البته اسکاف 1300 سال پیش اینطور نبود؛ در داستان ها روایت شده او همیشه نانی را برای مستمندی کنار می گذاشت و اگر روزی، نیازمندی هم پیدا نمی شد، نان را بی آنکه جار بزند، به دجله می انداخت.
و آنطور که در برخی منابع تاریخی آمده، ضرب المثل «تو نیکی می کن و در دجله انداز، که ایزد در بیابانت دهد باز» نیز براساس شرح حال اسکاف در دوره متوکل عباسی رایج شده است؛ ضرب المثلی که این روزها کمتر کسی آن را باور دارد زیرا الان بسیاری از انسان ها حتی کاری برای دیگری انجام نداده باشند هم آن را جار می زنند.
نمی توان با اطمینان گفت همه انسان ها کارهای نیکو در حق همنوعانشان را نه برای کمک به دیگران، بلکه تبلیغ، منفعت و خودنمایی خودشان انجام می دهند اما آنچه مشخص است اینکه فرهنگ کار خیر کردن هم تغییر یافته است.
این پدیده را جامعه شناسان از جمله دکتر سید یعقوب موسوی استاد دانشگاه الزهرا با عنوان «ناهنجاری مزمن اجتماعی» توصیف می کنند؛ دردی که این روزها گریبان خیلی ها را گرفته است و در این رهگذر حتی به آبرو، زندگی و حقوق شهروندی و قانونی افراد نیازمند هم رحم نمی کنند.
بسیار دیده ایم برخی سلبریتی ها (شخصیت مشهور)، صاحبان کارخانه یا مسئولی، صحنه های کمک به برخی شهروندان را در شبکه های اجتماعی به نمایش می گذارند؛ از قبض واریزی پول عکس می گیرند و نشان می دهند یا فرد نیازمند را به دفعات به تصویر می کشند بی آنکه به تبعات این اقداماتشان کمترین بهایی بدهند.
حتی گاه مشاهده شده برخی رسانه های رسمی نیز به این پدیده کمک کرده اند و آنطور برداشت می شود که این افراد بیش از آنکه قصدشان کمک به فردی نیازمند باشد، قصد کمک به خودشان و منفعت اندوزی بیشتر را از طریق تبلیغ خودشان دارند.
چرا چنین شده ایم و تبعات این پدیده در آینده چیست، از جمله مسائل مهمی به شمار می رود که باید از منظر جامعه شناختی به آن پرداخت.
گرچه برخی کارشناسان بویژه در حوزه مذهبی اصرار دارند برای ترویج فعالیت های نیکوکارانه بد نیست برخی اقدامات بیان شود، اما این موضوع با جار زدن فعالیت ها و بردن آبرو و شانیت برخی شهروندان نیازمند بسیار تفاوت دارد.
آنچه مهم است اینکه کاری که برای جار زدن در حق دیگران انجام دهیم، حتی براساس روایات دینی هم، دیگر در تعریف کار خیر و نیکوکاری نمی گنجد و حتی نکوهش هم شده است.
**ویترین خودخواهی افراطی
دکتر احمد بخارایی جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور معتقد است: انسان ها نیازمند کنش های اجتماعی هستند؛ فرد در جامعه انتظار دریافت واکنش های مناسب را برای رفتارهای خود دارد اما این موضوع در مورد رفتارهای نوعدوستانه صدق نمی کند.
وی ویترین سازی را راهی برای جبران واکنش های دریافت نشده از سوی جامعه می داند و اعتقاد دارد اینکه افراد برخی رفتارهای خیرخواهانه یا نوع دوستانه خود را به نمایش می گذارند، برای همین ویترین سازی و ایجاد انگیزه نیز می تواند باشد.
بخارایی با تاکید بر اینکه در جامعه مدرن باید منافع جمعی بر فردی ارجح دانسته شود اظهارداشت: در حالی که فردگرایی مختص جوامع سنتی است، در جامعه «شبهِ مدرنِ مفلوجِ ایران» این وضعیت یک بام و دو هواست و هر دو جنبه فردگرایانه و سنتی و جمع گرایانه و مدرن مشاهده می شود.
این جامعه شناس به سرنوشت شخص دریافت کننده کمک در جریان این ویترین سازی اشاره و خاطرنشان کرد: اینکه چهره و هویت فرد در این نمایش کار خیر به تصویر در می آید، یک نوع مصرف کردن دیگران به نفع خود است.
وی با اشاره به تبعات نشان دادن و معرفی انسان های نیازمند توسط کسانی که مدعی کمک به آنها هستند ادامه داد: متاسفانه اینجا انگار خودِ فرد اولویت دارد و نه شخص مقابلی که از اعتبار و آبرویی برخوردار است؛ نفس عمل کمتر مطرح و منِ فاعلِ کار خیر مهمتر نشان داده می شود که پیامد آن همان خودخواهی های افراطی است.
بخارایی همچنین درباره تاثیرات ادامه چنین رفتارهایی هشدار داد: به دنبال این نوع کنش ها بتدریج فرآیند تعامل بین انسان ها معیوب می شود، ارزش ها جای خود را از دست می دهند و مردم نسبت به انجام کار خیر و نوع دوستانه بی تفاوت می شوند.
** مرا به خیر تو امید نیست
«حفظ آبروی مومن» شرط نخست کار خیر به شمار می رود این جمله ای است که دکتر سید محسن میرطالبی استاد دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران می گوید و ادامه می دهد: همه روایت های دینی ما بر مخفیانه انجام دادن کار خیر تاکید دارند تا با آبروی کسی به این طریق بازی نشود.
وی تاکید می کند: در اسلام حفظ آبروی انسان ها موضوع بسیار مهمی است، اینکه شخصی کار خیری انجام می دهد با بیان کردن و نشان دادن آن، آبروی فرد نیازمند را می برد.
میرطالبی تصریح می کند که اگر واقعا قصد انجام دادن کار خیر برای قرب الهی را داریم، باید آن را پنهان کنیم.
این روانشناس در خصوص افرادی که کار خیر انجام شده خود را در فضای مجازی به نمایش می گذارند، معتقد است: برخی از این افراد اطلاع ندارند که کار اشتباهی انجام می دهند و بر آنان حرجی نیست اما زمانی فردی می داند و اینچنین رفتار می کند که در این حالت مشخص نیست فرد مومن است یا خیر، چون فرد مومن کار خیر خود را جار نمی زند.
وی می افزاید: اعمال به نیت افراد وابسته است، هرچه کار خیر پنهانی و در خفا باشد بهتر است اما اگر برای جلب توجه و ریاکاری حرکت و رفتاری انجام شود، خود فرد باید در محضر خدا پاسخگو باشد.
**آفتی به نام بی تفاوتی
دکتر سید یعقوب موسوی جامعه شناس نیز با بیان اینکه این روزها نمی توان به نیت و قصد حقیقی افراد پی برد، اظهارتاسف کرد که در جامعه تمایل به نمادسازی و لوکس سازی افزایش یافته است.
به گفته وی برخی انسان ها از یکدیگر یاد می گیرند که نمایش دهند و بخشی از رفتارهای خود را بزرگ کنند.
موسوی می افزاید: آنچه در شبکه های مجازی و تبلیغات تلویزیونی شاهدیم، شاید یک نوع ناهنجاری مزمن اجتماعی است که می تواند تبعات بسیاری برای آینده جامعه داشته باشد.
این جامعه شناس هشدار می دهد: جامعه ای که به اینگونه فرآیندها عادت کند، دچار نوعی بی تفاوتی می شود و این پدیده ها، جنبه انحرافی و معنای منفی خود را از دست می دهد.
وی تاکید می کند: این خطر بزرگی است که ریا و تظاهر به یک روند اجتماعی تبدیل و به مرور مردم نسبت به آن بی تفاوت شوند، همانگونه که این روزها جامعه در مقابل دروغ های بزرگی که می شنود، بی تفاوت شده است.
موسوی، ثمره این رفتارها را حساسیت زدایی از جامعه نسبت به مشکلات همنوعان برشمرد، آن را رنج مضاعف و غیرقابل تحمل خواند و هشدار داد که ساماندهی آن بسیار دشوار خواهد بود.
موسوی سخنان خود را اینگونه به پایان می رساند که به مرور با چنین رفتارهایی تمامی اصول فرهنگی و ارزش هایی که مضامین اعتقادی افراد را می سازند از دست می رود و بازگردادن آن سال ها زمان می برد.
** نمایش کار خیر به شرط تشویق دیگران
اما مساله دیگری که برخی کارشناسان دینی بر آن تاکید دارند، ضرورت اطلاع رسانی از کارهای خیر است آن هم به شرط ترویج آن که در این زمینه جلال نوری کارشناس مسائل فرهنگی و دینی می گوید: در فرهنگ دینی ما بحث صدقه دو قالب دارد؛ یکی پنهان کاری که اصولا جلو ریا و خودشیفتگی را می گیرد و وجهه افراد خراب نمی شود و دیگری هم اینکه کار خیر تبلیغ شود یعنی اگر کسی کار خیرش را نمایش داد به قصد و نیت ترویج آن باشد.
وی تاکید دارد که برای تبلیغ کار خیر به منظور تشویق دیگران باید تلاش کرد تا به حیثیت اجتماعی افراد لطمه نخورد و با هدف مطرح کردن خود، غرور و تکبر نباشد.
نوری در مورد نمایش کار خیر در فضای مجازی هم ادامه می دهد: این حرکت ها غالبا نیت خیر، جنبه و اهداف روشنی ندارند؛ فضای مجازی فضای دوگانه ای برای نمایش هویت واقعی صاحبان صفحه است و در آن صدق و کذب ماجرا مشخص نیست.
این کارشناس مسائل فرهنگی و دینی می گوید: فضایی که در آن اعضای یک گروه همدیگر را می شناسند و قصد کمک به مستمندی را دارند با فضایی مانند اینستاگرام تفاوت اساسی دارد؛ این شبکه مجازی از محیطی چندگانه و مبهم برخوردار است و چه بسا افرادی پس از اعتماد، پولی به کسی پرداخت کنند که ادعایش از ابتدا دروغ باشد.
وی تاکید می کند که بزرگترین رکن جامعه، سرمایه اجتماعی است و این سرمایه از اعتماد مردم به ارکان آن جامعه ساخته می شود، زمانی که مردم با دروغ مواجه می شوند محمل راستگویی در این فضا گم می شود.
** کفران نعمت نکنیم
سید محمدرضا آقامیری از دیگر کارشناسان مسائل فرهنگی و دینی هم معتقد است که کار خیر کردن دارای شرایطی است و نباید بر سر کسی که کمکی دریافت می کند منت گذاشت.
وی تاکید دارد: اگر فردی فرصت کمک کردن به دیگری را یافتد، درواقع این توفیق را به دست آورده که نباید آن را با جار زدن و منت گذاشتن بر سر دیگران از بین ببرد و کفران نعمت کند.
به گزارش ایرنا « اروینگ گافمن» از جامعه شناس معروف بویژه در حوزه نظریه «کنش متقابل نمادین» که نظریه «نمایشی» را مطرح کرده معتقد است جامعه مانند صحنه نمایش برای افراد است چون هر یک از اعضا سعی می کنند نقش خود را به گونه ای که مطلوب خودشان یا جامعه باشد، ایفا کنند.
به زعم گافمن اینگونه می شود که فرد از خودِ حقیقی و شخصیت اصلی خود دور و به بازیگری تبدیل می شود که دیگران از آن راضی باشند؛ درست مانند وضعیتی که این روزها برخی مردم در جامعه به آن مبتلا هستند و درواقع هدف اصلی شان کمک کردن به دیگران نیست بلکه هدف، تبلیغ و افزودن به منفعت خودشان است.
در این شرایط جامعه شناسان هشدار می دهند باید مراقب بود زیرا در صورت تغییر روند برخی رفتارهای اجتماعی شهروندان و از دست رفتن سرمایه های اجتماعی و اعتماد انسان ها نسبت به یکدیگر یا برخی پدیده ها، براحتی نمی توان به وضعیت قبل یا ریل صحیح فرهنگ اصیل بازگشت و تبعات این پدیده ها نیز بسیار مخرب خواهد بود.
گزارش از مینا افشاری ترک و داود میاندهی
تهرام/3001/ 1008
انتهای پیام و آنطور که در برخی منابع تاریخی آمده، ضرب المثل «تو نیکی می کن و در دجله انداز، که ایزد در بیابانت دهد باز» نیز براساس شرح حال اسکاف در دوره متوکل عباسی رایج شده است؛ ضرب المثلی که این روزها کمتر کسی آن را باور دارد زیرا الان بسیاری از انسان ها حتی کاری برای دیگری انجام نداده باشند هم آن را جار می زنند.
نمی توان با اطمینان گفت همه انسان ها کارهای نیکو در حق همنوعانشان را نه برای کمک به دیگران، بلکه تبلیغ، منفعت و خودنمایی خودشان انجام می دهند اما آنچه مشخص است اینکه فرهنگ کار خیر کردن هم تغییر یافته است.
این پدیده را جامعه شناسان از جمله دکتر سید یعقوب موسوی استاد دانشگاه الزهرا با عنوان «ناهنجاری مزمن اجتماعی» توصیف می کنند؛ دردی که این روزها گریبان خیلی ها را گرفته است و در این رهگذر حتی به آبرو، زندگی و حقوق شهروندی و قانونی افراد نیازمند هم رحم نمی کنند.
بسیار دیده ایم برخی سلبریتی ها (شخصیت مشهور)، صاحبان کارخانه یا مسئولی، صحنه های کمک به برخی شهروندان را در شبکه های اجتماعی به نمایش می گذارند؛ از قبض واریزی پول عکس می گیرند و نشان می دهند یا فرد نیازمند را به دفعات به تصویر می کشند بی آنکه به تبعات این اقداماتشان کمترین بهایی بدهند.
حتی گاه مشاهده شده برخی رسانه های رسمی نیز به این پدیده کمک کرده اند و آنطور برداشت می شود که این افراد بیش از آنکه قصدشان کمک به فردی نیازمند باشد، قصد کمک به خودشان و منفعت اندوزی بیشتر را از طریق تبلیغ خودشان دارند.
چرا چنین شده ایم و تبعات این پدیده در آینده چیست، از جمله مسائل مهمی به شمار می رود که باید از منظر جامعه شناختی به آن پرداخت.
گرچه برخی کارشناسان بویژه در حوزه مذهبی اصرار دارند برای ترویج فعالیت های نیکوکارانه بد نیست برخی اقدامات بیان شود، اما این موضوع با جار زدن فعالیت ها و بردن آبرو و شانیت برخی شهروندان نیازمند بسیار تفاوت دارد.
آنچه مهم است اینکه کاری که برای جار زدن در حق دیگران انجام دهیم، حتی براساس روایات دینی هم، دیگر در تعریف کار خیر و نیکوکاری نمی گنجد و حتی نکوهش هم شده است.
**ویترین خودخواهی افراطی
دکتر احمد بخارایی جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور معتقد است: انسان ها نیازمند کنش های اجتماعی هستند؛ فرد در جامعه انتظار دریافت واکنش های مناسب را برای رفتارهای خود دارد اما این موضوع در مورد رفتارهای نوعدوستانه صدق نمی کند.
وی ویترین سازی را راهی برای جبران واکنش های دریافت نشده از سوی جامعه می داند و اعتقاد دارد اینکه افراد برخی رفتارهای خیرخواهانه یا نوع دوستانه خود را به نمایش می گذارند، برای همین ویترین سازی و ایجاد انگیزه نیز می تواند باشد.
بخارایی با تاکید بر اینکه در جامعه مدرن باید منافع جمعی بر فردی ارجح دانسته شود اظهارداشت: در حالی که فردگرایی مختص جوامع سنتی است، در جامعه «شبهِ مدرنِ مفلوجِ ایران» این وضعیت یک بام و دو هواست و هر دو جنبه فردگرایانه و سنتی و جمع گرایانه و مدرن مشاهده می شود.
این جامعه شناس به سرنوشت شخص دریافت کننده کمک در جریان این ویترین سازی اشاره و خاطرنشان کرد: اینکه چهره و هویت فرد در این نمایش کار خیر به تصویر در می آید، یک نوع مصرف کردن دیگران به نفع خود است.
وی با اشاره به تبعات نشان دادن و معرفی انسان های نیازمند توسط کسانی که مدعی کمک به آنها هستند ادامه داد: متاسفانه اینجا انگار خودِ فرد اولویت دارد و نه شخص مقابلی که از اعتبار و آبرویی برخوردار است؛ نفس عمل کمتر مطرح و منِ فاعلِ کار خیر مهمتر نشان داده می شود که پیامد آن همان خودخواهی های افراطی است.
بخارایی همچنین درباره تاثیرات ادامه چنین رفتارهایی هشدار داد: به دنبال این نوع کنش ها بتدریج فرآیند تعامل بین انسان ها معیوب می شود، ارزش ها جای خود را از دست می دهند و مردم نسبت به انجام کار خیر و نوع دوستانه بی تفاوت می شوند.
** مرا به خیر تو امید نیست
«حفظ آبروی مومن» شرط نخست کار خیر به شمار می رود این جمله ای است که دکتر سید محسن میرطالبی استاد دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران می گوید و ادامه می دهد: همه روایت های دینی ما بر مخفیانه انجام دادن کار خیر تاکید دارند تا با آبروی کسی به این طریق بازی نشود.
وی تاکید می کند: در اسلام حفظ آبروی انسان ها موضوع بسیار مهمی است، اینکه شخصی کار خیری انجام می دهد با بیان کردن و نشان دادن آن، آبروی فرد نیازمند را می برد.
میرطالبی تصریح می کند که اگر واقعا قصد انجام دادن کار خیر برای قرب الهی را داریم، باید آن را پنهان کنیم.
این روانشناس در خصوص افرادی که کار خیر انجام شده خود را در فضای مجازی به نمایش می گذارند، معتقد است: برخی از این افراد اطلاع ندارند که کار اشتباهی انجام می دهند و بر آنان حرجی نیست اما زمانی فردی می داند و اینچنین رفتار می کند که در این حالت مشخص نیست فرد مومن است یا خیر، چون فرد مومن کار خیر خود را جار نمی زند.
وی می افزاید: اعمال به نیت افراد وابسته است، هرچه کار خیر پنهانی و در خفا باشد بهتر است اما اگر برای جلب توجه و ریاکاری حرکت و رفتاری انجام شود، خود فرد باید در محضر خدا پاسخگو باشد.
**آفتی به نام بی تفاوتی
دکتر سید یعقوب موسوی جامعه شناس نیز با بیان اینکه این روزها نمی توان به نیت و قصد حقیقی افراد پی برد، اظهارتاسف کرد که در جامعه تمایل به نمادسازی و لوکس سازی افزایش یافته است.
به گفته وی برخی انسان ها از یکدیگر یاد می گیرند که نمایش دهند و بخشی از رفتارهای خود را بزرگ کنند.
موسوی می افزاید: آنچه در شبکه های مجازی و تبلیغات تلویزیونی شاهدیم، شاید یک نوع ناهنجاری مزمن اجتماعی است که می تواند تبعات بسیاری برای آینده جامعه داشته باشد.
این جامعه شناس هشدار می دهد: جامعه ای که به اینگونه فرآیندها عادت کند، دچار نوعی بی تفاوتی می شود و این پدیده ها، جنبه انحرافی و معنای منفی خود را از دست می دهد.
وی تاکید می کند: این خطر بزرگی است که ریا و تظاهر به یک روند اجتماعی تبدیل و به مرور مردم نسبت به آن بی تفاوت شوند، همانگونه که این روزها جامعه در مقابل دروغ های بزرگی که می شنود، بی تفاوت شده است.
موسوی، ثمره این رفتارها را حساسیت زدایی از جامعه نسبت به مشکلات همنوعان برشمرد، آن را رنج مضاعف و غیرقابل تحمل خواند و هشدار داد که ساماندهی آن بسیار دشوار خواهد بود.
موسوی سخنان خود را اینگونه به پایان می رساند که به مرور با چنین رفتارهایی تمامی اصول فرهنگی و ارزش هایی که مضامین اعتقادی افراد را می سازند از دست می رود و بازگردادن آن سال ها زمان می برد.
** نمایش کار خیر به شرط تشویق دیگران
اما مساله دیگری که برخی کارشناسان دینی بر آن تاکید دارند، ضرورت اطلاع رسانی از کارهای خیر است آن هم به شرط ترویج آن که در این زمینه جلال نوری کارشناس مسائل فرهنگی و دینی می گوید: در فرهنگ دینی ما بحث صدقه دو قالب دارد؛ یکی پنهان کاری که اصولا جلو ریا و خودشیفتگی را می گیرد و وجهه افراد خراب نمی شود و دیگری هم اینکه کار خیر تبلیغ شود یعنی اگر کسی کار خیرش را نمایش داد به قصد و نیت ترویج آن باشد.
وی تاکید دارد که برای تبلیغ کار خیر به منظور تشویق دیگران باید تلاش کرد تا به حیثیت اجتماعی افراد لطمه نخورد و با هدف مطرح کردن خود، غرور و تکبر نباشد.
نوری در مورد نمایش کار خیر در فضای مجازی هم ادامه می دهد: این حرکت ها غالبا نیت خیر، جنبه و اهداف روشنی ندارند؛ فضای مجازی فضای دوگانه ای برای نمایش هویت واقعی صاحبان صفحه است و در آن صدق و کذب ماجرا مشخص نیست.
این کارشناس مسائل فرهنگی و دینی می گوید: فضایی که در آن اعضای یک گروه همدیگر را می شناسند و قصد کمک به مستمندی را دارند با فضایی مانند اینستاگرام تفاوت اساسی دارد؛ این شبکه مجازی از محیطی چندگانه و مبهم برخوردار است و چه بسا افرادی پس از اعتماد، پولی به کسی پرداخت کنند که ادعایش از ابتدا دروغ باشد.
وی تاکید می کند که بزرگترین رکن جامعه، سرمایه اجتماعی است و این سرمایه از اعتماد مردم به ارکان آن جامعه ساخته می شود، زمانی که مردم با دروغ مواجه می شوند محمل راستگویی در این فضا گم می شود.
** کفران نعمت نکنیم
سید محمدرضا آقامیری از دیگر کارشناسان مسائل فرهنگی و دینی هم معتقد است که کار خیر کردن دارای شرایطی است و نباید بر سر کسی که کمکی دریافت می کند منت گذاشت.
وی تاکید دارد: اگر فردی فرصت کمک کردن به دیگری را یافتد، درواقع این توفیق را به دست آورده که نباید آن را با جار زدن و منت گذاشتن بر سر دیگران از بین ببرد و کفران نعمت کند.
به گزارش ایرنا « اروینگ گافمن» از جامعه شناس معروف بویژه در حوزه نظریه «کنش متقابل نمادین» که نظریه «نمایشی» را مطرح کرده معتقد است جامعه مانند صحنه نمایش برای افراد است چون هر یک از اعضا سعی می کنند نقش خود را به گونه ای که مطلوب خودشان یا جامعه باشد، ایفا کنند.
به زعم گافمن اینگونه می شود که فرد از خودِ حقیقی و شخصیت اصلی خود دور و به بازیگری تبدیل می شود که دیگران از آن راضی باشند؛ درست مانند وضعیتی که این روزها برخی مردم در جامعه به آن مبتلا هستند و درواقع هدف اصلی شان کمک کردن به دیگران نیست بلکه هدف، تبلیغ و افزودن به منفعت خودشان است.
در این شرایط جامعه شناسان هشدار می دهند باید مراقب بود زیرا در صورت تغییر روند برخی رفتارهای اجتماعی شهروندان و از دست رفتن سرمایه های اجتماعی و اعتماد انسان ها نسبت به یکدیگر یا برخی پدیده ها، براحتی نمی توان به وضعیت قبل یا ریل صحیح فرهنگ اصیل بازگشت و تبعات این پدیده ها نیز بسیار مخرب خواهد بود.
گزارش از مینا افشاری ترک و داود میاندهی
تهرام/3001/ 1008
کپی شد
