لایک و فالور؛ برای بالا رفتن عزت نفس! / هویت سازی در شبکه های اجتماعی و آسیب به روان افراد

گروه سبک زندگی جی پلاس؛ نسترن صائبی؛ با همه‌گیر شدن اپلیکیشن‌های ارتباطی که به راحتی در دسترس همه مردم جهان است، روانشناسان افراد را تحت نظر قرار دادند و تاثیر این ابزار بر زندگی، مغز و روابط اجتماعی و عاطفی ما را مطالعه می‌کنند. در بخش قبلی این گزارش "باعنوان تاثیر شبکه‌های اجتماعی روی مغز / چرا عکس هایمان را به اشتراک می‌گذاریم؟" سعی کردیم دلایلی را مطرح کنیم که چرا ما از نظر روانشناسی رو به شبکه‌های اجتماعی می‌رویم و در دنیاهای مجازی مثل اینستاگرام عکس‌های خصوصی‌مان را به اشتراک می‌گذاریم و حتی به درددل هم می‌پردازیم.

دنیای روانشناختی اخیرا مقابله با انگیزه‌های ارسال محتوا در رسانه‌های اجتماعی را آغاز کرده است. محققان در مقاله‌ای تحت عنوان «چرا ما به اشتراک می‌گذاریم: مطالعه‌ای بر انگیزه‌ها برای به اشتراک‌گذاری رسانه‌های تلفن همراه»، یک آزمایش واقعی انجام دادند که در آن از پاسخ دهندگان خواسته شد عادات ارسال و احساسات مربوط به خود را در دفتر خاطرات ثبت کنند و سپس در مصاحبه‌های بعدی شرکت کنند. محققان پس از نظارت بر رفتار اشتراک‌گذاری رسانه‌ای، دریافتند که تاثیرات اجتماعی و عاطفی، نقش مهمی در رفتار اشتراک‌گذاری رسانه‌ای دارد.

پیدا کردن هویت در فضای مجازی

جالب است بدانید که به طور کلی، انگیزه نوجوانان و بزرگسالان برای استفاده از شبکه‌های اجتماعی کاملا شبیه به انگیزه آن ها در ارتباطات سنتی یعنی ارتباط با دوستان، برنامه‌ریزی برای بیرون رفتن، ایجاد ارتباط بهتر با مردم و معرفی یک نفر با بقیه دوستان است. محققان در این مطالعه دریافتند که کودکان و نوجوانان با گذاشتن پست و به طور کلی تعامل در رسانه‌های اجتماعی به دنبال شروعی برای شناسایی هویت‌شان هستند.

بر اساس مقاله‌ای که در مجله روانشناسی اجتماعی تجربی منتشر شده، یکی از دلایلی که افراد در رسانه‌های اجتماعی محتوا به اشتراک می‌گذارند، این است که به دنبال بازخورد اجتماعی مثبت هستند و با این کار در واقع عزت نفس‌شان بالا می‌رود. در واقع لایک شدن محتوا و همچنین افزایش فالورهای مجازی به شدت روی آنچه که افراد پست می‌کنند تاثیرگذار است و جالب‌تر اینکه هر چقدر این توجه مثبت کاربران بیشتر باشد، شدت و انگیزه فرد برای اشتراک‌گذاری محتوا و عکس بالاتر می‌رود.

با این حال، باید گفت که مردم در موقعیت‌های خاص عاطفی مبادرت به پست کردن محتوا در شبکه‌های اجتماعی می‌کنند و با این کار به دنبال بازخورد هستند. اما اگر این کار به تلاش مداوم فرد برای پذیرش و قرار گرفتن در چشم مردم در رسانه‌های اجتماعی تبدیل شود، می‌تواند برای برخی از افراد به مشکلات روانی منجر شود.

چه زمانی استفاده از شبکه‌های اجتماعی به یک اعتیاد تبدیل می‌شود؟

وابستگی به رسانه‌های اجتماعی موضوعی است که از پنج سال گذشته بیش از پیش مورد توجه روانشناسان قرار گرفته است. روانشناسان در مطالعات خود سعی دارند نه تنها دلایل به اشتراک گذاری محتوا و عکس توسط کاربران را دریابند، بلکه می‌خواهند گرایش‌های اعتیادآور برخی کاربران در این زمینه را کشف کنند. مقاله «سایت‌های شبکه‌های اجتماعی و اعتیاد» به طور خاص دلایلی را مطرح می‌کند که افراد به صورت اعتیادآور به سایت‌های شبکه‌های اجتماعی یا SNS روی می‌آورند. محققان دلایلی همانند عزت نفس پایین و اضطراب عمومی را برای این نوع اعتیادها مطرح می‌کنند.

البته محققان از همان ابتدا نیز میان شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های اجتماعی تمایز قائل می‌شوند. رسانه از دیرباز تاکنون به وسایل ارتباطی‌ از روزنامه تا تلویزیون گفته می‌شود. سپس در عصر حاضر با ابداع وب، رسانه‌های اجتماعی مانند شبکه‌های اجتماعی و وبلاگ‌ها بر اساس ارتباطات مجازی شکل می‌گیرد. اما شبکه‌ اجتماعی بر پایه‌ ارتباط انسانی شکل می‌گیرد و از طریق آن افرادی که علائق مشترکی دارند با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و روابط گسترده‌ای را به وجود می‌آورند.

محققان می‌گویند که ترس از دست دادن، بخشی از اعتیاد به رسانه‌های اجتماعی به شمار می‌رود. در واقع ترس از دست دادن بخشی از مشکلات وابستگی افراد را نشان می‌دهد و در جهان آکادمیک نیز کسانی که به رسانه‌های اجتماعی اعتیاد پیدا می‌کنند، مشکلات وابستگی را گزارش می‌دهند.

در تحقیقاتی که محققان روی دانشجویان دانشگاهی انجام دادند و روابط بین اعتیاد به رسانه‌های اجتماعی و عزت نفس و رضایت از زندگی آن ها را مورد مطالعه قرار دادند، مشخص شد که دانشجویانی که معقولانه از این رسانه‌ها استفاده می‌کنند، دیدگاه بسیار مثبت‌تری نسبت به شرایط و موقعیت اجتماعی خود دارند. بقیه شرکت کنندگان در این مطالعه با قاطعیت گزارش دادند که استفاده اعتیادآور آن ها از این رسانه‌ها ارتباط منفی با عزت نفس آن ها دارد. همین افراد در نظرسنجی‌ها اعلام کردند که از زندگی خود راضی نیستند که همین امر نیز مستقیما با عزت نفس پایین آن ها پیوند می‌خورد.

تغییر در خودانگاره در استفاده از رسانه‌های اجتماعی

رسانه‌های اجتماعی به کاربران امکان می‌دهند که شخصیت خود را به روشی کاملا منحصر به‌فرد ابراز کنند. اما قابلیت ایجاد چند اکانت (یا حساب کاربری) و اصلاح محتوای پروفایل به کاربران این فرصت را می‌دهد تا شخصیت جدیدی برای خود بسازند. این هویت‌های دیجیتال جدید هم می‌توانند با شخصیت واقعی کاربر مطابقت داشته باشند، هم می‌توانند مکمل آن باشند و هم می‌توانند کاملا متناقض با آن باشند.

رسانه‌های اجتماعی چگونه هویت کاربر را شکل می‌دهد؟

برای اینکه بدانیم رسانه‌های اجتماعی چگونه هویت‌های افراد را شکل می‌دهد، لازم است که ابتدا نگاهی به چشم‌انداز رسانه اجتماعی داشته باشیم. محققان در مقاله «روانشناسی رسانه اجتماعی: از فناوری تا هویت» شرح می‌دهند که رسانه‌های اجتماعی فضایی را در اختیار کاربران قرار می‌دهند که:

• هویت اجتماعی خود را تغییر دهند.
• با تغییر محتوای پروفایل خود، شیوه‌های ادراک دیگران از خود را تغییر می‌دهند.
• با کمک ابزارهای رسانه‌های اجتماعی ارتباطات اجتماعی خود را گسترش می‌دهند.
• هویت واقعی خود را زیر هویت مجازی‌شان پنهان می‌کنند.

در واقع، فناوری جدید رسانه‌های اجتماعی این قدرت را به کاربران می‌دهند تا کنترل بسیار بیشتری بر شکل‌گیری هویتی خود داشته باشند. از همین رو، محققان هشدار می‌دهند که این ابزارها باید بیشتر توسط افراد مسن و بالغ مورد استفاده قرار گیرد، زیرا زمانی که افراد جوان به طور غیرمسئولانه از این ابزار استفاده می‌کنند و این می‌تواند موجب ایجاد مشکلاتی شود که حتی زمان نیز نمی‌تواند آن را از بین ببرد.

از دیدگاه روانشناسی، توانایی جدید افراد در کنترل شکل‌گیری هویت شخصی‌شان در رسانه‌های اجتماعی به همان اندازه که بالا است به همان اندازه نیز نگران کننده است. کاربران هم می‌توانند کاملا صادقانه، وجوه شخصیتی و ویژگی‌های خود را در رسانه‌های اجتماعی نمایان کنند و هم می‌توانند شخصیتی کاملا مجزا از شخصیت واقعی خود بسازند که این امر عواقب شدیدی به همراه خواهد داشت.

تاثیر خودانگاره در رسانه‌های اجتماعی

کاربر در رسانه‌های اجتماعی دائما در حال مقایسه موقعیت‌های خود با دیگران است و در این حین، تصویری که از خود دارد را زیر میکروسکوپ قرار می‌دهد و این درگیری‌ها زمانی به اوج می‌رسد که با شخصی وارد رابطه صمیمی می‌شود. به گفته متیو پیتمن و براندون ریچ، متخصصان رسانه، افراد زمانی که وارد رابطه صمیمی با کسی می‌شوند، روی هویت خود حساس‌تر می‌شوند و در نتیجه در پلت‌فرم‌هایی مثل اینستاگرام و پینترست عکس‌های بیشتری پست می‌کنند.

این دو متخصص معقتدند که افراد زمانی که تنها هستند، کمتر عکس و فیلم در رسانه‌های اجتماعی پست می‌کنند؛ در حالی که زمانی که شادند و رضایت بیشتری از زندگی دارند، عکس بیشتری را به اشتراک می‌گذارند. اما رسانه‌های مبتنی بر متن از این قاعده کمی مستثنی هستند و در واقع بی‌اثر به نظر می‌رسند. با این حال، برخی کاربران اعتماد به نفس‌ بیشتر و خودانگاره قوی‌تری در رسانه‌های عکس محور دارند.

خودانگاره یا خودپنداره یکی از مفاهیم بسیار مهم در روانشناسی است. خودانگاره تمام آن درک و ذهنیت و احساسی است که یک فرد نسبت به خویشتن خویش دارد. اینکه فرد خود را در یک زمینه توانا یا ناتوان، در یک زمینه آگاه یا ناآگاه بداند و اینکه خود را نسبت به اطرافیان در چه جایگاهی بداند تشکیل دهنده خودانگاره فرد است.

از طرف دیگر، رسانه‌های اجتماعی به افرادی که از خود حس منفی دارند، انگیزه می‌دهند که برای خود هویت‌های کاملا جدیدی بسازند. آن ها در واقع دیگران را فریب می‌دهند تا تصویر دیگری غیر از خودشان را به آن ها القا کنند. در مفهوم خدمات دوستیابی رسانه‌های اجتماعی، این عمل به عنوان «طعمه گذاشتن» شناخته می‌شود. براساس نشریه ماهانه آمریکایی ساینتیفیک آمریکن، کاربران گاهی سعی می‌کنند حتی قد، وزن و سن خود را تغییر دهند تا به خود ایده‌آل‌شان نزدیک‌تر شوند و جذابیت خود را به صورت مجازی افزایش دهند. رسانه‌های اجتماعی در واقع محیطی را ایجاد کرده‌اند که کاربران برای دروغ گفتن یا جعل هویت جسمی و روانی خود تحت فشار قرار می‌گیرند و این اطلاعات را به سمتی سوق می‌دهند که از نظر دیگران مطلوب‌تر به نظر برسند.

این تحت فشار قرار گرفتن بسیار فراتر از دنیای دوستیابی و بسیاری از جنبه‌های دیگر تعامل در رسانه‌های اجتماعی است. آسیب‌پذیری برخی از کاربران رسانه‌های اجتماعی از نظر روانشناسان ممکن است منجر به پدیده‌ای به نام «خود فیس‌بوکی کاذب» شود. محققان در مطالعه‌ای تحت عنوان «خود فیس‌بوکی: ویژگی‌ها و پیش‌بینی کننده‌های روانی از خودمعرفی کاذب در فیس‌بوک»، این نکته را تاکید کردند که افراد با عزت نفس پایین در رسانه‌های اجتماعی مثل فیس‌بوک بیشتر تمایل دارند هویتی کاذب از خودشان بسازند که گاهی حتی این شخصیت فیس‌بوکی کاملا متناقض با شخصیت واقعی‌شان است.