی سبزواری، فیلسوف متمولی که با دسترنج خود نان تهیه می کرد

به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی ملا هادی سبزواری اختصاص دارد.

 

زندگینامه ملا هادی سبزواری

ملاهادی سبزواری (۱۲۱۲-۱۲۸۹ هجری قمری) متخلص به «اسرار»، حکیم، عارف و شاعر شیعی عصر قاجار و بزرگ‌ترین فیلسوف قرن سیزدهم، که در سبزوار متولد شد و در همانجا درگذشت. او گرچه مکتب مستقلی در فلسفه ندارد و بیشتر نظریه فلسفی ملا عبدالرزاق لاهیجی و ملا صدرا را توضیح و شرح داده است، اما منظومه او دوره کامل منطق و فلسفه است و جایگاه مهمی در مکتب صدرائی دارد. او هرچند یکی از مهم‌ترین شارحان فلسفه صدرائی است اما اختلاف نظرهایی نیز با او دارد؛ از جمله در علم خدا به ذات خویش، حادث بودن عالم امر، تفاوت حرکت با تحریک، جوهر دانستن برخی اقسام علم، قول به "معاد جسمانی و روحانی". منظومه مشهورترین اثر اوست که در آن حکمت و منطق را به نظم درآورده است.

 

اطلاعات فردی

ملاهادی سبزواری

زادروز ۱۲۱۲ق

زادگاه سبزوار

درگذشت ۱۲۸۹ ق - سبزوار

محل زندگی سبزوار، مشهد، اصفهان، کرمان

استادان ملا محمد ابراهیم کرباسی صاحب اشارات الاصول، شیخ محمد تقی صاحب هدایه المسترشدین، ملا اسماعیل درب کوشکی اصفهانی

شاگردان آخوند خراسانی، سید احمد ادیب پیشاوری، ملا اسماعیل عارف بجنوردی، شیخ عبدالاعلی سبزواری، ملا غلامحسین شیخ الاسلام، میرزا عباس حکیم و... .

شناخته‌شده برای شارح فلسفه ملا صدرا

نقش‌های برجسته حکیم

سبک صدرایی

شهر خانگی سبزوار

لقب حکیم سبزواری، حاجی سبزواری، اسرار

آثار منظومه و شرح منظومه در حکمت، اسرار الحکم، حاشیه بر اسفار، هدایه الطالبین فی معرفه الانبیاء و الائمه المعصومین، النبراس فی اسرار الاساس، دیوان فارسی اشعار و... .

 

زندگینامه

تولد و خانواده

حکیم سبزواری در ۱۲۱۲ هجری قمری در سبزوار به دنیا آمد. تاریخ تولدش به ابجد معادل واژه «غریب» و زمان وفاتش معادل «حکیم» است.[۱] پدرش، میرزا مهدی ملقب به «تاجر» (به اقتضای شغل‌اش این لقب را گرفته بود) از خیرین سبزوار بوده که مسجد و آب انبار متصل به هم واقع در کوچه «حمام حکیم» یکی از آثار به جا مانده از اوست. میرزا مهدی تاجر سهمی از اموال خود را وقف مسلمانان کرده بود تا همه ساله درآمد آن صرف اطعام مردم شود. مادر ملاهادی، زینت الحاجیه، زنی از خانواده‌های متدین سبزوار بود. مسجد حاج محمد بیک سبزوار از آثار به جامانده برادر زینت الحاجیه (دایی ملاهادی) است.[۲]

 

شجره‌نامه ملاهادی

میرزا مهدی، در ۱۲۲۰ ه‍.ق هنگام بازگشت از سفر حج در شیراز بیمار شد و از دنیا رفت.[۳] سرپرستی هادی را عمه زاده‌اش، ملا حسین سبزواری به عهده گرفت و او را به مشهد برد.

 

ازدواج

ملاهادی سه بار ازدواج کرد. با درگذشت همسر اولش همسر دومی اختیار کرد و دومی هم در بازگشت او از سفر حج (که به سکونت سه ساله‌اش در کرمان انجامید) از دنیا رفت و او در ازدواج سوم‌اش در کرمان، با دختر خادم مدرسه معصومیه کرمان ازدواج کرد.[۴]

 

وضع معیشت و درآمد

ملاهادی زندگی زاهدانه‌ای داشت. نقل شده با آنکه از سهم آب و همچنین زمین‌های مزروعی برخوردار بود، اما خود به زراعت مشغول بود و دسترنجش را با فقرا و طلاب، تقسیم می‌کرد.[۵] حکیم یک جفت گاو و یک باغچه داشت.[۶] و هر آنچه را نیاز داشت با دسترنج خودش به دست می‌آورد و نان سالیانه خود را با زراعت مهیا می‌کرد و بسیاری از غذاهای خود را از همان یک جفت گاو تهیه می‌کرد.[۷]

 

برنامه روزانه

در سبزوار، به گفته فرزندش هرروز صبح تا هنگام طلوع آفتاب دو پیاله چای غلیظ می‌نوشید و پس از صرف صبحانه، دو ساعت پس از طلوع آفتاب جهت تدریس به مدرسه علمیه فصیحیه می‌رفت. حکیم، روزانه چهار ساعت در آن جا مشغول تدریس بود. بعد به منزل برمی گشت و پس از انجام فریضه ظهر و عصر، ناهار خود را که غالباً نان با دوغِ کم مایه بود می‌خورد. پس از صرف ناهار و استراحتی کوتاه، به کارهای مربوط به امرار معاش (رسیدن به دام‌ها و زراعت) می‌پرداخت. عادت حکیم بر این بود که همیشه نیم ساعت قبل و بعد از شام در حیاط قدم بزند. او در اواخر شب به اتاق مخصوص خود می‌رفت.[۸]

 

دیدار با ناصرالدین شاه

نویسنده ریحانة الادب به یک واسطه از خود ناصرالدین شاه نقل می‌کند که او در اثنای مسافرت به اروپا در تبریز توقف کرد. موقع بازدید از یکی از علمای متمکن آن شهر به او (به زبان ترکی) گفت : در این مسافرت به هر شهری که وارد می‌شدیم، اهالی آن شهر حسب الوظیفه استقبال می‌کردند؛ ولی ملاهادی که شاه و وزیر نمی‌شناسد؛ گذشته از استقبال حتی به دیدن ما هم نیامد. شاه می‌گوید: من این کار را بسیار پسندیدم و گفتم اگر او شاه نمی‌شناسد، شاه او را می‌شناسد. بعد از تعیین وقت، روزی نزدیک ناهار فقط با یک پیش خدمت به خانه حاجی رفتم تا با وی ناهاری خورده باشم. بعد از پاره‌ای مذاکرات متفرقه، گفتم که خداوند تمامی نعمت‌ها را در حق من تکمیل کرده و هر نعمتی شکر مناسب خود را لازم دارد؛ چنان‌که شکرانه علم، تدریس و ارشاد بندگان، شکرانه مال، دستگیری از فقرا و شکرانه قدرت و سلطنت نیز انجام احتیاجات مردم است. از شما خواهش می‌کنم که مرا خدمتی مقرر کنید که به انجام آن، شکرانه نعمت سلطنت را به جای آورده باشم. حاجی اظهار بی‌حاجتی کرد و اصرار من فایده‌ای نداشت تا آن که گفتم شنیده‌ام شما زمینی زراعتی دارید. خواهش می‌کنم برای آن مالیات دولتی ندهید که لااقل به این خدمت جزئی موفق بوده باشم. آن را نیز با عذر موجهی رد کرد و گفت: کتابچه مالیات دولتی هر ایالتی به لحاظ کمی و کیفی صورتی قطعی گرفته که اساس آن با تغییرات جزئی به هم نمی‌خورد. اگر من مالیاتم را ندهم ناچار مقدار آن از طرف والی مالیات بین سایر مردم سرشکن خواهد شد و ممکن است قسمتی از آن به بیوه زن یا یتیمی تحمیل شود. اعلی حضرت همایونی راضی نباشند که تخفیف یا معافیت مالیات من سبب تحمیل بر یتیمان و بیوه زنان باشد. به علاوه، دولت مخارج هنگفتی دارد که تأمین آن وظیفه حتمی افراد ملت است، ما با رضا و رغبت خودمان این مالیات را می‌دهیم.

 

شاه می‌گوید: من گفتم که بفرمایید ناهاری بیاورند تا خدمت شما صرف طعامی هم کرده باشیم. حاجی به خادمش امر کرد ناهار را بیاورد. خادم یک سینی چوبین با نمک و دوغ و چند قاشق و چند عدد نان پیش ما گذاشت، حاجی نخست آن نان‌ها را بوسید و بر رو و پیشانی گذاشت، بعد آن‌ها را خرد کرده و توی دوغ ریخت. یک قاشق پیش من گذاشته و گفت شاها بخور که نان حلال است. زراعت و جفت کاری آن، دسترنج خودم است. شاه می‌گوید: من یک قاشق خورم، دیدم خوردن آن برایم دشوار است. بعد از اجازه از حاجی مقداری از نان‌ها را به دستمالم بسته و به پیشخدمت دادم که در مریضی یکی از افراد خانواده سلطنتی از آن نان‌ها استشفا کنند.[۹]

ناصرالدین شاه از او خواست کتابی در اصول دین به زبان فارسی تألیف کند. او بعد پانصد تومان برایش فرستاد. حاجی نیمی از آن را به طلاب و نیم دیگر را به فقرا داد و مقرر کرد که به سادات دوبرابر بدهند.[۱۰]

 

وفات

سبزواری سه ساعت به غروب ۲۸ ذی‌الحجه سال ۱۲۸۹ قمری[۱۱] در سن ۷۷ سالگی درگذشت. پیکر او پس از تشییع، در بیرون دروازه سبزوار (دروازه نیشابور) که امروزه به فلکه زند معروف است، به خاک سپرده شد. ملامحمد کاظم ابن آخوند ملامحمدرضا سبزواری، از شاگردانش به رمز در تاریخ وفاتش چنین سروده است:

تاریخ وفاتش ار بجویی گویم: «که نمرد، زنده‌‌تر شد»[۱۲]

«اسرار» تخلص شعری حاجی سبزواری است. در بیت دوم، جمع حروف عبارت «که نمرد، زنده‌‌تر شد» به حساب ابجد برابر ۱۲۸۹ قمری است یعنی سال وفات حاجی.

 

آرامگاه ملاهادی سبزواری (اسرار)

بنای آرامگاه اسرار در ضلع جنوبی میدان کارگر شهر سبزوار واقع است. فضای داخلی آرامگاه شامل طرحی چلیپایی شکل است که در آن حجره‌ها و اتاق هایی تعبیه گردیده است. تزیینات، ترمیم و استحکام بخشی آرامگاه در اوایل سال ۱۳۴۰ ه‍.ش توسط انجمن آثار ملی انجام شده است. کاشی کاری‌های رنگارنگ بر زمینه لاجوردی و گنبد فیروزه‌ای رنگ به بنا جلوه و شکوه خاصی بخشیده است. بنای اولیه آرامگاه ملا هادی در ۱۳۰۰ق توسط میرزا یوسف مستوفی المالک ساخته شد.[۱۳]

 

 

دلتنگی ملاهادی در کرمان برای مشهد:

آدم آسا از فریب آسمان صرت من فردوس طوس را حلا

گرچه دارالفقر کرمان جنتی است لیک در جنات سفلست و علا

ای صبا بگرفته دامانت مگر خاک دامنگیر سخت این دلا

ای صبا از خطهٔ کرمان گذر بر خراسان چون خورآسان از ولا

پس بآن شیرین شهر آشوب گوی خاک راهت دیدهٔ ما را جلا

پیش تو شیرینی کرمانیان زیره در کرمان و پیش کان طلا

ای خروشانی عجب عاشق کشی سوختم از دوریت سنگین دلا

از خراسان بوی خون آید همی الصلا‌ای خیل جانباز الصلا

چند «الست ربکم» «لا»را جواب یا نباید کلب خود خواند اولا

واگرفتی سایهٔ خود از سرم فکر اسرارت نداری مجملا

قریشی سبزواری، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، ۱۳۷۹ش، ص۲۰

 

مجاهده علمی

ملا هادی سبزواری از هشت سالگی به فراگیری علوم دینی پرداخت و در ده سالگی برای ادامه تحصیل به مشهد رفت و سیزده سال در زمینه علوم نقلی٬ از اساتید آن دیار بهره برد و در سال ۱۲۳۶ق به منظور تحصیل علوم عقلی به اصفهان رفت. اساتید وی بدین قرار است:

ملا حسین سبزواری

محمد ابراهیم کرباسی، صاحب اشارات الاصول

صاحب حاشیه

ملا علی بن ملا جمشید مازندرانی[۱۴]

آقا محمد علی نجفی (دو سال فقه)،

ملا اسماعیل درب کوشکی اصفهانی (پنج سال حکمت)

ملا علی نوری (حدود سه سال حکمت).

 

روش علمی

ملا هادی سبزواری مکتب مستقلی در فلسفه ندارد و بیشتر نظریه فلسفی عبدالرزاق لاهیجی و ملا صدرا را تبیین و شرح می‌ کند. کتاب منظومه او که از آثار مهم وی نیز به شمار می‌آید، جامع‌ترین کتابی است که دوره کامل منطق و فلسفه را در بر دارد.

 

اقبال لاهوری معتقد است پس از ملاصدرا، فلسفه ایرانی با ترک آیین نو‌افلاطونی، به فلسفه اصیل افلاطون روی آورد که نماینده بزرگ این گرایش جدید ملا هادی سبزواری است. او بزرگ‌ترین متفکر بزرگ عصر اخیر ایران است. فلسفۀ وی مانند فلسفه‌های اسلاف او سخت با دین آمیخته است.[۱۵] پروفسور توشی‌هیکو ایزوتسو نیز بر آن است حاجی ملا هادی سبزواری متفکری است که به اتفاق همگان، بزرگ‌ترین فیلسوف ایرانی در قرن نوزدهم بود. وی در میان استادان و بزرگان عارف آن عصر مقام اول را داشت.[۱۶]

 

اختلاف نظر با صدرا و بوعلی

ملاهادی در مسائلی چون علم خدا به ذات خویش، حادث بودن عالم امر، تفاوت حرکت با تحریک، جوهر دانستن برخی اقسام علم، قول به "معاد جسمانی و روحانی" و... نظری متفاوت با دیدگاه صدرا دارد. همچنین در مسئله ادراک کلیات، با بوعلی اختلاف نظر دارد.[۱۷]

 

تدریس و تربیت شاگرد

ملاهادی پس از هشت سال از اصفهان به مشهد بازگشت و در مدرسه حاج حسن مشغول تدریس شد. پنج سال بعد به همراه همسرش به سفر حج رفت. در بازگشت از حج همسرش فوت کرد و او حدود سه سال در کرمان به صورت ناشناس به عنوان خادم مدرسه معصومیه به ریاضت پرداخت و سرانجام به مشهد و بعد به سبزوار باز آمد و چهل ساله دوم عمرش را در آن جا به تدریس فلسفه و تألیف و تصنیف پرداخت.[۱۸]

 

دوره تحصیل در محضر ملاهادی هفت سال بود و همین که طلاب مدت هفت سال در جلسات درس او حاضر می‌شدند، ملاهادی آن‌ها را در فلسفه فارغ التحصیل می‌دانست و نوبت عده دیگری از محصلین بود.[۱۹] کسانی که می‌خواستند نزد حاجی تحصیل کنند باید معلومات مقدماتی را طی کرده باشند؛ یعنی می‌بایست صرف و نحو عربی، منطق، ریاضیات، فقه و کلام خوانده باشند. کسانی که از عهده امتحان این دروس برمی آمدند برای تحصیل در محضر ملاهادی پذیرفته می‌شدند[۲۰]

 

برخی شاگردان حاجی:

ملا محمد، فرزند بزرگ ملا هادی.

آخوند خراسانی مؤلف کفایة الاصول.

ملا محمد کاظم سبزواری.

شیخ علی فاضل تبتی.

شاهزاده جناب.

میرزا حسین مجتهد سبزواری.

ملاعلی سمنانی (حکیم الهی سمنانی).

سید احمد رضوی پیشاوری هندی.

ملا عبدالکریم قوچانی.

شیخ ابراهیم طهرانی معروف به شیخ معلم.

ملا محمد صادق حکیم.

شیخ محمد حسین معروف به جرجیس.

آقا حسین ابن ملا زین العابدین.

میرزا اسماعیل ملقب به افتخار الحکماء طالقانی.

میرزا علینقی ملقب به صدرالعلماء سبزواری.

سید عبدالغفور جهرمی.

میرزا حسین امام جمعه کرمانی.

میرزا ابوطالب زنجانی.

شیخ ملا اسماعیل عارف بجنوردی.

میرزا حسن حکیم، داماد ملا هادی.

وثوق الحکماء سبزواری.

ملا اسماعیل ابن علی اصغر سبزواری.

میرزا اسدالله سبزواری.

شیخ عبدالاعلی سبزواری.

شیخ علی اصغر سبزواری.

فاضل صد خرومی سبزواری.

میرزا ابراهیم شریعتمدار سبزواری.

فاضل مغیثه‌ای سبزواری.

سید عبدالرحیم سبزواری.

ملا محمد رضا سبزواری متخلص به روغنی.

ملا محمد صادق صبّاغ کاشانی.

شیخ محمد ابن ملا اسماعیل کاشانی.

میرزا آقا حکیم دارابی.

میرزا محمد یزدی معروف به فاضل یزدی.

ملا غلام حسین شیخ الاسلام.

میرزا عباس حکیم.[۲۱]

 

آثار

منظومه و شرح منظومه در حکمت

اسرار الحکم

اسرار العباده

اصول الدین

الجبر و الختیار

حاشیه اسفار صدر المتألهین

حاشیه زبدة الاصول شیخ بهایی

حاشیه شواهد الربوبیه صدر المتألهین

حاشیه مبدأ و معاد صدر المتألهین

حاشیه مفاتیح الغیب صدر المتألهین

حاشیه بر شرح سیوطی ابن مالک

حاشیه بر شوارق، اثر ملا عبدالرزاق لاهیجی، در فلسفه

هدایة الطالبین، در کلام

النبراس فی اسرار الاساس، در فقه

شرح دعاء الصباح

مقیاس در فقه

شرح مثنوی ملای رومی

شرح الأسماء أو شرح دعاء الجوشن الکبیر

مجموعۀ رسائل فارسی و عربی

دیوان فارسی

رحیق، در علم بدیع

راح افراح، در علم بدیع

محاکمات، در ردّ بر شیخیه[۲۲]

 

همایش ها

تندیس حکیم سبزواری در میدان باغ ملی سبزوار، و برگزاری دو همایش در سال‌های ۱۳۷۲ و ۱۳۸۶ شمسی از جمله اقدامات سبزواریان در بزرگداشت ملاهادی سبزواری است.

 

بزرگداشت حکیم سبزواری

همایش بزرگداشت حکیم سبزواری، پنج شنبه ۲ اردیبهشت ۱۳۷۲ در سبزوار برگزار شد. زمان آن سه روز بود. در این کنگره ۱۳۰ مقاله ارائه و ۲۷ عنوان از آن‌ها گزینش شد. در ابتدا پیامی از سوی آیت الله خامنه‌ای توسط حجت الاسلام والمسلمین محمد محمدی گلپایگانی قرائت شد. سید حسن علم الهدایی رییس، احمد وحید دبیر و غلامرضا اعوانی رییس کنگره علمی همایش بودند. محمد تقی جعفری، موسوی اردبیلی، سید جعفر سجادی و سید مصطفی محقق داماد در روز اول و محمد لگن هاوزن، غلامحسین ابراهیمی دینانی، احمد احمدی و غلامرضا اعوانی در روز دوم همایش سخن راندند. در روز سوم پیام خاندان حکیم سبزواری را محمود اسراری (نوه حکیم) خواند و میزگردی با حضور اعوانی، دینانی، وحید اختر، دهباشی، صائینی و رحمانی تشکیل شد.[۲۳]

 

مولانا و حکیم سبزواری

در ۲۸ آبان ۱۳۸۶ همایشی با عنوان، مولانا و حکیم سبزواری، به همت دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم سبزوار برگزار شد. این همایش به مناسبت نام‌گذاری سال ۲۰۰۷ به سال جهانی مولانا از سوی یونسکو، و پیوند حکیم سبزواری با او به عنوان یکی از شارحان مثنوی برگزار شد.[۲۴]

 

 

پانویس

۱. قاضیها، «حاج ملاهادی سبزواری از نگاه و قلم ناصرالدین شاه»، ۱۳۸۰ش، ص۳۵.

۲. قریشی سبزواری، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، ۱۳۷۹ش، ۱۳۷۹ش، ص۱۲-۱۱.

۳. قریشی سبزواری، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، ۱۳۷۹ش، ص۱۴.

۴. نک: قریشی سبزواری، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، ۱۳۷۹ش، ص۱۹؛ قاضیها، «حاج ملاهادی سبزواری از نگاه و قلم ناصرالدین شاه»، ۱۳۸۰ش، ص۳۵.

۵. قریشی سبزواری، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، ۱۳۷۹ش، ص۲۵ به نقل از مطلع الشمس، ج۳، ص۹۸۴؛ قریشی سبزواری، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، ۱۳۷۹ش، ص۲۳ به نقل از شرح زندگانی حاج ملاهادی اسرار ص۶.

۶. مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۴۲۳.

۷. قریشی سبزواری، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، ۱۳۷۹ش، ص۲۵.

۸. قریشی سبزواری، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، ۱۳۷۹ش، ص۲۷-۲۶ به نقل از مطلع الشمس، ج۳، ص۹۸۴.

۹. مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۴۲۵-۴۲۴.

۱۰. مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۴۲۴.

۱۱. ملاهادی سبزواری.

۱۲. قریشی سبزواری، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، ۱۳۷۹ش، ص۹۲-۹۱.

۱۳. ادار کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری خراسان.

۱۴. نک: قریشی سبزواری، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، ۱۳۷۹ش، ص۶۶-۶۱.

۱۵. قریشی سبزواری، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، ۱۳۷۹ش، ص۴۶ به نقل از بنیاد حکمت سبزواری، ص۴۷.

۱۶. قریشی سبزواری، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، ۱۳۷۹ش، ص۴۶ به نقل از بنیاد حکمت سبزواری، ص۱.

۱۷. نگاه کنید:دایرة المعارف تشیع، ج ۹، ص۷۲.

۱۸. امین،«ملّا هادی سبزواری»، ۱۳۹۰ش٬ ج۹، ص۷۱.

۱۹. (قاضیها، «حاج ملاهادی سبزواری از نگاه و قلم ناصرالدین شاه»، ۱۳۸۰ش، ص۳۴.

۲۰. قاضیها، «حاج ملاهادی سبزواری از نگاه و قلم ناصرالدین شاه»، ۱۳۸۰، ص۳۴، به نقل ادوارد براون، یک سال در میان ایرانیان، ترجمه ذبیح الله منصوری، تهران، کانون معرفت، بی‌تا. ص۱۴۷.

۲۱. نک: قریشی سبزواری، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، ۱۳۷۹ش، ۱۳۷۹ش، ص۷۵-۶۷.

۲۲. نک: قریشی سبزواری، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، ۱۳۷۹ش، ص۶۰-۴۸.

۲۳. محمدی، «روایتی دیگر»، ۱۳۷۳ش، ص۲۱۲-۲۰۱.

۲۴. فراخوان همایش مولانا و حکیم سبزواری، ص۱۱۲.

 

منابع

امین، سید حسن، مدخل«حاج ملّاهادی سبزواری»،دایرة المعارف تشیع، ویراستاران: احمد صدر، کامران فانی، بهاءالدین خرمشاهی، حکمت، چاپ اول، تهران، ۱۳۹۰.

فراخوان همایش مولانا و حکیم سبزواری، «کتاب ماه ادبیات»، خرداد ۱۳۸۶ش، شماره ۲.

قاضیها، فاطمه، «حاج ملاهادی سبزواری از نگاه و قلم ناصرالدین شاه»، مجله اطلاع رسانی و کتابداری: گنجینه اسناد، زمستان ۱۳۸۰ش٬ ش ۴۴ از ۳۲ تا ۴۳.

قریشی سبزواری، سید حسین، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۲ش.

محمدی، جواد، «روایتی دیگر: گزارشی از کنگره بزرگداشت حکیم سبزواری، نشریه دانشگاه انقلاب، تابستان و پاییز٬ ۱۳۷۳ش، شم ۹۸ و ۹۹.

مدرس، محمد علی، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، کتابفروشی خیام، تهران، ۱۳۶۹ش.