ماجرای دستفروشی در تهران قصه دراز و پرغصه‌ای است که در چند سال اخیر به یک معضل شهری تبدیل شده است. انواع و اقسام هم دارد؛ از دستفروشی در مترو گرفته تا متکدیانی که پشت چراغ‌های قرمز پایتخت با بچه در بغل و حتی نشسته بر روی ویلچر توجه هر شهروند و گردشگری را به خود جلب می‌کنند اما حضور دستفروشان محدوده چهارراه ولی‌عصر حکایت دیگری است؛ تعدد و سد معبری این بساطی‌ها آنقدر زیاد است که شورای شهر پنجم تصمیماتی مبنی بر جمع‌آوری آنها گرفته تا شاید بعد از مدت‌ها انضباط شهری را به این منطقه بازگرداند.
نوع حضور دستفروشان پس از انقلاب اسلامی دچار افت و خیزهایی شده است. در یک مرحله دستفروشان از خیابان‌ها برچیده شدند و با برور مشکلات اقتصادی در سال‌های آخر جنگ دوباره پدیده دستفروشی ظهور کرد اما چند سال بعد دوباره با در اختیار قرار دادن جا و مکان به تعدادی از این دستفروش‌ها در میدان‌های میوه و تره‌بار و مراکز فروش لوازم خانگی و مواد غذایی که به واسطه شهرداری‌ها طراحی شده بود، دستفروشی در تهران روند کاهشی یافت اما در سال‌های اخیر دوباره این پدیده حادثه‌ساز پدیدار شده و در بسیاری از مکان‌ها که محل رفت‌و‌آمد جمعیت است، روند افزایشی دارد.
نکته اصلی، بقای دستفروشی در شهر تهران و دیگر شهرهای بزرگ است و حذف آن کاری ساده نیست. اینها اظهارات تقی آزادارمکی، جامعه‌شناس درباره بخشی از تاریخچه ظهور پدیده دستفروشی در ایران است. اگرچه او هم این روند را با فراز و فرودهایی همراه دانسته اما آنچه از وضع فعلی دستفروشان پایتخت به نظر می‌رسد این است که درحال حاضر تعداد آنها به دلیل مشکلات عدیده اقتصادی قارچ‌گونه بوده است به طوری که با سری به محدوده چهارراه ولی‌عصر که به‌نوعی دل پایتخت محسوب می‌شود به سرعت متوجه این موضوع خواهیم شد.
از مترو یا ایستگاه بی‌آرتی این چهارراه که پیاده می‌شوید از همان زیر گذر تعداد زیادی از غرفه‌هایی با انواع و اقسام خوراکی‌ها و کالاها توجه شما جلب می‌شود که طرح ساماندهی دستفروشان از سوی شهرداری بوده است.
آنها دور تا دور این محوطه نگاه شما را برای خرید جلب می‌کنند که تحمل ازدیاد جمعیت، شلوغی و سروصدای آنجا برای مدتی طولانی کمی دشوار است. از پله‌های برقی هم که بالا بیایید دوباره با جمعیت زیاد دستفروشان روبرو می‌شوید که در گوشه و کنار و در مقابل مغازه‌های حاشیه خیابان ولی‌عصر در هر چهار جهت ایستاده‌اند و به تبلیغ و فروش کالای خود مشغولند. تنوع سن و سال این دستفروشان هم زیاد است؛ از مرد و زن گرفته تا پیر و جوان. سرمای زمستان هم صورت و دستان‌شان را سرخ کرده است.
به‌کارگیری دستفروشان در سه بخش
حضور روزافزون این افراد در این محدوده تا جایی ادامه پیدا کرد که با روی کار آمدن شورای پنجم شهر تهران، زمزمه‌ها مبنی بر جمع‌آوری و ساماندهی آنها بیشتر و بیشتر شد.
از سوی دیگر، اوایل ماه جاری بود که معاون خدمات شهری و محیط زیست شهرداری منطقه 11 تهران از اجرای طرح جمع‌آوری دستفروشان با همکاری نیروی انتظامی در خیابان ولی‌عصر خبر داد و گفت: «دستفروشانی که توانایی کار کردن داشته باشند در سه بخش فضای سبز، خدمات شهری و بازیافت به کار گرفته می‌شوند.» به گفته کورش خرد، «بساط دستفروش‌ها در معابر عمومی معضلی رو به افزایش است برای همین به دنبال ساماندهی این افراد هستیم.
افراد جذب شده دارای حقوق ماهیانه و بیمه تامین اجتماعی خواهند بود و تاکنون تعدادی از دستفروشان در خیابان ولی‌عصر شناسایی و برای همکاری دعوت به‌کار شده‌اند. آن دسته از دستفروشانی که دارای معلولیت یا ناتوانی جسمانی برای فعالیت‌های سخت باشند نیز با هماهنگی‌های انجام شده در بازارچه‌های سطح شهر ساماندهی خواهند شد.»
اما نکته‌ای که در این میان وجود دارد برخوردهای نامناسب ماموران سد معبر است به‌طوری که گاه و بی‌گاه خبرهایی مبنی بر کتک زدن دستفروشان از سوی آنها منتشر می‌شود. آنطور که معاون خدمات شهری شهرداری منطقه 11 تهران می‌گوید: «بر اساس تبصره یک، بند 2 ماده 55 ماموران شهرداری موظف به جمع‌آوری دستفروشان هستند.»
اما همین دو ماه پیش فیلمی از ضرب‌وشتم یک دستفروش از سوی این ماموران دست به دست شد که به دنبال آن محمدجواد حق‌شناس، عضو شورای شهر تهران اعلام کرد: «به‌عنوان مسئول کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر تهران از عموم شهروندان تهرانی و به‌ویژه اتباع افغان به دلیل اتفاق ناگواری که در این خصوص رخ داده، عذرخواهی می‌کنم.»
برخورد ماموران محترمانه نیست
اظهارات این مسئولان درحالی است که در گفت‌وگو با چند نفر از دستفروشان چهارراه ولی‌عصر متوجه می‌شوم نوع برخورد ماموران شهرداری همچنان در ذهن برخی از آنها مانده است.
«حامد» 24ساله به همراه برادر 30ساله‌اش چند سالی است در کنار همین خیابان عروسک‌های بزرگ و زیادی را به فروش می‌رسانند. از آنها که در سوز و سرما با دستانی یخ‌زده درحال جمع کردن بساط شان هستند تا به خانه بروند درباره کارشان و البته برخورد ماموران شهرداری با آنها می‌پرسم.
او به «ابتکار» می‌گوید: «سال گذشته و درست زمانی که به عید نوروز نزدیک می‌شدیم ماموران گفتند بساط خود را جمع کنید. برخورد آنها محترمانه نبود و در آخر چند نفر ما را به پاسگاه بردند. در آنجا به من اتهام حمل مواد مخدر هم زدند درحالی که من چنین جرمی را مرتکب نشده بودم.»
«حمید» برادر بزرگتر هم به «ابتکار» می‌گوید: «سال‌هاست به این کار مشغول هستم و خرج خانواده‌ام از همین راه می‌گذرد. وضعیت اقتصادی همه این دستفروشان بد است و از سر ناچاری در هوای گرم و سرد کنار خیابان می‌ایستند اما هر ساله با نزدیک شدن به نوروز شهرداری یاد انضباط شهری و جمع‌آوری دستفروشان می‌افتد درحالی که هزینه‌های زندگی بالاست و ما شغلی جز این برای تامین مخارج‌مان نداریم. به هر شغل دیگری هم که زدیم به جایی نرسیدیم چون سرمایه‌ای نداریم.»
پدری از کار افتاده و خواهری معلول
«قاسم» دیگر دستفروشی است که انواع و اقسام روسری‌ها و شال‌ها را روی یک گونی چیده و منتظر مشتری است. او که 51ساله است به «ابتکار» می‌گوید: «ازدواج نکرده‌ام چون پدری دارم که سال‌ها از کار افتاده است. مادرم فوت کرده و خواهرم معلول است. مشکلات زیاد زندگی مرا مجبور به دستفروشی کرده اما شهرداری هر از گاهی تصمیم به جمع‌آوری ما می‌گیرد. بنرهایی هم زده‌اند که تا اول بهمن ماه فرصت جمع کردن بساط هایمان را داریم اما با اینکه از این تاریخ گذشته اقدامی در این زمینه نکرده‌اند.»
دیگر دستفروشی که وضعیتی مشابه با «قاسم» دارد به «ابتکار» می‌گوید: «یک کارگاه تولیدی دارم اما وضعیت بازار خوب نیست برای همین هر شب دو سه ساعتی به ناچار به چهارراه ولی عصر می‌آیم تا اجناسم را بفروشم.» «علی» که 56ساله است درباره طرح شهرداری برای جمع‌آوری بساطی‌ها، توضیح می‌دهد: «تاکنون ماموران به این قسمت نرسیده‌اند اما شنیده‌ام از سمت جمهوری شروع کرده‌اند به اخطار دادن، نوبت به ما هم می‌رسد اما در این اوضاع نابه‌سامان اقتصادی، کار دیگری از دست ما برنمی‌آید.»
به شهرداری اعتماد نداریم
«مهرداد» هم دیگر دستفروشی است که از ابتدای سال جاری در خیابان ولی‌عصر بساط لباس‌های مردانه را پهن کرده است. او که 35ساله است به «ابتکار» می‌گوید: «چند بار ماموران شهرداری برای تذکر دادن به اینجا آمده‌اند و گفته‌اند غرفه‌ای به شما داده خواهد شد اما همه اینها حرف است، ما به آنها اعتماد نداریم.»
اظهارات این دستفروشان درحالی است که از یک‌سو بدیهی است آنها از سر مشکلات زیاد به این شغل روی آورده‌اند و از یک‌سو کاهش امنیت اجتماعی ناشی از شلوغی این منطقه، موضوعی نیست که بتوان انتظار داشت نهادهای شهری نسبت به آن بی‌تفاوت باشند.
ضمن اینکه تعداد زیاد آنها و هرج و مرج ناشی از آن، فضا را دقیقا در منطقه‌ای که به دلیل استقرار تاتر شهر در آن منطقه، فرهنگی است برای حضور شهروندان و گردشگران داخلی و خارجی نامناسب کرده است.
با این توضیح که بارها شهرداری نسبت به جمع‌آوری این دستفروشان اقدام کرده اما هیچ‌کدام موجب ساماندهی آنها نشده است بنابراین انتظار می‌رود دوره جدید مدیریت شهری با اتخاذ تصمیمی روشن و برنامه‌ای مناسب ساماندهی را به معنای واقعی کلمه در مورد دستفروشان محدوده چهارراه ولی‌عصر به منصه ظهور برساند.
تهرام 1625
انتهای پیام نوع حضور دستفروشان پس از انقلاب اسلامی دچار افت و خیزهایی شده است. در یک مرحله دستفروشان از خیابان‌ها برچیده شدند و با برور مشکلات اقتصادی در سال‌های آخر جنگ دوباره پدیده دستفروشی ظهور کرد اما چند سال بعد دوباره با در اختیار قرار دادن جا و مکان به تعدادی از این دستفروش‌ها در میدان‌های میوه و تره‌بار و مراکز فروش لوازم خانگی و مواد غذایی که به واسطه شهرداری‌ها طراحی شده بود، دستفروشی در تهران روند کاهشی یافت اما در سال‌های اخیر دوباره این پدیده حادثه‌ساز پدیدار شده و در بسیاری از مکان‌ها که محل رفت‌و‌آمد جمعیت است، روند افزایشی دارد.
نکته اصلی، بقای دستفروشی در شهر تهران و دیگر شهرهای بزرگ است و حذف آن کاری ساده نیست. اینها اظهارات تقی آزادارمکی، جامعه‌شناس درباره بخشی از تاریخچه ظهور پدیده دستفروشی در ایران است. اگرچه او هم این روند را با فراز و فرودهایی همراه دانسته اما آنچه از وضع فعلی دستفروشان پایتخت به نظر می‌رسد این است که درحال حاضر تعداد آنها به دلیل مشکلات عدیده اقتصادی قارچ‌گونه بوده است به طوری که با سری به محدوده چهارراه ولی‌عصر که به‌نوعی دل پایتخت محسوب می‌شود به سرعت متوجه این موضوع خواهیم شد.
از مترو یا ایستگاه بی‌آرتی این چهارراه که پیاده می‌شوید از همان زیر گذر تعداد زیادی از غرفه‌هایی با انواع و اقسام خوراکی‌ها و کالاها توجه شما جلب می‌شود که طرح ساماندهی دستفروشان از سوی شهرداری بوده است.
آنها دور تا دور این محوطه نگاه شما را برای خرید جلب می‌کنند که تحمل ازدیاد جمعیت، شلوغی و سروصدای آنجا برای مدتی طولانی کمی دشوار است. از پله‌های برقی هم که بالا بیایید دوباره با جمعیت زیاد دستفروشان روبرو می‌شوید که در گوشه و کنار و در مقابل مغازه‌های حاشیه خیابان ولی‌عصر در هر چهار جهت ایستاده‌اند و به تبلیغ و فروش کالای خود مشغولند. تنوع سن و سال این دستفروشان هم زیاد است؛ از مرد و زن گرفته تا پیر و جوان. سرمای زمستان هم صورت و دستان‌شان را سرخ کرده است.
به‌کارگیری دستفروشان در سه بخش
حضور روزافزون این افراد در این محدوده تا جایی ادامه پیدا کرد که با روی کار آمدن شورای پنجم شهر تهران، زمزمه‌ها مبنی بر جمع‌آوری و ساماندهی آنها بیشتر و بیشتر شد.
از سوی دیگر، اوایل ماه جاری بود که معاون خدمات شهری و محیط زیست شهرداری منطقه 11 تهران از اجرای طرح جمع‌آوری دستفروشان با همکاری نیروی انتظامی در خیابان ولی‌عصر خبر داد و گفت: «دستفروشانی که توانایی کار کردن داشته باشند در سه بخش فضای سبز، خدمات شهری و بازیافت به کار گرفته می‌شوند.» به گفته کورش خرد، «بساط دستفروش‌ها در معابر عمومی معضلی رو به افزایش است برای همین به دنبال ساماندهی این افراد هستیم.
افراد جذب شده دارای حقوق ماهیانه و بیمه تامین اجتماعی خواهند بود و تاکنون تعدادی از دستفروشان در خیابان ولی‌عصر شناسایی و برای همکاری دعوت به‌کار شده‌اند. آن دسته از دستفروشانی که دارای معلولیت یا ناتوانی جسمانی برای فعالیت‌های سخت باشند نیز با هماهنگی‌های انجام شده در بازارچه‌های سطح شهر ساماندهی خواهند شد.»
اما نکته‌ای که در این میان وجود دارد برخوردهای نامناسب ماموران سد معبر است به‌طوری که گاه و بی‌گاه خبرهایی مبنی بر کتک زدن دستفروشان از سوی آنها منتشر می‌شود. آنطور که معاون خدمات شهری شهرداری منطقه 11 تهران می‌گوید: «بر اساس تبصره یک، بند 2 ماده 55 ماموران شهرداری موظف به جمع‌آوری دستفروشان هستند.»
اما همین دو ماه پیش فیلمی از ضرب‌وشتم یک دستفروش از سوی این ماموران دست به دست شد که به دنبال آن محمدجواد حق‌شناس، عضو شورای شهر تهران اعلام کرد: «به‌عنوان مسئول کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر تهران از عموم شهروندان تهرانی و به‌ویژه اتباع افغان به دلیل اتفاق ناگواری که در این خصوص رخ داده، عذرخواهی می‌کنم.»
برخورد ماموران محترمانه نیست
اظهارات این مسئولان درحالی است که در گفت‌وگو با چند نفر از دستفروشان چهارراه ولی‌عصر متوجه می‌شوم نوع برخورد ماموران شهرداری همچنان در ذهن برخی از آنها مانده است.
«حامد» 24ساله به همراه برادر 30ساله‌اش چند سالی است در کنار همین خیابان عروسک‌های بزرگ و زیادی را به فروش می‌رسانند. از آنها که در سوز و سرما با دستانی یخ‌زده درحال جمع کردن بساط شان هستند تا به خانه بروند درباره کارشان و البته برخورد ماموران شهرداری با آنها می‌پرسم.
او به «ابتکار» می‌گوید: «سال گذشته و درست زمانی که به عید نوروز نزدیک می‌شدیم ماموران گفتند بساط خود را جمع کنید. برخورد آنها محترمانه نبود و در آخر چند نفر ما را به پاسگاه بردند. در آنجا به من اتهام حمل مواد مخدر هم زدند درحالی که من چنین جرمی را مرتکب نشده بودم.»
«حمید» برادر بزرگتر هم به «ابتکار» می‌گوید: «سال‌هاست به این کار مشغول هستم و خرج خانواده‌ام از همین راه می‌گذرد. وضعیت اقتصادی همه این دستفروشان بد است و از سر ناچاری در هوای گرم و سرد کنار خیابان می‌ایستند اما هر ساله با نزدیک شدن به نوروز شهرداری یاد انضباط شهری و جمع‌آوری دستفروشان می‌افتد درحالی که هزینه‌های زندگی بالاست و ما شغلی جز این برای تامین مخارج‌مان نداریم. به هر شغل دیگری هم که زدیم به جایی نرسیدیم چون سرمایه‌ای نداریم.»
پدری از کار افتاده و خواهری معلول
«قاسم» دیگر دستفروشی است که انواع و اقسام روسری‌ها و شال‌ها را روی یک گونی چیده و منتظر مشتری است. او که 51ساله است به «ابتکار» می‌گوید: «ازدواج نکرده‌ام چون پدری دارم که سال‌ها از کار افتاده است. مادرم فوت کرده و خواهرم معلول است. مشکلات زیاد زندگی مرا مجبور به دستفروشی کرده اما شهرداری هر از گاهی تصمیم به جمع‌آوری ما می‌گیرد. بنرهایی هم زده‌اند که تا اول بهمن ماه فرصت جمع کردن بساط هایمان را داریم اما با اینکه از این تاریخ گذشته اقدامی در این زمینه نکرده‌اند.»
دیگر دستفروشی که وضعیتی مشابه با «قاسم» دارد به «ابتکار» می‌گوید: «یک کارگاه تولیدی دارم اما وضعیت بازار خوب نیست برای همین هر شب دو سه ساعتی به ناچار به چهارراه ولی عصر می‌آیم تا اجناسم را بفروشم.» «علی» که 56ساله است درباره طرح شهرداری برای جمع‌آوری بساطی‌ها، توضیح می‌دهد: «تاکنون ماموران به این قسمت نرسیده‌اند اما شنیده‌ام از سمت جمهوری شروع کرده‌اند به اخطار دادن، نوبت به ما هم می‌رسد اما در این اوضاع نابه‌سامان اقتصادی، کار دیگری از دست ما برنمی‌آید.»
به شهرداری اعتماد نداریم
«مهرداد» هم دیگر دستفروشی است که از ابتدای سال جاری در خیابان ولی‌عصر بساط لباس‌های مردانه را پهن کرده است. او که 35ساله است به «ابتکار» می‌گوید: «چند بار ماموران شهرداری برای تذکر دادن به اینجا آمده‌اند و گفته‌اند غرفه‌ای به شما داده خواهد شد اما همه اینها حرف است، ما به آنها اعتماد نداریم.»
اظهارات این دستفروشان درحالی است که از یک‌سو بدیهی است آنها از سر مشکلات زیاد به این شغل روی آورده‌اند و از یک‌سو کاهش امنیت اجتماعی ناشی از شلوغی این منطقه، موضوعی نیست که بتوان انتظار داشت نهادهای شهری نسبت به آن بی‌تفاوت باشند.
ضمن اینکه تعداد زیاد آنها و هرج و مرج ناشی از آن، فضا را دقیقا در منطقه‌ای که به دلیل استقرار تاتر شهر در آن منطقه، فرهنگی است برای حضور شهروندان و گردشگران داخلی و خارجی نامناسب کرده است.
با این توضیح که بارها شهرداری نسبت به جمع‌آوری این دستفروشان اقدام کرده اما هیچ‌کدام موجب ساماندهی آنها نشده است بنابراین انتظار می‌رود دوره جدید مدیریت شهری با اتخاذ تصمیمی روشن و برنامه‌ای مناسب ساماندهی را به معنای واقعی کلمه در مورد دستفروشان محدوده چهارراه ولی‌عصر به منصه ظهور برساند.
تهرام 1625
کپی شد
