دیپلماسی کریدوری و موازنه امنیتی

مصطفی اعلایی، معاون پیشین اداره کل حقوق بشر و زنان وزارت امور خارجه، عضو سابق دفتر نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد و سفیر پیشین ایران در ونزوئلا در یادداشتی برای جماران نوشت:

ظهور ائتلاف های جدید، همگرایی توسعه محور و در هم تنیده شدن منفعت ها در جهان مفهوم امنیت را نیز متحول کرده است. در این میان یکی از حوزه های راهبردی در ایجاد عناصر جدید در برقراری موازنه امنیتی «دیپلماسی کریدوری» است. دیپلماسی کریدوری در سالهای اخیر وضعیت جدیدی را در رقابت های ژئوپلیتیکی در آسیا و خاورمیانه شکل داده است.

 یکی از پیامدهای قطعی رقابت جدید در این عرصه تغییر و تحول در عناصر و مولفه های اثرگذار در موازنه امنیتی موجود است. طراحی برای ایجاد کریدورهای جدید و تلاش برای تکمیل پروژه های کریدوری منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای که در سالهای گذشته در آسیای شرقی و مرکزی، قفقاز، غرب آسیا و خاورمیانه انجام گرفته است، بطریق اولی می تواند ملاحظات و حتی آرایش نظامی و امنیتی بین کشورها را در این مناطق تحت الشعاع قرار دهد. هم اکنون چند پروژه در حال طراحی و یا در مرحله اجرا می باشد که تماماً در خارج از دایره سرزمینی ایران صورت گرفته است:

• کریدور چین به اروپا از طریق خزر در شمال ایران
• کریدور هند به اروپا در جنوب ایران
• کریدور آسیا به اروپا از طرق فاو عراق به ترکیه در غرب ایران
• کریدور بندر گوادر پاکستان به چین در شرق ایران

البته کریدور شمال-جنوب و کریدور جاده- کمربند نیز نیز از سوی چین مطرح می باشند که خاک سرزمین ایران نیز در مسیر آنها قرار می گیرد.

لکن جمهوری اسلامی ایران برای ایجاد جاذبه بیشتر جهت واقع شدن خاک خود در مسیرهای ترانزیت نیازمند ایجاد زیرساخت‌های داخلی، اصلاحات ساختاری، خروج از تحریم ها و قرار گرفتن در اتصالات بانکی و مالی رسمی در جهان است . هر کدام از کریدورهای ریلی، زمینی، دریایی و هوایی که با اهداف تجاری و حمل و نقل مطرح و اجرا می شوند، قطعاً همراه با محاسبات توسعه ای، سیاسی و امنیتی صورت گرفته است. زیرا شکل گیری هر کریدور همزمان دارای پتانسیل لازم برای تغییر وضعیت موجود و ایجاد وضعیت جدید اقتصادی و توسعه ای- امنیتی در رقابتهای ژئوپلیتیک است.

با ایجاد زیر ساخت های ترانزیتی و اسکله ها در بنادر کشورها و با جذب بخشهای قدرتمند خصوصی، «اشتراک منافع» و شبکه درهم تنیده منفعت بوجود خواهد آمد که کار را بر رقبا و دشمنان اعضای کریدور برای ضربه زدن و فشار امنیتی سخت تر خواهد کرد.

هر کریدور تجاری که برای حمل و نقل مسافر و کالا ایجاد می شود در ذات خود دارای یک ائتلاف اقتصادی، سیاسی و امنیتی است . همین ائتلاف بلحاظ عنصر «اشتراک منافع» ضرورت های همکاری، شراکت، تبادل، تعامل و هماهنگی و همگرایی و نتیجتاً لزوم رفع تهدیدهای مشترک از جمله تامین امنیت مشترک راهها و دالانهای تجاری را تولید می کند. بروز چنین وضعیتی می تواند در جای خود ملاحظات، مناسبات و موازنه جدید امنیتی بین کشورها ایجاد کند.

بر همین اساس، گسترش دیپلماسی کریدوری و ورود عناصر جدید در حوزه «اشتراک منافع» در مسیر توسعه و خلق ثروت گویای این واقعیت است که موازنه امنیتی با رقبا و دشمنان صرفاً از طریق راهبردهای نظامی-امنیتی و مسابقه تسلیحاتی برقرار نمی شود. در شرایط متحول امروز در جهان برخی کشورها با آینده نگری، از طریق ورود به عرصه های جدید در «اشتراک منافع» با دیگران، اتصال به شبکه منفعت جهانی و درهم تنیدن منافع اقتصادی و امنیتی از جمله از طریق دیپلماسی کریدوری ضمن بر هم زدن وضعیت تاریخی ژئوپلیتیکی و از بین بردن مزیت‌های تاریخی رقبا و دشمنان خود، موازنه امنیتی جدیدی را بدون ایجاد بازدارندگی نظامی شکل می دهند.

طرح پروژه های کریدوری حتی بر روی کاغذ و یا شفاهی هم گویای تحولات عمیق در حوزه نیروهای محرکه و دینامیک روابط بین‌الملل است. برخی کارشناسان تا کنون این مطلب را ذکر کرده اند که طرح پروژه جدید هند-امارات-عربستان-اسرائیل- اروپا که در اجلاس اخیر سران گروه ۲۰ مطرح شد تلاش آمریکا برای اثرگذاری بر طرح «جاده- کمربند» از سوی چین است. چرا که تحقق کریدور چینی که تا کنون بخش هایی از آن در مناطق مختلف دنیا اجرا شده در ذات خود می تواند با ایجاد «اشتراک منافع» با چین از طریق سرمایه‌گذاری های گسترده چینی شکل جدیدی از ائتلاف با این کشور را شکل داده و در نتیجه با ایجاد همگرایی های جدید، محاسبات و موازنه امنیتی بین چین و آمریکا در جهان را نیز تحت الشعاع خود قرار دهد. پروژه کریدوری هند- اروپا همچنین می تواند موازنه جدیدی را بین هند و پاکستان و مناسبات آنها با عربستان در موضوع مهم امنیتی کشمیر ایجاد کند.

زمانی نه چندان دور ریاض و دهلی به لحاظ عجین بودن سیاست خارجی عربستان با گروههای تکفیری و کمک به هدایت «سازمان همکاری اسلامی»(OIC) در طرح مستمر موضوع کشمیر، از این حیث، از روابط حسنه برخوردار نبودند. هند بشدت از عربستان بخاطر حمایت از پاکستان در موضوع کشمیر ناراحت و ناراضی بود و سعی می کرد به ریاض نزدیک شود تا حمایت سعودی ها از پاکستان را کاهش دهد.

در دورانی سعودی ها و پاکستانی ها در بسیاری از زمینه ها متحد هم بودند و سیاست های امنیتی هند را در حوزه کشمیر به شدت به چالش می کشیدند. اما هم اکنون سعودی ها و هندی ها در قهوه خانه و باشگاه گروه ۲۰ به هم رسیده اند و هر کدام در جایگاه تاثیرگذار خود و با ابزارهای منفعت زای جهانی و منطقه‌ای عرصه جدیدی از همکاری را بین خود تعریف کرده اند. هند و عربستان مشخصاً در طرح کریدوری جدید در وضعیت نوعی از شراکت متقابل قرار گرفته و آمریکا هم ضامن آنها شده و رژیم صهیونسیتی را هم وارد این شراکت کرده و از این طریق پاکستان و چین را دور زده اند. این پروژه با ترکیب جدید حتی در سطح نیم بند و ناقص نیز می تواند ملاحظات، منافع و ابعاد امنیتی بین سه کشور را متحول کند.

وقتی هند از طریق طرح کریدوری جدید به عربستان نزدیک می شود و دو کشور در دایره منافع مشترک راهبردی قرار می گیرند یکی از ابزارهای بازدارندگی تاریخی پاکستان در کشمیر که از طریق نفوذ و حمایت عربستان بویژه در OIC ایجاد شده بود کم رنگ خواهد شد. زیرا عربستان منافع بلند مدت خود را که در سایه همکاری های نوین با هند در طرح کریدوری حاصل می شود را به خاطر کشمیر و پاکستان از دست نخواهد داد. لذا پاکستان در مهمترین موضوع امنیتی خود دستش تقریباً خالی خواهد ماند. می توان تصور کرد که پاکستان چقدر از طرح این پروژه ناراضی است. این تحول حتی می تواند بر محاسبات و ملاحظات امنیتی سایر کشورها نیز اثر گذار باشد. چرا که پاکستان در خلأ حمایت های جدی عربستان در موضوع کشمیر احتمالا به دنبال حامیان و ابزارهای جدید امنیتی خواهد بود.

در صورتی که طرح کریدوری گروه ۲۰ در بخش اسرائیلی نیز محقق شود قطعاً بلحاظ وضعیت «اشتراک منافع» بین رژیم صهیونسیتی با سایر کشورهای عضو پروژه، آرایش و محاسبات جدید امنیتی در منطقه بوجود خواهد آمد(در این بخش بحث مفصلی است که مناسب است به لحاظ اهمیت اساسی آن به طور جداگانه انجام شود).

بر همین اساس، طرح کریدوری فاو(عراق)-ترکیه-اروپا نیز با ایجاد عناصر و مولفه های جدید در روابط بین کشورهای عضو پروژه و ایجاد پتانسیل های جدیدِ بر هم زننده موازنه موجود می تواند اثرات چشمگیری بر اقتصاد منطقه داشته و موازنه موجود عراق با ج.ا.ا را نیز تحت الشعاع قرار دهد. موضوع دیگر از زاویه امنیتی در طرحهای کریدوری، اثرگذاری امنیتی این طرح ها در درون کشورها از طریق ایجاد رونق اقتصادی بویژه بر بخشهایی از خاک کشورها که در آنها تهدیدهای امنیتی و تجزیه طلبی وجود دارد می باشد.

به عنوان مثال، گفته می شود طرح های کریدوری چین بخشهایی از این کشور مثل سین کیانگ را به لحاظ امنیتی تحت‌الشعاع قرار خواهد داد. همچنین قرار گرفتن کشورهایی نظیر ایران که دارای بافت قوی در تنوع قومیتی می باشند در مسیر طرحهای ترانزیتی اقتصادی و تجاری منطقه‌ای و بین‌المللی می تواند به مقدار زیادی به انسجام ملی و نهایتا افرایش ضریب امنیتی داخلی کمک نماید.

از سوی دیگر، در این میان، برخی کریدورها نیز با بکار گیری نیروی نظامی موجب تغییر ژئوپلیتیکی در منطقه و افزایش یا کاهش وزن ژئوپلیتیکی کشورها شده و با ایجاد حوزه های جدید فعالیت اقتصادی باعث برهم‌خوردن موازنه و ارزش اقتصادی کشورها خواهند شد. در این صورت است که وضعیت جدید، موازنه امنیتی جدیدی را نیز بین کشورهای منطقه ایجاد خواهد کرد. مانند کریدور زنگزور که در صورت تحقق، موجب قطع راههای ارتباطی ایران با بسیاری از کشورها و اروپا و در نتیجه کاهش وزن ژئوپلیتیکی آن خواهد شد. در عوض ترکیه با اتصال به آذربایجان ارزش افزوده اقتصادی بلحاظ ایجاد راههای ارتباطی جدید بویژه در حوزه انرژی کسب خواهد کرد.

بنابراین با ظهور عناصر جدید در عرصه روابط بین‌الملل از جمله اوج گیری طرحهای کریدوری بطور کلی می توان گفت:

1. در نظم کنونی بین‌الملل اتحادهای دائمی فلسفه وجودی خود را از دست داده است. ائتلافها موقت، موضوع محور، محدود و دارای مرز مشخص است.
2.  توسعه، منفعت محوری، «اشتراک منافع» بویژه از طریق دیپلماسی کریدوری پازل و آرایش امنیتی در مناطق و جهان را تحت الشعاع خود قرار خواهد داد. لذا با ظهور عناصر جدید در روابط بین‌الملل بازدارندگی های دفاعی و امنیتی در وضعیت های ویژه خود محصور شده و بازدارندگی های اقتصادی نقش برجسته ای در ایجاد موازنه امنیتی بین کشورها ایفا خواهد نمود.
3. هر کشوری از شتاب توسعه منطقه‌ای و جهانی عقب بماند حتماً در ملاحظات امنیتی دچار ضرر و زیان خواهد شد.
4. ملاحظات و محاسبات امنیتی دائمی نیست و دینامیک جدید نظم بین‌الملل و نیروهای محرکه جدید از جمله شتاب توسعه ملاحظات و محاسبات امنیتی را جابه جا خواهد کرد.