مهاجرت نخبگان روند افزایشی دارد؟

 «برخی معتقدند که مریم میرزاخانی می‌توانست تمام این افتخارات را برای ایران به ارمغان بیاورد. او جزو نخبگان ایران بود اما این هاروارد بوستون بود که گوی رقابت را از ایران ربود و این نخبه ایرانی را جذب کرد. مریم میرزاخانی و میرزاخانی‌ها زیادند. بر اساس آخرین گزارش OECD (سازمان همکاری اقتصادی و توسعه) مهاجران، مجموعا ۸۴۵هزار نفر ایرانی مهاجر در کشورهای OECD وجود دارد که معادل ۱.۵درصد از جمعیت کشور است. این آمار کمتر از نصف میانگین جهانی ۳.۲درصدی و کمتر از یک سوم میانگین پنج درصدی در کشورهای اروپایی است.

دکتر اشرف بروجردی، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در این باره به خبرآنلاین می‌گوید: «طبق آمار صندوق بین المللی پول در سال ۲۰۰۹ ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان در میان ۹۱ کشور در حال توسعه و توسعه نیافته مقام اول را داشته است. طبق این آمار سالانه بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار ایرانی تحصیلکرده برای خروج از کشور اقدام می‌کنند. تعدادی که با بررسی موردی برخی کشورهای مهاجرپذیر جوانان ایرانی همخوانی دارد؛ برای مثال در حال حاضر حدود ۱۴ هزار دانشجوی ایرانی در کشور مالزی مشغول تحصیل هستند. آمار و اطلاعات نشان می‌دهد اکنون ۲۵ درصد از ایرانیان تحصیلکرده، در کشورهای توسعه یافته زندگی می‌کنند که از مجموع مهاجران حدود ۴۰درصد را دختران و زنان تشکیل می‌دهند.»

آیا بستر نگهداری نخبگان و تحصیلکرده‌هایمان را فراهم کرده‌ایم؟ آیا شرایطی را فراهم کرده‌ایم که شغل‌های معمولی منتظر فارغ‌التحصیلان‌ نخبه ما نباشد؟

دکتر رضا فرجی‌دانا هم چندی پیش درباره زیان‌های مالی خروج نخبگان از کشور هم توضیحات تکان‌دهنده‌ای ارائه داد: «تربیت یک نفر نخبه برای ما یک میلیون دلار هزینه دارد که با مهاجرت مغزها سالانه ۱۵۰هزار نفر در سال از کشور، ۱۵۰ میلیارد دلار به دیگر کشورها کمک می‌کنیم.»

وی در ادامه کشور چین را به عنوان الگویی مناسب برای بستر‌سازی جهت حفظ نخبگان توصیف کرد و گفت: «کشور چین با ۱/۵ میلیارد نفر جمعیت حرکتی را آغاز کرده که با سه یا چهار برابر کردن پیشنهادهای کاری، نخبگان خود را از آمریکا به چین برمی‌گرداند اما ما فقط نظاره‌گر خروج نخبگان از کشور هستیم.»

بخشی از گزارش بنیاد ملی نخبگان که با استناد به گزارش ۲۰۱۵ موسسه آمار یونسکو تهیه شده است، نشان می‌دهد، بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۳ تعداد دانشجویان بین‌المللی دنیا بیش از دو برابر افزایش داشته است. در سال ۲۰۱۳ بیش از ۴.۱ میلیون دانشجو در سراسر جهان برای ادامه تحصیل به خارج از کشور خود رفته‌اند. نسبت تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور به دانشجویان داخل کشور ۱.۱ درصد است که پایین‌تر از میانگین جهانی (۱.۸ درصد) است.

فرار مغزها کاهش یافته است

داوود محمدی، نائب‌رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس در گفت‌وگو با آفتاب یزد، در این باره می‌گوید: «بر اساس آماری که معاون فناوری ریاست‌جمهوری چندی پیش در جلسه کمیسیون اعلام کردند، به شدت کاهش پیدا کرده است و بازگشت نخبگان به کشور افزایش پیدا کرده و زمینه‌های داخلی هم در حال ارتقاست.»

وی با بیان این که جلوگیری از فرار مغزها و بازگشت نخبگان نیازمند به پیش‌زمینه‌هایی است، می‌افزاید: «باید شرایط بهتری در کشور به وجود آید که بتوانیم از نخبگان استفاده کنیم. آمارها نشان می‌دهد که خوشبختانه در حال فراهم کردن زیرساخت‌ها برای ماندگاری نخبگان کشور هستیم و گزارش‌های مستندی که به مجلس ارائه شده نشان ‌دهنده ارتقای پیش‌زمینه‌هاست. ضمن باید طوری برنامه‌ریزی کنیم که علاوه بر این که بستری برای بازگشت نخبگان مهیا کنیم، از نیروهای داخلی هم استفاده کرده و از خروج آنها جلوگیری کنیم.»

محمدی در پاسخ به این سوال که اگر مریم میرزاخانی با این زمینه‌هایی که می‌گویید ارتقا پیدا کرده در ایران بودند می‌توانستند به این درجه از افتخارات دست پیدا کنند یا خیر؟ می‌گوید: «باید به مسائل واقعی نگاه کنیم. در غیر این صورت دچار مشکل در تحلیل و تصمیم‌گیری می‌شویم. طبیعی است که ما به لحاظ شرایطی که در کشور داریم با بسیاری از کشورها قابل مقایسه نیستیم. آنها در برخی بخش‌های علمی به دستاوردهای خوبی رسیده‌اند، ما هم رسیده‌ایم اما ممکن است در یک حوزه علمی یک کشور شرایط بهتری داشته باشم و فردی بتواند در آنجا بهتر ادامه تحصیل بدهد.»

نائب‌رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس با اشاره به این که باید ببینیم امکانات خودمان چیست، تاکید می‌کند: «البته در مورد خروج نخبگان نمی‌توانیم به صورت مصداقی صحبت کنیم. به هر حال ایشان یک ریاضیدان برجسته‌ بودند و ما موظف بودیم در کشور نه فقط برای ایشان بلکه برای دیگر نخبگان زمینه را فراهم کنیم. ما اهتمام لازم را توسط دولتمردان داشتیم. باید آسیب‌شناسی کنیم اما با یک مورد نمی‌توان قضاوت کرد.»

وی با بیان این که بعد از انقلاب کارهای خوبی صورت گرفته است، می‌افزاید: «به هر حال بعد از انقلاب با مشکلی به نام جنگ و پس از آن با مشکلی به نام تحریم مواجه بودیم که هنوز هم با مشکل تحریم دست به گریبانیم. بنابراین کشور را نمی‌توان با کشورهای دیگر مقایسه کرد و یک مورد مانند مریم میرزاخانی را مورد بررسی قرار دهیم و بگوییم تلاشی برای نگه داشتن نخبگان نشده است.»

مهاجرت روند افزایشی دارد

این آمارها توسط معاون فناوری رئیس جمهور در حالی به مجلس ارائه شده که موسسه مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه، تحقیقاتی را در مورد فرار مغزها انجام داده است. دکتر حجیه بی‌بی رازقی نصرآبادی، عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه در این باره به آفتاب یزد می‌گوید: «مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور عمدتا شامل افراد متخصص و تحصیلکرده می‌شود. در سال ۸۹ تا ۹۰ ایران در مهاجرت تحصیلکرده‌ها جایگاه ۴را به خود اختصاص داده است. ما می‌توانیم بگوییم که نیمی از مهاجران ایرانی افراد تحصیلکرده هستند. در کشورهای منا (کشورهای خاورمیانه و آسیای میانه)رتبه نخست را داریم بنابراین سهم ما بالاست.»

وی با بیان این که انتظار می‌رود این الگو ادامه داشته باشد، می‌افزاید: «احتمالا همچنان شاهد روند افزایشی مهاجرت تحصیلکرده‌ها خواهیم بود زیرا با گسترش ارتباطات و افزایش ارتباط با کشورهای دیگر، افراد نخبه ما می‌توانند از فرصت‌های شغلی دیگر کشورها آگاه شوند، کشورهای دیگر هم این افراد نخبه را شناسایی خواهند کرد. در کشورهای دیگر از جمله کشورهای آمریکا، مالزی و... گسترش پذیرش دانشجو را داشتیم که نخبگان و دانشجویان ما به این سمت‌ها رفته‌اند.»

به گفته دکتر رازقی نصرآبادی «با فراهم کردن بسترهایی برای بهادادن و پژوهش اساتید، متخصصان، پژوهشگران، نخبگان و... و استفاده از پژوهش‌ها و تحقیقات آنها می‌توانیم به موضوع مهاجرت نخبگان بپردازیم اما تا زمانی که چنین بسترهایی نباشد روند افزایشی در قشر تحصیلکرده برای خروج از ایران وجود دارد.»

وی با اشاره به این که علاوه بر اینها ما نخبگانی را داریم که در خارج از کشور زندگی می‌کنند که بازگشت آنها مستلزم مشوق‌ها و ایجاد شرایط و انگیزه می‌گوید: «باید قوانین هم برای بازگشت آنها تسهیل شود و بازار کار را سامان دهیم تا افراد تحصیلکرده و نخبه راحت‌تر به کشور برگردند. با سامان بازار کار، تسهیل قوانین و ایجاد مشوق‌ها و شرایط می‌توانیم مانع فرار مغزها شویم. تا زمانی که چنین شرایطی فراهم نشود، نگه داشتن آن نخبه در کشور ضرر است هم برای نخبگان و هم برای کل جامعه جهانی. بنابراین باید شرایطی را فراهم کنیم که یک نخبه در جایگاه خود بتواند در کشور نقش‌آفرینی کند.»

دکتر رازقی نصرآبادی با اشاره به تسهیل قوانین می‌گوید: «احتمال دارد که این نخبگان و افراد متخصص در شرایطی ایران را ترک کردند که مجبور شدند غیر قانونی مهاجرت کنند به همین دلیل باید با اصلاح در برخی قوانین بستر بازگشت آنها فراهم شود تا به راحتی به کشور بازگردند.»