امام حسین(ع) اهل بیت خود را حرکت مى‌دهد براى این که رسالت و نقش مستقیمی در ساختن این تاریخ عظیم داشته باشند بدون آن که از مدار خودشان خارج شوند، کربلا و عاشورا حادثه اى است که مرد و زن هر دو در آن نقش دارند؛ ولى مرد در مدار خودش و زن در مدار خودش.
به گزارش جماران، شفقنا نوشت: به گفته حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی مهریزی موضوع زنان و عاشورا در نیم قرن اخیر، مسأله و دغدغه اندیشمندان شیعى شده، این گروه از اندیشمندان، به معرّفى و احیاى زنان برجسته دینى پرداختند تا با نشان دادن الگوهاى دینى از جذب زنان مسلمان به فضاهاى نو جلوگیرى کنند، در حادثه عاشورا نام ۴۰ زن ذکر شده که نقش مثبت داشتند و حادثه عاشورا که دو جبهه ظلم و نور دارد، در جبهه تاریکی و ظلمت آن نام هیچ زنی ثبت نشده، ولی در جبهه نور زنان فراوانی از خاندان بنی هاشم گرفته تا اصحاب و زنان دربار یزید و دیگران حضور دارند.
مهریزی در ادامه به تحلیل نقش مهم و تأثیرگذار زنان قبل و پس از واقعه عاشورا و تحقق برخی از مفاهیم امروز در ۱۴۰۰ سال پیش توسط زنان و همچنین شیوه های متفاوت زنان در انتقال پیام عاشورا پرداخت و آنها را مورد بررسی قرار داد و تأکید کرد:
آنچه امروز به عنوان عدالت در ایجاد ظرفیت ها مطرح می شود ۱۴۰۰ قبل زن بزرگی به نام زینب(س) بر زبان آورده است.
متن گفت وگو با مهدی مهریزی را می خوانید:
موضوع زنان و عاشورا در نیم قرن اخیر، مسأله و دغدغه اندیشمندان شیعى شده است
حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی مهریزی در گفت وگو با شفقنا به نقش تأثیرگذار زنان در حادثه عاشورا اشاره و اظهار کرد: بررسى حضور و نقش زنان در حادثه کربلا، شایسته مطالعه و تحلیل است چرا که عاشورا نمایشى عینى از آموزه‌هاى اسلامى در دشوارترین شرایط است و برپایه این منبع مى‌توان از توانمندى، نقش و ابعاد وجودى زن آگاه شد. موضوع زنان و عاشورا در این نیم قرن اخیر، مسأله و دغدغه اندیشمندان شیعى شده است. از آن زمان که زن در دنیاى مدرن مسأله شد و حقوق و نقش او مورد توجّه قرار گرفت، این گروه از اندیشمندان، به معرّفى و احیاى زنان برجسته دینى پرداختند تا با نشان دادن الگوهاى دینى از جذب زنان مسلمان به فضاهاى نو جلوگیرى کنند.
عاشورا حادثه‌اى است که مرد و زن در آن نقش دارند؛ ولى مرد در مدار خودش و زن در مدار خودش
وی افزود: طرح شخصیت حضرت فاطمه(س) و نیز حضرت زینب(س) توسط دکتر شریعتى در دهه پنجاه شمسى، در ایران، در این راستا قرار مى‌گیرد. شاید بتوان گفت استاد شهید مرتضى مطهّرى، نخستین اندیشمند شیعى است که به صورت جدّى به نقش زنان در حادثه عاشورا پرداخته است. وى در کتاب حماسه حسینى که سخنرانى‌هاى ایشان در دهه چهل و پنجاه است، نهضت عاشورا را نهضتى مذکّر ـ مؤنّث (زنانه ـ مردانه) دانسته و مى‌نویسد: «تاریخ کربلا یک تاریخ و حادثه مذکّر ـ مؤنّث است؛ حادثه‌اى است که مرد و زن هر دو در آن نقش دارند؛ ولى مرد در مدار خودش و زن در مدار خودش. معجزه اسلام اینهاست. مى‌خواهد دنیاى امروز بپذیرد، مى‌خواهد نپذیرد؛ آینده خواهد پذیرفت. ابا عبد اللّه علیه‌السلام اهل بیت خودش را حرکت مى‌دهد براى این که در این تاریخ عظیم، رسالتى را انجام دهند؛ براى این که نقش مستقیمى در ساختن این تاریخ عظیم داشته باشند با قافله سالارى زینب علیهاالسلام؛ بدون آن که از مدار خودشان خارج شوند.» بیست سال پس از این سخنرانى، باب نگارش در این موضوع در میان نویسندگان شیعى گشوده مى‌شود و به بررسى این موضوع مى‌پردازند.
پیشگویى‌هایى پیش از وقوع حادثه کربلا درباره شهادت امام حسین(ع) توسط زنان
مهریزی گفت: در مصادر تاریخى به نام زنانى بر مى‌خوریم که پیش از وقوع حادثه کربلا پیشگویى‌هایى را از پیامبر صلى‌الله‌علیه‌و‌آله درباره شهادت امام حسین علیه‌السلام نقل کرده‌اند؛ مانند: حضرت فاطمه علیهاالسلام، امّ سلمه، عایشه، امّ فضل و زینب بنت جحش و یا از نوحه‌سرایى زنان خاندان مُطّلب، به هنگام خروج امام از مدینه یاد شده است.
زنانى که در حادثه کربلا در اردوگاه امام حسین(ع) یا اردوگاه یزید حضور مثبت داشتند، بسیارند
وی بیان کرد: زنانى که در حادثه کربلا حضور مثبت داشتند، خواه در اردوگاه امام حسین(ع) بودند یا در اردوگاه یزید، فراوان‌اند، از جمله کسانی که نقش مهمی در حادثه کربلا داشت، حضرت زینب(س) بود، ایشان، سرپرستى کاروان کربلا را از ظهر عاشورا بر عهده داشت. جملات و خطبه‌هایى که از ایشان به یادگار مانده و سخنان امام حسین و امام سجاد علیهماالسلام در گفتگو با ایشان یا درباره ایشان، بسیار است؛ از قبیل ایراد خطبه در کوفه و ایراد خطبه در شام.
وی افزود: فاطمه دختر امام حسین(ع) یکی دیگر از زنان تأثیرگذار در حادثه عاشوراست که وصی پدر بود، ابو الجارود گوید: از امام باقر علیه‌السلام شنیدم که مى‌فرمود: وقتى لحظه‌هاى آخر زندگانى حسین علیه‌السلام فرا رسید، دخترش فاطمه را نزد خود خواند و کتابى پیچیده به وى داد و به وى سفارش کرد که: دخترم! این را نزد بزرگ‌ترین فرزندانم قرار ده. وقتى على بن الحسین [از کربلا] برگشت، آن کتاب را به او داد و آن کتاب، اینک نزد ما است. گفتم: آن کتاب چیست؟ فرمود: آنچه فرزندان آدم تا هنگام نابودى دنیا بدان نیاز دارند. همچنین عبد اللّه، پسر حسن مُثنّى، از مادرش فاطمه، دختر امام حسین علیه‌السلام، نقل مى‌کند که: «انبوه غارتگران به خیمه‌هاى ما وارد شدند. من دخترى خردسال بودم که در پاهایم دو خلخال از طلا داشتم. مردى با گریه آن دو خلخال را از پاهایم مى‌کند! گفتم: اى دشمن خدا، براى چه مى‌گریى؟! گفت: چگونه گریه نکنم که دختر رسول خدا را غارت مى‌کنم! گفتم: غارتم نکن. گفت: مى‌ترسم دیگرى بیاید و آن را بردارد». فاطمه، بنت الحسین، گوید: «هر چه در خیمه‌ها بود، به تاراج بردند، تا آن‌جا که چادرها را از دوش ما برداشتند».
وی در ادامه به نقش سکینه دختر امام حسین(ع) در واقعه عاشورا نیز اشاره و خاطرنشان کرد: در تاریخ به نقل از سَکینه آمده، روز چهارم اقامتمان [در شام] ، در عالم رؤیا دیدم که زنى سوار بر هودج است و دستش را بر سرش نهاده است. از [نامِ] او جویا شدم. به من گفتند: فاطمه دختر محمّد، مادر پدرت است. گفتم: به خدا سوگند، به سوى او مى‌روم و آنچه را که به ما روا داشتند، به او خواهم گفت. بلافاصله، به سوى او دویدم تا به او رسیدم و پیشِ رویش ایستادم و مى‌گریستم و مى‌گفتم: اى مادر! به خدا سوگند، حقّ ما را انکار کردند . اى مادر! به خدا سوگند، جمع ما را پراکنده کردند. اى مادر! به خدا سوگند، حریم ما را نادیده گرفتند و حلال شمردند. اى مادر! به خدا سوگند، پدرمان حسین را کُشتند. او به من گفت: «بس کن، اى سَکینه! دلم را پاره کردى و جگرم را سوزاندى. این، پیراهن پدرت حسین است که آن را از خود، دور نمى‌کنم تا با آن، خدا را دیدار کنم!»
نام ۴۰ زن در حادثه عاشورا ذکر شده که نقش مثبت داشتند
این محقق و پژوهشگر ادامه داد: امّ کلثوم، دختر امیر المؤمنین، فاطمه بنت على، نوار (همسر کعب بن جابر)، طوعه، دُلهم (همسر زهیر)، مادر عمرو بن جناده انصارى و بسیار از زنان دیگر قبل و پس از حادثه عاشورا سخنان و نقشی تأثیرگذار در ماندگاری قیام امام حسین(ع) داشتند.
وی گفت: نام ۴۰ زن در حادثه عاشورا ذکر شده که نقش مثبت داشتند و حادثه عاشورا که دو جبهه ظلم و نور دارد، در جبهه تاریکی و ظلمت آن نام هیچ زنی ثبت نشده، ولی در جبهه نور زنان فراوانی از خاندان بنی هاشم گرفته تا اصحاب و زنان دربار یزید و دیگران حضور دارند.
در تحلیل تاریخی باید با ارزیابى مصادر و تفکیک منابع معتبر از منابع سست و تحلیل آنها، تداخل نام‌ها تعیین گردد
وی تحلیل درست و مستند نقش زنان در حادثه عاشورا پس از تتبّع و جستجو در مصادر کهن و معتبر را مبتنى بر انجام تحلیل‌هاى سه‌گانی تاریخی، اجتماعی- سیاسی و جنسیتی دانست و تصریح کرد: در تحلیل تاریخی باید با ارزیابى مصادر و تفکیک منابع معتبر از منابع سست و تحلیل آنها، تداخل نام‌ها تعیین گردد؛ شخصیت‌هاى واقعى این زنان شناسایى شود. درستى و نادرستىِ حضور آنان در کربلا معلوم گردد. برخی از موارد همچنان محلّ بحث و تردید است، از جمله اینکه در پاره‌اى از مصادر از مادر وهب سخن رفته و در پاره‌اى دیگر از همسر وهب و در برخى دیگر از همسر عبد اللّه بن عمیر. حال باید بررسى گردد که کدام یک در کربلا حضور داشته است یا حضور لیلا مادر على اکبر در کربلا در برخى از منابع متأخّر آمده است ولى از نظر محققان محل تردید است. استاد مطهرى در این زمینه مى‌گوید: یکى از معروف‌ترین قضایا که حتى یک تاریخ به آن گواهى نمى‌دهد، قصّه لیلا مادر حضرت على اکبر است. البتّه ایشان مادرى به نام لیلا داشته‌اند، ولى یک مورخ نگفته است که لیلا در کربلا بوده است. امّا چقدر ما روضه لیلا و على اکبر خواندیم، روضه آمدن لیلا به بالین على اکبر! حتّى من در قم در مجلسى که به نام آیه اللّه بروجردى تشکیل شده بود، البتّه خود ایشان نبودند، همین روضه را شنیدم که على اکبر رفت به میدان، حضرت به لیلا فرمود: از جدّم شنیدم که دعاى مادر در حقّ فرزند مستجاب است، برو در فلان خیمه خلوت، موهایت را پریشان کن و در حق فرزندت دعا کن، بلکه خداوند این فرزند را سالم به ما برگرداند! یا درباره دخترى به نام رقیه در میان
نمونه هایی از تناقض و نا آگاهی تاریخ در مورد برخی از زنان مانند رقیه یا مادر حضرت علی اکبر
فرزندان امام حسین علیه‌السلام اختلاف نظرى در میان محققان به چشم مى‌خورد. همچنین درباره زنده بودن امّ البنین مادر ابوالفضل پس از حادثه عاشورا و به هنگام بازگشت اسیران بحث و نظر وجود دارد. و یا اینکه نام امّ کلثوم در میان زنان حاضر در کربلا برده می ى‌شود گاه به عنوان دختر امیر المؤمنین، گاه به عنوان دختر امام حسین و گاه به عنوان همسر مسلم براساس اطلاعات تاریخى نمی تواند دختر امام حسین باشد چون اولاً اکثر مصادر دخترى را با این نام براى امام حسین ذکر نکرده اند و ثانیا تنها مورخى که از آن یاد کرده، به صراحت گفته که در کودکى درگذشته است. شهربانو و شهربانویه نیز که به عنوان همسران امام حسین گفته اند یکى بیش نیست که به این دو اسم خوانده شده است. ضمن این که شهربانو در کربلا حضور نداشته است. از عاتکه به عنوان همسر امام حسین علیه السلام تنها در الاغانى و معجم البلدان یاد شده ولى هیچ سند دیگرى به ویژه در منابع شیعى بر آن یافت نمی ى‌شود از این رو این انتساب قابل اثبات نیست. تحقیق در این موارد سبب می ى‌شود مطالب نادرست، شناسایى و کنار زده شود و اشتباهاتى که بر اثر ناآگاهى از تاریخ صورت پذیرفته تصحیح گردد.
استاد قرآن و علوم حدیث در مورد ضرورت تحلیل اجتماعى ـ سیاسى زنان در حادثه عاشورا گفت: باید بررسی شود که نقش اجتماعى و سیاسى زنان در آن روزگار چه اندازه بوده است؟ آیا اگر کربلا بدون حضور زنان شکل می گرفت همان اثرى را داشت که اینک دارد؟ در جامعه آن روز چه تلقى اى از حضور زنان مطرح بوده است؟ و چه نوع فعالیتى از زنان سر زده است؟
وی ادامه داد: تحلیل بعدی، جنسیتی است. در این مرحله کار مقایسه میان نقش زنان و مردان مورد نظر است. آیا زنى در جناح دشمن علیه کربلائیان نقش ایفا کرد؟ آیا زنى از رفتن امام حسین علیه‌السلام به کربلا ممانعت کرد (آن‌گونه که درباره برخى از مردان چون محمّد حنفیه گزارش شده است)؟ مخالفت زنان و مردان چگونه بوده است؟ آیا میان نگاه زنان و مردان به حادثه عاشورا، شهادت، اسارت، بازتاب‌ها، قیام علیه ظلم و… ، تفاوتى دیده مى‌شود؟
او در ادامه به جایگاه خانواده از منظر امام حسین(ع) اشاره و خاطرنشان کرد: در اکثر نامه ها و گفته های امام حسین بحث خانواده مطرح است. امام حسین(ع) می فرمایند: یارانی بهتر و سزاوارتر از یارانم ندیدم و خانواده ای که پیوسته تر باشند و نیکوکارتر از خانواده خودم باشند، ندیدم. حرکت جمعی اعضای خانواده نیز خود نشان دهنده توجه به خانواده است.
آنچه امروز به عنوان عدالت در ایجاد ظرفیت ها مطرح می شود ۱۴۰۰ قبل زن بزرگی به نام زینب بر زبان آورده است
مهریزی نسبت به سخنان ناب و عمیق زنان در واقعه عاشورا تأکید و اظهار کرد: برخی از زنانی که در واقعه عاشورا حضور داشتند در موقعیت های مختلف بیاناتی بسیار عمیق داشتند، مانند حضرت زینب که در مجلس یزید فرمود: «آیا عادلانه است که زنان تو بتوانند در حریم باشند و ما نتوانیم» در حقیقت آنچه امروز به عنوان عدالت در ایجاد ظرفیت ها مطرح می شود ۱۴۰۰ قبل زن بزرگی به نام زینب بر زبان آورده است.
نقش و تأثیرگذاری ویژه زنان پس از واقعه عاشورا
مهریزی در پایان به نقش زنان پس از حادثه کربلا در ادوار تاریخى اشاره و خاطرنشان کرد: به منظور دریافت و بررسی نقش زنان در حادثه کربلا لازم است، به اقدامات و تأثیرگذاری آنان در زمینه های مختلف از جمله برگزارى مجالس عزادارى و روضه از سوى زنان؛ ساخت حسینیه و تکایا توسّط زنان؛ موقوفات زنان براى برپایى مجالس روضه؛ اشعار زنان درباره عاشورا و تألیفات زنان درباره حادثه عاشورا توجه شود.
