پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران: آنچه در پی می آید، بیست و چهارمین گفتار از «شرح مختصر دعای مکارم الاخلاق» توسط یادگار گرامی امام حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی است که در ماه مبارک رمضان به صورت روزانه منتشر خواهد شد.
گفتار بیست و چهارم. تواضع و فروتنی
در ادامه دعای شریف مکارم الاخلاق از زبان مبارک حضرت زین‌العابدین (علیه‌السلام) می‌خوانیم: «اللهم صلی علی محمد و آله و لا ترفعنی فی الناس درجة الا حططتنی عند نفسی مثلها و لا تحدث لی عزّاً ظاهراً الا احدثت لی ذلة باطنة عند نفسی بقدرها»؛ بارالها! بر محمد و آل پاکش درود فرست و مرا در پیش مردم عزیز و بلندمرتبه مدار؛ مگر آنکه در چشم خودم مرا خوار و کوچک کرده باشی، و هیچ عزتی برایم پدید نیاور؛ مگر آنکه به همان اندازه، مرا نزد نفسم کوچک و ذلیل نمایی.
«رَفَعَ» در لغت به معنای قرار دادن شیء در محلی بالاتر از جایگاه آن است (مفردات/ ص350) و «درجه» نیز به منزلت و جایگاه معنا شده است (مفردات/ ص310)، و در این دعا به مفهوم مزیت در فضل و شرافت است. (ریاض السالکین/ ج3/ ص302)
«حططتنی» از ریشه «حطّ»، به معنی انزال و فرو کاستن شیء از بلندی و علوّ است (مفردات/ ص235) و «حدوث» نیز به معنی ایجاد و به وجود آمدن شیء از عدم آمده است (مفردات/ ص235)، و به تجدید وجود پس از عدم نیز معنا شده است؛ معنای آن در این دعا آن است که خدایا هیچ‌گونه عزتی برایم پدید نیاور، پیش از آنکه ذلت و خواری نفسم را در من پدید آورده باشی. (ریاض السالکین/ ج3/ ص304)
کلمه «ذلّ»، که خواری و کوچکی معنا شده، صفتی است که اگر برای نفس آدمی پدید آید، امری محمود و پسندیده است. (مفردات/ ص327)
مرحوم سید علی‌خان کبیر درباره این دو فراز از دعای مکارم الاخلاق چهار احتمال مطرح کرده است:
نخست آنکه بگوییم، فردی که دارای عزت و رفعت مقام است، در معرض کبر و عُجب است و این دو رذیله منشاء بسیاری مفاسد اخلاقی است. پس این بخش از دعا درخواست حفظ و نگاه‌داری نفس از کبر و عُجب است.
دوم آنکه این دو فراز، به معنای درخواست تواضع باشد، تا انسان به هنگام بزرگی و عزت، پاک و سالم باقی بماند که اگر بزرگی و شرف، با تواضع و فروتنی همراه شود، نه‌تنها از بسیاری رذایل اخلاقی جلوگیری می‌شود که خود نشانه بزرگ‌منشی و وسعت وجودی انسان است. تواضع به هنگامِ بزرگی و رفعت مقام، بهترین نوع تواضع است. از همین باب است که نبی مکرم اسلام فرمود: «طوبی لمن تواضع فی غیر منقصة و ذلّ فی نفسه عن غیر مسکنة» (الجامع الصغیر/ ج2/ ص55).
سوم آنکه فرازهای یادشده، به معنای حفظ و افزایش رتبی عزت انسان، به‌وسیله تواضع باشد؛ به عبارت بهتر همان‌گونه که شکر نعمت، افزایش نعمت را موجب می‌شود، تواضع و فروتنی به هنگام رفعت و بزرگی نیز، افزایش عزت و عظمت آدمی را پدید آورد، چنان‌که عُجب و تکبّر، از دست رفتن شرافت و رفعت را در پی می‌آورد؛ خدای متعال به شیطان که کبر ورزیده و خود را از آدم برتر دانسته بود، فرمود: «فاهبط منها فما یکون لک ان تتکبر فیها فاخرج انک من الصاغرین» (اعراف/ 13)؛ از این مقام خود فرود آی. تو را نسزد که تکبر ورزی. بیرون شو که تو از زمره پست‌ترین فرومایگانی.
همچنین رسول گرامی اسلام (صلی‌الله علیه و آله) می‌فرماید: کسی که برای خدا تواضع کند، خدا او را بزرگ و عزیز می‌دارد و کسی که تکبر ورزد، خدا او را خوار و ذلیل می‌کند: «من تواضع لله رفعه الله و من تکبر خفضه الله» (اصول کافی/ ج2/ ص122).
احتمال چهارم در این دو فراز نیز این است که انسان بداند که نفسش ضعیف و ذاتش ناقص است و بزرگی و عزت را خدا اعطا می‌کند و دست نیاز به سوی پروردگار آورده و درخواست کند که از سر لطف و امتنان، عزیز بودن و رفعت منزلت به او اعطا شود.
پیش از این گذشت که علت تکبر و عُجب، نادانی و جهل آدمی است. انسان اگر نسبت به خود و جهان پیرامون و پروردگارِ خویش، شناخت و معرفت داشته باشد، گوهر وجود خود را به زینت تواضع می‌آراید. امام خمینی در این باره می‌نویسد: «هرکس علمش بیشتر و روحش بزرگ‌تر و صدرش منشرح تر است، متواضع‌تر است. رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) که علمش از وحی الهی مأخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر میلیون‌ها میلیون بشر می‌کرد، تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود... پس بدان که تواضع ولیده علم و معرفت است، و کبر و سرکشی زاییده جهل و نادانی است.» (شرح چهل حدیث/ ص95 و 96)
تواضع یعنی رضایت انسان به اینکه در مرتبه‌ای پایین‌تر از جایگاهش قرار گیرد. (ریاض السالکین/ ج3/ ص305). باید به این نکته توجه داشت که تواضع حقیقی آن است که انسان در قلب خود نیز خود را کوچک ببیند. اگر کسی در ظاهر اظهار تواضع کند؛ ولی در دل خود را از دیگران بزرگ‌تر و عزیزتر بداند، و در حقیقت به این دلیل راه تواضع پیش گیرد که دیگران درباره او بگویند که فلانی فردی متواضع و فروتن است، نفاق و دورویی را در خود پرورده است و این دامی است که نفس برای هلاکت و تباهی وی گسترانده است.
درخواست حضرت سید الساجدین (علیه‌السلام) در این دعای شریف این است که خدایا به هر اندازه که مرا در چشم مردم بالا می‌بری، به همان اندازه در پیش خودم پایین بیاور و به من آگاهی ده تا به جایگاه و مقام و منزلت خود غرّه نشوم و در یادم بماند که نفسم نقص و کمبودهای بسیار دارد و این تذکار و تنبیه هوشیاری‌ام را موجب شده، مرا از آفات و آسیب‌های اخلاقی و رفتاری مصون دارد.
