تاریخ تهران احیا می شود

محمدرضا حسن بیگی روزنامه نگار و تهران پژوه  درباره گذشته این خیابان و چرا به لاله زار معروف شد، می گوید: لاله‏ زار، معروف‏ترین خیابان تهران قدیم، که مردم طول آن‏ را ۸۰۰ گز تخمین می زدند، خیابانی بود جنوبی - شمالی که از میدان توپخانه در جنوب شروع می ‏شد و تا سه‏ راه لاله ‏زار (چهارراه استامبول بعدی) در شمال ادامه داشت. وجه تسمیه خیابان لاله‏ زار، آن بود که در سمت شرق آن، تا خیابان باغ‏ وحش  و سمت غرب آن تا خیابان علاءالدوله  باغی بود پُر دار و درخت که لاله ‏هایی خودرو در آن می ‏رویید و به ‏این دلیل باغ لاله‏ زار نامیده می ‏شد.

در رابطه با ایجاد باغ لاله زار، روایت های گوناکونی وجود دارد. از جمله این که تا قبل از دوره فتحعلی شاه باغی به نام لاله‌زار در تهران وجود نداشت و فتحعلی شاه  که در دوره طولانی سلطنتش از اوقات فراغت زیادی برخوردار بود، به پایتخت سر و صورتی داد و به زیبایی آن افزود و نمونه اش باغ لاله‌زار بود که آن زمان خارج از حصار شهر و  در بخش شمالی آن قرار داشت و گاه خودش از ارگ به قصد تفرج خارج می شد و به باغ  مورد اشاره می آمد و سپس از آن جا به ییلاق های شمالی شهر می رفت.

او ادامه می دهد: باغ لاله زار هم هم مانند دیگر باغ های تهران با قیمت پیدا کردن زمین های داخل حصار نابود شد. به خصوص بعد از احداث میدان توپخانه (میدان امام خکینی فعلی) که به صورت مرکزتهران در آمد، چون درختان آن باغ مانعی در جهت توسعه شهر بود، به قول امروزی ها بساز بفروش ها دست به کار شدند و برجای  باغ لاله زار ساختمان هایی ساختند که هنوز بسیاری از آن ها باقی است.

آنچه از نوشته‌های محققان استنباط می شود، این است که دو خیابان لاله زار جنوبی فعلی یعنی قسمتی از لاله‌زار که در جنوب خیابان جمهوری واقع شده  و همچنین خیابان سعدی کنونی در دو طرف آن باغ احداث شد  و در ابتدا بر خیابان لاله زار به مغازه و ساختمان و سپس عمق باغ به عمارت های مسکونی و شخصی تبدیل شد. مهندس طراح خیابان لاله زار عبدالرزاق بغایری بود که از اولین مهندسین و نقشه برداران زبردست ایرانی به شمار می آید.

به گفته حسن بیگی، با استقرار اکثر کاسبان فرنگی ساکن تهران در این خیابان که به دادوستد کالاهای روز فرنگ می‌پرداختند رونق لاله زار بیشتر شد و گشایش برخی سفارتخانه های خارجی هم بر اهمیت آن افزود و به صورت نکانی در آمد که قشر متوسط و فرنگی مآب تهران آن را  جایی می دانستند که آخرین اخبار مد روز اروپا و وسایل تازه اختراع شده، یا تازه تولید شده را در اختیارشان می گذاشت و مدارکی که موجود است مشخص می کند اولین خیاط خانه‌ها به سبک فرنگ، عکاسخانه های حرفه یی مغازه‌های فروش وسایل صوتی مانند رادیو و گرامافون، فروشگاه های لباس و پارچه خارجی، سالن های سینما و تئاتر در آن دایر شد.

او ادامه می دهد: معروف ترین بنای خیابان لاله زار که همزمان با مهاجرت گسترده اروپاییان به‏ایران ساخته شد، گراند هتل به عنوان اولین مسافرپذیر تهران، با شکل و شمایلی شبیه هتل به‏ معنای امروزی بود، که در حال حاضر بنایی نیمه مخروبه از آن باقی مانده است.

گراند هتل، که گفته می شود یکی از میهمان‏ پذیرهای اولیه تهران است و از نظر ساختمان جزو آثار معماری اواخر دوره قاجاریه به حساب می آید، در سال ۱۲۹۵ شمسی توسط یک مهاجر قفقازی به‏نام باقرخان در خیابان لاله زار جنوبی، کمی بالاتر از کوچه ملی (اتحادیه)، در زمینی به‏مساحت ۱۳۰۰ مترمربع، که قسمتی از باغ و خانه شمس‏الدوله و سیف‏الدوله (از نوادگان فتحعلی‏شاه قاجار) بود، احداث شد و چنان که گفته شده، الگوی پذیرایی در آن، به‏روش هتل‏های اروپایی بود.

گراند هتل، در واقع اولین مکان چند منظوره تهران بود. به‏این معنا که ۲۵ اتاق جهت اقامت داشت و چون اقامتگاهی لوکس محسوب می شد، هر وقت میهمان سرشناسی از خارج کشور به ‏تهران می ‏رسید، تنها محلی که برای اقامت او در نظر می گرفتند همان هتل بود و بسیاری از فرنگیان و متمولان ساکن شهرستان‏ ها نیز هرگاه گذرشان به ‏تهران می افتاد، ترجیح می ‏دادند در آن هتل اقامت کنند.

علاوه بر این، گراندهتل دارای یک سالن نمایش بزرگ دو منظوره با ظرفیت ۶۰۰ نفر برای نمایش فیلم و تئأتر بود و علاوه بر این، رستورانی داشت که در آن غذاهای فرنگی سرو می شد و کاملاً به‏ سبک اروپایی ها سرویس می داد.

مردم تهران، تا پیش از تأسیس گراند هتل، فقط نمایش ‏های تعزیه و بعضی نمایش ‏های سنتی و مذهبی را دیده بودند و عده کمی هم با نمایش ‏های کمدی روحوضی آشنایی داشتند، اما بعد از مشروطه، نوع جدیدی از نمایش به ‏ایران رسید که اجرایش جا و مکانی می‏ خواست و اماکن مقدسی چون تکیه ‏ها محل مناسبی برای اجرای آن‏ها نبود و سالن نمایش گراند هتل زمینه‏ ساز به‏وجود آمدن فضای فرهنگی جدیدی در خیابان لاله‏ زار شد که البته نباید نادیده گرفت حضور گسترده خارجی ها در تهران نیز، بر تغییر ذایقه مردم تهران به ‏دیدن تئاتر و بعدها فیلم بی تاثیر نبود.

اما حالا گراند هتل از اولین های تهران تبدیل شده است به انبار. این را دبیر شورایاری منطقه ۱۲ می گوید که یکی از  معضلات اصلی منطقه شان وضعیت خیابان لاله زار است.

لاله‌زار، تلخ سرنوشت‌ترین خیابان این شهر است

هوشنگ اعلم سردبیر ماهنامه ادبی آزما درباره خیابان لاله زار می گوید: «لاله‌زار، تلخ سرنوشت‌ترین خیابان این شهر است. دنگال شهری چهارصد ساله که بسیار باغ‌ها و کوچه باغ‌ها و خیابان‌هایش به سرنوشتی شوم گرفتار شدند و تختِ بختشان سوخت و خاطره‌شان زیرپای غول‌هایی از آهن و سیمان دفن شد اما لاله‌زارش، تلخ‌ترین سرنوشت را داشت خیابانی که شصت سال پیش‌تر به کما رفت اما جنازه‌اش بر زمین ماند با هزار زخم و تاول چرکین و هم‌چنان نفس کشید و ماند، تا هنوز مانده است، بی‌که دیگر ‌امیدی به ادامه‌اش باشد.امروز بند، ‌بند وجود لاله‌زار می‌نالد از جفایی که تحمل کرده است و رنجی که می‌برد. زمانی قرار بود لاله‌زار شانزه لیزه تهران باشد و زیباترین خیابان شهر. قرار بود مهد هنر و اندیشه باشد با تاترها و سینماها و کافه‌هایش که پاتوق شاعران و نویسندگان صاحب نام بود. قرار بود لاله‌زار مایه‌ مباهاتمان باشد پیش سر و همسر و غریبه و خودی. و آینه‌ آبروی سه هزار سال تاریخ و تمدن و فرهنگ و زمان هم شده بود اما شصت سال پیش اراده‌ شوم قدرتی سلطه‌گر همه‌ شکوهش را در منجلابی از ابتذال فرو برد و مهری چنان رسوا بر پیشانی‌اش کوبید که با مرگ آن ارادهی شوم هم لاله‌زار قد آبرو راست نکرد اما منجلاب هم که خشکید لاله‌زار بر زمین ماند و به ویرانه‌ای متروک تبدیل شد. ویرانه‌ای که خیلی زود به تصرف ارباب سرمایه و کسب و کار درآمد تا بر بازمانده‌ شکوهی ویران شده چلچراغ بیافروزند و نه لاله‌زار که روزگار خود را چراغانی کنند و کردند.»

مطالعات مدیریت شهری برای احیای خیابان لاله زار 

اما خبرهای خوشی برای خیابان لاله زار در راه است. احمد مسجد جامعی عضو شورای شهر تهران می گوید: ساماندهی وضعیت خیابان لاله زار در دستور کار قرار دارد و مطالعاتی هم از طرف شهرداری تحت عنوان مطالعات احیاء خیابان لاله زار و راهکارهای این موضوع انجام شده است.

او ادامه می دهد: همزمان با این موضوع مذاکراتی هم با شهرداری صورت گرفته تا کیفیت بصری این خیابان افزایش یابد و زواید بصری از چهره خیابان حذف شود. در واقع اتفاقاتی که برای خیابان ۳۰ تیر صورت گرفت در مورد خیابان لاله زار نیز انجام شود. همچنین قرار است برای ساماندهی اصناف خیابان لاله زار طرح بلند مدتی اجرا شود. این طرح در برخی اصناف از جمله بازار مبل انجام شده و این صنف به صورت متمرکز در نقطه ای از شهر فعالیت می کنند. سعی می شود این جایگاه نیز برای صنفی که در خیابان لاله زار فعالیت می کند تعریف و کاربری های جدید ایجاد شود.

این عضو شورای شهر تهران درباره احیاء سینماهای خیابان لاله زار نیز می گوید: این موضوع را می توان با نگاه اجتماعی مورد بازبینی قرار داد منتهی سینماهایی که در این خیابان هستند در شرایط فعلی اگر فعال هم شوند اقتصادی نیستند. یکی از مواردی که در این زمینه مطرح شده بود تبدیل یکی از سینماهای خیابان لاله زار به موزه تئاتر بود که مقدمات آن فراهم شده تا با همکاری وزارت ارشاد، شهرداری و جهاد دانشگاهی این موضوع عملیاتی شود که امیدواریم این طرح عملیاتی شود.

شناسایی مشکلات خیابان لاله زار 

مهدی چمران رئیس شورای شهر تهران هم از وضعیت نابسمان خیابان لاله زار انتقاد دارد و هم معتقد است ساماندهی این خیابان قدیمی نباید شتاب زده باشد. به اعتقاد اواین طرح نیاز به بررسی همه جانبه دارد تا گرفتار مشکلاتی مشابه پیاده راه۱۷شهریور نشویم.

وی ادامه می دهد: در سال جاری دو بار به خیابان لاله زار رفتم و خیلی از مسایل و مشکلاتی که در این خیابان وجود دارد را مورد بررسی قرار دادیم و نامه ای هم به شهردار منطقه برای طرح ساماندهی لاله زار ارسال کردیم.

رئیس شورای اسلامی شهر تهران با بیان اینکه وضعیت خیابان لاله زار به شدت ناهنجار است، می گوید: این خیابان به دلیل حجم بالای موتورسیکلت ها و کمبود جای پارک دارای مشکلاتی است. اتوموبیل ها جای پارک ندارند. در عین حال چندین پارکینگ به انبار تبدیل شده است که به این موضوع اعتراض کرده ایم.

وی با تأکید بر ضرورت ساماندهی خیابان لاله زار می گوید: در این خیابان باید ساماندهی اساسی صورت بگیرد منتهی این موضوع باید با همکاری صاحبان مغازه ها و ساکنان خیابان لاله زار انجام شود که اگر این همکاری وجود نداشته باشد، ساماندهی امکان پذیر نیست. مغازه ها، کارگاه ها و مراکز تجاری که در آنجا هستند، باید ساماندهی شوند که این طرح به نفع مغازه داران است و قطعا درآمد آنها افزایش می یابد و در ارتقای کیفیت کار مغازه داران تأثیر خواهد داشت.

رئیس شورای شهر تهران در پاسخ به پرسشی در خصوص طرح احیای خیابان لاله زار که در شورای سوم مطرح شد می گوید:  کارهای مقدماتی طرح ساماندهی خیابان لاله زار انجام شده منتهی این موضوع باید در کمیسیون معماری شورا، معاونت شهرسازی و شهرداری تهران مورد بررسی قرار گیرد و طرح ارائه و پس از آن به تصویب نرسد تا مثل پروژه خیابان ۱۷ شهریور نشود که اول خیابان را ببندند و انجام دهند.

بازگشت هویت فراموش شده به خانه های قدیمی 

پژمان پشمچی زاده معاون شهرسازی و معماری - شهرداری تهران هم بر ساماندهی تدریجی این خیابان تاکید دارد و می گوید: بخشی از برنامه های ارتقای کیفیت زندگی در منطقه ۱۲ در سال های گذشته انجام شده، طی دو سال گذشته برنامه ها و اقدامات زیادی برای محور لاله زار که از سابقه تاریخی طولانی برخوردار است و نقطه اتصال به میدان توپخانه است انجام داده ایم.

وی ادامه می دهد: متاسفانه طی چند دهه این معبر که محور فعالیت های فرهنگی و هنر بوده تنزل نقش پیدا کرده و صرفا به مرکزی برای مبادلات کالاهای بعدی تبدیل شده است که احیای این خیابان با کارکرد قبلی فعالیتی همه جانبه در طول دوره زمانی طولانی را طلب می کند.

در این محور چند مکان تاریخی که بخشی از هویت تهران هستند نیاز به بازسازی دارند. در حال حاضر خانه اتحادیه (خانه دایی جان ناپلئون) توسط سازمان زیباسازی در حال مرمت و بازسازی است. تئاتر نصر، گراندهتل، تئاتر پارس و...، باید وارد چرخه بازسازی و بازگشت به نقش گذشته قرار بگیرد که این اتفاق نیاز به همکاری و همراهی نهادهایی دارد که مالک این مجموعه ها هستند.

به گفته وی، بازگشت این مکان های باهویت به نقش های قبلی و ساماندهی تدریجی مشاغل در این خیابان که با همراهی، همکاری و تشویق کسبه باشد، می تواند این محور را همانند دهه های گذشته به یک محور فرهنگی و هنری فاخر تبدیل کند، اما این تغییرات نباید آنی و با سرعت انجام پذیرد. همان طور که تبدیل به لاله زار به وضعیت کنونی تدریجی بود و یک شبه این گونه تنزل جایگاه نداشته است. ما نیز باید کاری طولانی و تدریجی را برای ساماندهی و بازآفرینی این خیابان دنبال کنیم. کف سازی، تغییرات پیاده رو، بخشی از این فعالیت هاست که اسناد و مطالعات آن انجام شده و تکمیل آن در دستور کار قرار دارد.