پایگاه خبری جماران- در ایام ماه مبارک رمضان امسال، یادگار گرامی امام حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی طی سلسله یادداشت هایی، به اختصار به شرح دعای مکارم الاخلاق می پردازد.
امروز بخش هجدهم این یادداشت ها تحت عنوان «پرهیز از دشمنی و کوشش برای اتحاد و همدلی»، از نظر مخاطبان ارجمند می گذرد:
بسم الله الرحمن الرحیم
امام زین العابدین علیه السلام در این فراز از دعای شریف مکارم الاخلاق، از خدا درخواست شیوه صالحانه و روش پرهیزگارانه داشت برای اجرای عدالت و دادگستری، فرونشاندن خشم و غضب، ایجاد همدلی و اتحاد به جای تفرقه و انشقاق، و اصلاح و از بین بردن اختلافات و دشمنی‌هایی که بین افراد روی می‌دهد:
«اللهم صل علی محمد و آله و حلّنی بحیله الصالحین و البسنی زینه المتقین فی بسط العدل و کظم الغیظ و اطفاء النائره و ضم اهل الفُرقه و اصلاح ذات البین و…»
بار خدایا! به حضرت محمد و خاندانش درود فرست و زیور صلاحیت و لباس تقوا بر من بپوشان، تا عدالت به پا دارم و از فوران غیظ جلوگیری و آتش خشم را فرو نشانم و پراکندگان را متحد و اختلاف بین افراد را اصلاح کنم.
در گفتار هفدهم درباره بخش اول این فراز نکته‌هایی بیان شد. در این مجال اما درباره کظم غیظ و اطفاء نائره و ضم اهل الفرقه و اصلاح ذات البین نکاتی در پی خواهد آمد.
«کظم غیظ» نگه داشتنِ غضبِ پنهان در نهاد آدمی است و ابراز نکردن ناراحتی و بیان نکردن خشم و غضب، چه به صورت رفتاری و چه به صورت گفتاری است. «غیظ» به ناراحتی و بغض شدید گفته می‌شود. «اطفاء» به معنی فرونشاندن و خاموش کردن است. «نائره» به لهیبِ آتش و شعله گفته می‌شود و در اینجا منظور شعله‌های خشم و دشمنی و بغض است. «ضمّ» به معنای برقراری اتحاد و مهر و محبت بین دلهایی است که از هم بغض دارند و «فُرقه» به افتراق و اختلاف گفته می‌شود و منظور از «اهل الفُرقه» کسانی است که به دلیل ناراحتی و کدورت، دچار اختلاف و تفرقه شده اند. «اصلاح» در اینجا به معنی برقراری صلح و آشتی است و «اصلاح ذات البین» به اصلاحِ فساد و رفع ناراحتی بین افراد یا دسته ای، و همچنین به خاموش کردن فتنه و غضب بین آنها و ایجاد الفت و محبت نیز گفته می‌شود. (ریاض السالکینر ج۳ر ص۳۴۳)
مرحوم سید علی خان، شارح صحیفه سجادیه با برشمردن «کظم غیظ» از مکارم اخلاقی و معالی رفتاری، می‌نویسد: هرچند که در فضیلت کظم غیظ و فرو خوردنِ خشم، روایات و احادیث فراوانی داریم ولی اگر تنها آیه شریفه: «و الکاظمین الغیظ و العافین عن الناس و الله یحب المحسنین» (تقوا پیشه گان کسانی هستند که… خشم خود را فرو می‌خورند از لغزش‌های مردم در می‌گذرند. اینان نیکوکاراند و خدا نیکوکاران را دوست دارد.ر سوره آل عمران آیه ۱۳۴) در فضل و کمال و برتریِ کظم غیظ آمده بود، کفایت می‌کرد. (ریاض السالکینر ج۳ر ص۳۴۰)
فرو نشاندن خشم و غضب از جمله راه‌های کسب قرب الهی و جلبِ قلوب مردم است(ر.ک: کافیر ج۲ ص۱۱۰) و این سجیه اخلاقی باعث می‌شود آدمی علاوه بر اینکه بر نفس خود امیر شود و آنرا در کنترل آورد، نزد مردم نیز به کرامت و بزرگواری شناخته شود. خشم و غضب طبق روایات مأثوره از حضرات معصومین علیهم السلام کلید تمامی شرور شمرده شده و به آتشی تشبیه شده که هر کس آنرا فرو نشاند، بر آن کنترل یافته و هر کس بر آن لگام نزند، خود اولین کسی است که در شعله‌های آن خواهد سوخت. (ر.ک: غررالحکم و دررالکلمر ص۴۵۹)
امام خمینی درباره غضب و آثار سویی که ممکن است به دنبال داشته باشد، می‌نویسد: بیشتر فتنه‌های بزرگ و کارهای فجیع در اثر غضب و اشتعال آن واقع شده. انسان در حال سلامت نفس باید خیلی خوفناک باشد از حال غضبناکی خود. و اگر دارای این آتش فروزان است، در وقتی که حالت سکونت از برای نفس است در صدد علاج برآید و با تفکر در مبادی آن و مفاسد آن در حال اشتداد و آثار و مفاسد آن در اخر امر بلکه خود را نجات دهد. فکر کند قوه‌ای را که خدای تعالی برای حفظ نظام عالم و بقای نوع و شخص و ترتیب نظام عایله و تمشیت بنی الانسان و حفظ حدود و حقوق مرحمت فرموده، و در سایه آن باید نظام ظاهر و باطن و عالم غیب و شهادت اصلاح شود، اگر انسان در خلاف آن و بر ضد مطلوبات حق تعالی و خلاف مقاصد الهی صرف کند، چه قدر خیانت کرده و مستحق چه ملامت‌ها و عقوبت‌هایی است… پس از آن تفکر کند در مفاسد اخلاقی و اعمالی که از غضب تولید شود؛ آثار این خلق ناهنجار است که هر یک ممکن است انسان را تا ابد مبتلا کند: در دنیا گرفتار زحمت و بلیه نماید، و در آخرت گرفتار عذاب و عقاب. (شرح چهل حدیثر ص۱۳۷)
بدین جهت است که امام زین العابدین علیه السلام از خدا درخواست فرونشاندن غیظ و کنترلِ آتشِ خشم و غضب دارد. شعله‌های خشم و غضب می‌تواند بنیان بسیاری از دوستی‌ها و خویشاوندی‌ها و مجتمع‌ها را ویران، و دشمنی‌ها و فتنه‌های زیادی بر پا کند. از این رو امام صادق علیه السلام توصیه می‌کنند که با مهربانی و اکرام و اطعامِ خویشان و اطرافیان، آتشِ فتنه و دشمنی را خاموش کنند: «اطفئوا نائرة الضغائن باللحم و الثریر» (بحارالانوارر ج۶۳ر ص۸۳). از دیگر اموری که می‌تواند مانع ایجاد کدورت و دشمنی بیشتر شود، تصمیم گیری و اقدام نکردن در حال غضب یا خشم شدید است. در دین مبین اسلام تاکید فراوان شده از اقدام و تصمیم هنگام غضب و خشم پرهیز شود چونکه غضب و خشم، عقل را فاسد و آدمی را از تشخیص صلاح و صواب دور می‌سازد. (ر.ک: غررر ص۴۹۵)
از موارد دیگری که در این نیایش از درگاه حضرت سبحان درخواست شده، جایگزین کردن اتحاد و همدلی به جای تفرقه و انشقاق است. قرآن کریم در مواضع متعددی دستور به دوری از تفرقه و انشقاق داده و مردم را به اتحاد و همراهی تشویق و توصیه کرده است: «و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا» (آل عمرانر ۱۰۳) «و لا تکونوا کالذین تفرقوا و اختلفوا من بعد ما جائهم البینات و اولئک لهم عذاب الیم» (آل‌عمرانر ۱۰۵) از جمله آثار سوء تفرقه و انشقاق این است که اتحاد و همدلی بین مردم از میان رفته و جامعه پاره پاره و در معرض فروپاشی و سقوط قرار می‌گیرد. (کنزالعمالر ۸۹۴)
بخش پایانی این فراز از دعا، به «اصلاح ذات البین» اختصاص یافته است. اصلاح و برقراری آشتی بین افراد و زدودن کینه و ناراحتی از دلهای آنان، و تبدیل قهر و جدایی بین افراد به مهربانی و الفت و همدلی، از جمله خواسته‌های مطرح شده در این نیایش است. درباره پاداش و ثواب آشتی دادن بین دو یا چند نفر یا دسته‌ای از مردم با یکدیگر، پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: «ألا اخبرکم بافضل من درجه الصیام و الصلوه و الصدقة اصلاح ذات البین» آیا شما را خبر ندهم به چیزی که درجه آن برتر و بالاتر از نماز و روزه و صدقه است؟ اصلاح ذات البین ثوابش از همه اینها بیشتر است. (تحف العقولر ص۲۷۴) قرآن کریم نیز سفارش به اصلاح ذات البین کرده و آنرا همسنگ با تقوای الهی و اطاعت از خدا و رسولش قرار می‌دهد: «فاتقوا الله و اصلحوا ذات بینکم و اطیعوا الله و رسوله ان کنتم مومنین» (سوره انفال آیه۱)
