نقش روزه داری در ارتقای سلامت روانی
روزه‌داری یکی از فرایض مهم دین اسلام است که در خودسازی و ایجاد آرامش روحی و روانی انسان نقش مهمی ایفا می‌کند. نقش روزه در سلامتیِ روان و طهارت روح، به مراتب افزون‌تر از نقش آن در سلامتی جسم است؛ زیرا گرفتن روزه باعث کاهش بیماریهای روانی و تقویت، پاکی و بزرگی روح می‌شود.
به گزارش جی پلاس، کارشناسان معتقدند، روزه برای سلامت روان مفید است و موجب افزایش خودباوری، اعتماد به نفس و تقویت اراده می‌شود و توان و مقاومت افراد را در برابر مشکلات و ناملایمات زندگی بیشتر می‌کند.
آنان می‌گویند، روزه اعتماد و آسایش خاطر برای انسان به وجود می‌آید زیرا انسان درک می‌کند که با روزه‌داری با خدای جهان و آفریننده خود رابطه پیدا کرده و از این روش به آرامش و رضایت دست می‌یابد که می‌تواند در خودسازی، مقابله با استرس و در نتیجه کاهش اختلالات روانی موثر باشد.
روزه و ارتقای سلامت روانی
سازمان بهداشت جهانی، سلامت را حالت رفاه و آسایش جسمی، روانی و اجتماعی می‌داند و یکی از مواردی که در سلامت روانی نقش مهمی ایفا می‌کند بهره مندی از عزت نفس است. عزت نفس به معنی پذیرش و ارزشمندی است که شخص نسبت به خویشتن احساس می‌کند. شخصی که از عزت نفس بالا برخوردار است خود را به گونه مثبتی ارزیابی کرده و برخورد مناسبی نسبت به خود و دیگران دارد. بنا بر این احساس عزت نفس موجب ارتقای سلامت روانی فرد می‌شود.
عوامل چندی بر عزت نفس و سلامت روانی تأثیر می‌گذارند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به معنویات و باورهای مذهبی اشاره کرد. روزه یکی از واجبات شرعی اسلام است که در ادیان دیگر نیز به اشکال مختلف مورد توجه قرار گرفته است.
از دیدگاه اسلام، روزه باعث ارتقای سلامت جسمی و روانی فرد می‌شود به طوری که خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «و ان تصوموا خیرلکم ان کنتم تعلمون» اگر علم داشتید می‌دانستید که روزه گرفتن برای شما خیر است.
در زمینه تأثیرات روزه بر سلامت جسمی تحقیقات زیادی مانند اثرات آن برکنترل وزن، سوختن چربی‌ها، کاهش فشارخون و کاهش بروز بیماریهای قلبی عروقی صورت گرفته است. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که روزه داری ماه رمضان، اثرات مثبتی بر کاهش اضطراب و افسردگی داشته است؛ به عبارت دیگر روزه داری واقعی (نه فقط پرهیز از خوردن و آشامیدن) در ارتقای سلامت روانی افراد نقش مؤثری دارد.
پاکیزگی روح و نزدیکی به خدا از دیگر آثار روحی و روانی روزه است به عبارتی پس از آنکه انسان روزه‌دار، مهار نفس را در دست گرفت و غریزه‌های گوناگون خود را تعدیل و اداره کرد زمینه را برای انجام واجبات و ترک محرمات آماده می‌سازد؛ برای چنین انسانی از هر لحاظ، شرایط برای توبه و بازگشت به سوی خداوند فراهم است و با یک توبه حقیقی و پشیمانی واقعی، می‌تواند خانة دل را تکان داده و آیینة غبار گرفتة عقل را پاک و مصفا سازد تا از یک روح پاک و روان سالم بهره‌مند شود.
دین اسلام از آنجا که دین کامل و جامع است به تمام ابعاد وجودی انسان و به همه‌ی زوایای زندگی او عنایت تام دارد؛ از این جهت آفریدگار هستی با وضع قوانین جاودانه و با تسریع دستورات عادلانه، هم نیازمندی‌های جسمی او را بر‌طرف می‌سازد و هم به ضرورت‌های روحی او پاسخ می‌دهدواگر از یک سو با تسریع عبادات به پرورش و پالایش روح او می‌پردازد از سوی دیگر همین عبادات را دوا برای درمان مرض‌های بدنی او نیز قرار می‌دهد؛ اگر روزه را برای تقویت اراده و بالا بردن عزت نفس بنده‌اش واجب می‌کند، از جانب دیگر آن را به عنوان بهترین داروی شفابخش برای کاهش اختلالات عصبی و اضطراب‌های روحی او نیز معرفی می‌کند.
انسان روزه دار نیک می‌داند که زندگی انسان هیچگاه پایان ندارد بلکه فقط چهره می‌گرداند و در کیفیت آن، دگرگونی پیش می‌آید؛ اینگونه انسان همواره به زندگی خویش لبخند زده و فردای خویش را درخشان می‌بیند.
براساس پژوهش‌های علمی، روزه‌داری سبب آرامش روحی شده و استرس و نگرانی را از انسان روزه‌دار دور می‌کند این امر مسلما تنها در سایه گرسنگی و تشنگی‌های بی هدف و بدون احساسات پاک معنوی میسر نخواهد شد به عبارتی ارتباط معنوی انسان با معبود و توکل بر او باعث نوعی نشاط روانی در فرد می‌شود؛ در واقع آنچه که در سیستم عصبی انسان رخ می‌دهد و به صورت انواع رفتارها بروز می‌کند، بستگی به ترشح مواد میانجی سیستم عصبی دارد.
محققان با بررسی تأثیر روزه در مسائل روحی افراد روزه‌دار دریافتند که با پررنگ‌تر شدن اصول معنوی در ماه رمضان، بسیاری از مسائل روحی بیماران از جمله وسواس، افسردگی و پرخاشگری کاهش چشمگیری می‌یابد. این در حالی است همانطور که دینداری واقعی اثر مثبتی بر سلامتی روان دارد ایمان قلبی تأثیر معجزه آسایی بر سلامت روان انسان دارد و بر عکس، تظاهر به دینداری نه تنها اثرات مفیدی بر سلامتی روان ندارد که خطر مشکلات روانی از جمله اضطراب، روان پریشی، افسردگی و خود شیفتگی را افزایش می‌دهد.
یکی از راهکارهای مفید مقابله با استرس، داشتن ایمان قلبی و اعتقاد به خداست که روشی برای غلبه بر موقعیت‌های پر فشار، ناراحتی‌های جسمی و روانی و راهی برای کنترل آن‌هاست. ماه مبارک رمضان با توجه به اثرات روزه داری در تقویت ایمان قلبی، می‌تواند فرصتی برای بهبود سلامت روانی روزه داران واقعی باشد.
روزه داری و کاهش اضطراب
اضطراب عبارت است از یک احساس هراس و دلواپسی که به فرد دست می‌دهد و شامل عدم اطمینان و درماندگی است. وقوع دوباره موقعیت‌هایی که قبلاً استرس زا بوده‌اند یا طی آنها به فرد آسیب رسیده است باعث اضطراب در افراد می‌شود. افسردگی نیز حالتی است که با احساس غمگینی، اعتماد به نفس پایین و بی علاقگی به هر نوع فعالیت و لذت روزمره مشخص می‌شود. افسردگی مجموعه‌ای از حالات مختلف روحی و روانی است که از احساس خفیف ملال تا سکوت و دوری از فعالیت روزمره بروز می‌کند.
روزه داری و سایر عبادات اسلامی با متوجه کردن افراد به سوی خداوند باعث ایجاد نوعی آرامش روحی و روانی در انسان می‌شود که می‌تواند در خودسازی، مقابله با استرس و در نتیجه کاهش اختلالات روانی مؤثر باشد و سلامت روانی فرد را بهبود بخشد که عبارتست، از کاهش میزان عصبانیت، کاهش میزان خودکشی و کاهش آمار جرم.
کاهش ۳۳ درصدی جرایم
سال‌هاست که آمار متفاوتی از کاهش میزان جرم در ماه مبارک رمضان از سوی مسئولان نیروی انتظامی اعلام می‌شود. به عنوان مثال، سخنگوی نیروی انتظامی در سال ۹۴ ازکاهش ۲۰ درصدی جرایم و کاهش ۸ درصدی تخلفات رانندگی در ماه مبارک رمضان خبر داده بود.
سردار سعید منتظرالمهدی در اواخر تیر ۹۵ نیز از کاهش ۳۳ درصدی جرایم گفته بود. او با اشاره به سرقت به عنوان یکی از جرایم رایج، از چهار نوع سرقت یعنی سرقت از بانک‌ها، طلا فروشی‌ها، منازل و سرقت‌های خرد یاد کرده که به ترتیب ۳۳، ۵٫۷، ۵٫۷ و ۲ درصد کاهش داشته‌اند: رمضان سال گذشته، کل سرقت‌ها در مجموع بیش از ۳ درصد کاهش داشته است. یکی از این نوع جرایم قتل است و خوشبختانه میزان وقوع این جرم در ماه مبارک رمضان ۹۵، ۳۳ درصد کاهش داشت.
وی همچنین به دو نوع جرم و کژرفتاری دیگر هم اشاره کرده: شرارت (نظیر قمه‌کشی) و نزاع و درگیری که وقوع این دو نوع جرم هم به ترتیب ۱۹ و ۵ درصد کاهش یافته است. از سوی دیگر، کشف مواد مخدر در این ماه بیش از ۹ درصد کاهش داشت و کشف الکل نیز ۳۰ درصد کاهش یافت. این در حالی است که به گفته سخنگوی نیروی انتظامی، فعالیت مأموران این نیرو در این ماه به صورت چشمگیری افزایش یافته است.
حتی پژوهش‌های علمی نشان از کاهش میزان جرم در ماه مبارک رمضان دارد. اگر در میان انواع جرم و کجروی، جرایمی نظیر سرقت از منزل، سرقت وسایل داخل خودرو و خودرو، کیف‌قاپی، سرقت موتورسیکلت، جیب بری و سرقت از مغازه که از شیوع بیشتری برخوردارند و همچنین قتل و آدم‌ربایی را در نظر بگیریم، پژوهشی در سال ۹۰ که جدول آن در این گزارش رسم شده است، نشان داد، نرخ وقوع این ۹ جرم در ۲۶ روز ماه مبارک، در مقایسه با نرخ وقوع آنها در میانگین ۲۶ روز ۶ ماه اول سال، با کاهش معنادار همراه بود.
دلایل کاهش جرم
بسیاری از کارشناسان دلایل متعددی را برای عوامل کاهش جرم در ماه رمضان برمی‌شمرند. به باور آنها، افزایش میزان «کنترل درونی»، افزایش فعالیت‌های فرهنگی و معنوی رسانه‌ها، بویژه صداوسیما در ماه مبارک رمضان که موجب تقویت «وجدان» آسیب‌پذیر افراد کجرو می‌شود، افزایش فشار هنجاری برای عدم ارتکاب رفتارهای خلاف، افزایش میزان همکاری و همراهی مردم با نیروی انتظامی در این ماه عزیز از جمله این عوامل است.
از سوی دیگر، بسیاری از عالمان دینی و مذهبی، روزه را عامل موثری در جهت تقویت اراده و تقوا می‌دانند و معتقدند در ماه مبارک رمضان اراده افراد با روزه‌داری تقویت می‌شود و کمتر به دام گناه کشیده می‌شوند، هرچند کارشناسان معتقدند مجرمان حرفه‌ای که مرتکب جرایمی چون قتل و غارت می‌شوند، کمتر تحت تأثیر این روحیه معنوی قرار می‌گیرند.
دکتر جعفر بای، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه نیز اعتقاد به باورهای مذهبی را دلیل عمده کاهش جرم در ماه مبارک رمضان برمی‌شمرد و به جام‌جم آنلاین می‌گوید: آموزه‌های دینی نقش کلیدی در بازدارندگی از خطا و گناه دارد. ماه مبارک رمضان در واقع تمرین عملی مقاومت و بردباری است و با مناسک خود، فرد را به تسلط و مدیریت و کنترل رفتار هدایت می‌کند.
با وجود این تفاسیر، دکتر رضا غنی‌لو، استاد دانشگاه و کارشناس رسمی دادگستری نگاهی متفاوت دارد. به باور وی، تأثیر ماه مبارک رمضان بر کاهش تخلفات ترافیکی مانند تجاوز به حریم همدیگر و عبور از چراغ قرمز و فحاشی در حین رانندگی یا اختلافات زناشویی بسیار بیشتر از ارتکاب جرایم توسط مجرمان حرفه‌ای بوده است.
وی با بیان اینکه ماه مبارک رمضان با تغییر فضای معنوی جامعه، تقویت باورهای درونی به تمرین تقوی و خویشتنداری باعث کنترل عوامل و شرایط پیش‌جنایی در عموم مردم می‌شود، به جام‌جم می‌گوید: اگر شما با شنیدن غرولندهای همسایه یا همکاری بر سر اختلافات معمول بسرعت عصبانی می‌شدید و واکنش نشان می‌دادید، حالا که روزه‌دار هستید به خود یادآوری می‌کنید باید گذشت و خویشتنداری کرد.
دکتر مجید ابهری رفتار شناس اجتماعی هم در مصاحبه با رسانه‌های گروهی اظهار داشته است: فضای معنوی و روحانی در این ماه بستر مناسبی برای فاصله گرفتن از بدی‌هاست، چرا که وقتی یک انسان ساعت‌ها در این هوای گرم و طاقت فرسا گرسنگی و تشنگی را به خاطر رضای خدا بر خود هموار می‌کند، دیگر تمایلی به ویرانی ارزش‌های اخلاقی خود ندارد.
جرایمی مانند شرب خمر، سرقت، آزارهای خیابانی، تجاوز در بزهکاری‌های اجتماعی و دروغگویی، بدزبانی، تهمت، غیبت در جرایم اخلاقی کاهش قابل توجهی پیدا کرده و به مناسبت فضای روحانی ماه، افراد تمایل بیشتری به حمایت از نیازمندان، همدلی با فقرا و کمک به همنوعان پیدا کرده و به خاطر تجلی فلسفه روزه سعی می‌کنند تا به معیارهای اخلاقی در این ماه تحقق بخشند.
این فرصت موقعیت مناسبی برای رسانه‌ها بویژه صدا و سیما و نهادهای فرهنگی ایجاد می‌کند تا با استمرار این ارزش‌ها معنویت و دوری از زشتی‌ها را به سایر ماه‌ها نیز انتقال دهند.
موضوع بسیار مهم در ماه مبارک رمضان توصیه به اطعام نیازمندان است. متأسفانه این سنت پسندیده و بسیار زیبا تبدیل به مسابقه و رقابت سفره‌های رنگارنگ شده و به جای نیازمندان که در طول سال توانایی تهیه بسیاری از مواد غذایی را ندارند، کسانی بر سفره‌های افطار حاضر می‌شوند که در طول سال همواره تغذیه مناسبی داشته اند. شایسته است مسئولان و شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی ضمن خودداری از برگزاری چنین مراسمی از حاضر شدن در آنها نیز خودداری کنند و اجازه ندهند سفره ساده و بی ریای علوی به میزهای رنگارنگ بدل شود. با عنایت به کاهش جرایم و آسیب‌های اجتماعی در ماه مبارک رمضان باید آثار روزه و تأثیر آن بر رفتارهای فردی و اجتماعی در طول این ماه مبارک برای نوجوانان و جوانان بیان شود تا نسل آینده نیز ضمن آشنایی با برکات این ماه آسمانی خود را آماده اجرای رسالت و مسئولیت آتی کنند.
نقش روزه داری در کاهش استرس
هر محرکی که در انسان ایجاد تنش کند، استرس زا نامیده می‌شود. هر تغییری چه خوب و چه بد، منجر به ایجاد استرس می‌شود، زیرا باعث می‌شود تعادل فرد با شرایط جدید زندگی به هم بخورد و به همین دلیل، فرد باید سعی کند تا دوباره خود را با شرایط جدید زندگی سازگار کند.
به گزارش پژوهشکده علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران، کاهش استرس می‌تواند با توسل به دستورات دینی در ماه رمضان به دست آید. کسانی که روزه می‌گیرند نه تنها از خوردن و آشامیدن خودداری می‌کنند که در این ماه به خود شکوفایی و تسلط بر نفس نیز دست می‌یابند و استفاده از راه کارهای غیر مفید از جمله خرافات و افکار آرزومندانه پس از روزه‌داری ماه رمضان به شدت کاهش می‌یابد.
فرد در این ماه در صورتی از فرصت‌های آن به خوبی استفاده کند، مجموعه شرایط معنوی به شکلی برایش فراهم می‌شود که از طریق انجام اعمال و فرایض دینی، زمینه‌ها و آمادگی‌های لازم برای ارتباط قوی‌تر با آفریدگار جهان هستی و در نتیجه آرامش عمیق روحی و روانی را به دست می‌آورد.
توصیه‌های سلامت به بیماران بهداشت روان
بیماران مبتلا به اختلالات روانی باید علاوه بر تغذیه مناسب در ایام روزه‌داری، برنامه خاصی برای دارو‌های خود در افطار و سحر داشته باشند، چنانچه این بیماران در طی مراحل بهبود از تغذیه مناسب برخوردار نباشند، از نظر مکانیسم‌های تطابق روانی ضعیف‌تر عمل کرده و به خوبی نمی‌توانند با تغییرات حاصله از نظر سبک زندگی روزانه در این ماه کنار بیایند در نتیجه با عود و تشدید علائم بیماری مواجه می‌شوند.
به بیماران دچار اختلالات روان توصیه می‌شود که از روزه‌داری مستمر یک ماهه خودداری کنند. بدیهی است که مبتلایان به بیماریهای روانی پیشرفته از نوع سایکوز نمی‌توانند روزه بگیرند اهمیت روزه‌داری در بیماران مبتلا به افسردگی روزه داری در بیماران مبتلا به افسردگی و بیماریهای خفیف علاوه بر اینکه انجام یک فریضه دینی است، ضمناً به عنوان یک شیوه روان‌درمانی و تغییر رفتار محسوب شده و سلامت روانی را تقویت می‌کند. روزه‌داری همچنین قدرت اراده و تصمیم گیری و توان اجرایی این بیماران را نیز افزایش می‌دهد.
روزه داری و صرع: در افراد مبتلا به صرع، کاهش قند خون در حین روزه باعث تشنج می‌شود، از سوی دیگر روزه دار دچار ضعف شدید بدنی و تکرار تشنج می‌شود، لذا شخص مجاز به روزه‌داری نیست.
برخی از مبتلایان نیز به دلیل مصرف روزانه قرص‌های ضد تشنج «کاربامازپین»، «پریمیدین» و «سدیم والپرات» جهت سطح مناسب دارویی در خون می‌بایستی به صورت مجزا و هر هشت ساعت یا حداکثر هر ۱۲ ساعت مصرف شود که در این صورت شخص قادر به روزه گرفتن نیست، مگر اینکه نظر پزشک بر بلااشکال بودن روزه باشد. از سوی دیگر اکثر بیماران صرع که علامتشان با مصرف یک یا دو بار دارو در روز است با توجه به میل و خواسته و اعتقاد قلبی می‌توانند روزه بگیرند مگر اینکه کاهش قند خون و گرسنگی مشخصاً باعث ایجاد حمله شود.
روزه داری و ام.اس: در بیماران مبتلا به ام.اس که مشکل خاصی ندارند و عمدتاً مشکل در سیستم اعصاب مرکزی است، هیچ منعی برای روزه‌داری وجود ندارد؛ با این حال، بهتر است قبل از روزه‌داری با پزشک معالج خود در این باره مشورت کنند.
تأثیرات روانشناختی روزه داری
برای روزه داری همچنین تأثیرات روانشناختی را نیز برشمرده اند که درمیان فهرستی از این تأثیرات مثبت می توان به آرامش روزه داران، تقویت صبر در آنان، به حداقل رسیدن رویکردهای خصمانه در فرد و کاهش جرم و جنایت اشاره کرد. این تأثیرات مثبت روانشناسی را می توان به ثبات قند خون در زمان روزه داری نیز نسبت داد.
درنهایت این مسأله عادی است که در هفته اول ماه رمضان احساس خستگی می کنیم، این امر نشان می دهد که بدن برای انطباق خود با شرایط جدید به زمان نیاز دارد. پرهیز از فعالیت جسمانی شدید در ماه رمضان از جمله توصیه های صورت گرفته توسط پزشکان است که البته نباید در آن چون هر رویکرد دیگری افراط کرد. افزایش احساس خستگی ممکن است در نتیجه کمبود خواب یا اختلال در الگوهای عادی خواب باشد.
رژیم غذایی مناسب و اصلاح وضعیت خواب و زمان بندی کاری می تواند هر تأثیری را بر عملکرد بدن به حداقل رسانده و حتی حذف کند. بنابراین به سادگی می توان استدلال کرد که روزه داری نه تنها به عملکرد بدن و شرایط جسمی صدمه نمی زند بلکه به سلامت جسم کمک های شایانی خواهد داشت. بدون شک حافظه نقش بسیار مهمى در پیشرفت و ترقى انسان ایفا مى‌کند.
افرادى که از حافظه قوى برخوردارند، موفق ترهستند . روان شناسان عصر حاضر براى تقویت حافظه روش‌ها و تمرینات مختلفى را ارائه داده‌اند. اما کسانى که روزه مى‌گیرند علاوه بر اینکه از برکات معنوى، برخوردار مى‌شوند، حافظه آنان نیز تقویت مى‌شود ؛ زیرا یکى از فواید «روزه»، تقویت حافظه است.
دیدگاه تان را بنویسید