پایگاه خبری جماران: وقوع زلزله سهمگین با بزرگای گشتاوری 8/7 ریشتری در مناطق جنوبی کشور ترکیه (بر روی بخش جنوبی گسل شرق آناتولی) و ویرانی های برجای گذاشته در شهرهای واقع در این مناطق، حاوی نکات درس آموزی است که برای کشورمان، که در زلزله خیزی مشابه ترکیه هستیم حائز توجه و اهمیت فراوان است. «منطقه ای که زلزله ها در آن رخ داد، پرلرزه و محل برخورد سامانه گسل های بین ایران و ترکیه است. بزرگترین زلزله تاریخی تبریز و احتمالاً مخرب ترین زلزله شهری ایران، هشتم ژانویه 1780 م در تبریز با بزرگای 7/7 رخ داده و تبریز را کاملاً ویران کرده است».(دکتر مهدی زارع وبینار 30 بهمن 1401 پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله) البته برخلاف برخی مطالب عنوان شده، به نظر متخصصان و پژوهشگران زلزله شناسی، هیچ ارتباطی بین وقوع زلزله های اخیر در جنوب ترکیه و زلزله های اخیر در منطقه خوی وجود ندارد. «این دو زلزله بالغ بر 800 کیلومتر از یکدیگر فاصله دارند و نه به لحاظ تحریک دینامیکی و نه استاتیکی به هیچ عنوان نمی توانند روی هم اثر داشته باشند».(دکتر تاتار)
زلزله ترکیه از نظر مهندسی حرف و حدیث های تلخ و جدی در خود نهفته دارد. در آینده نزدیک در مورد وقایع مهندسی، ساختمان سازی و توسعه شهرسازی در مواجهه با زلزله اخیر ترکیه، گزارش های تکان دهنده ای را شاهد خواهیم بود! شنیده هایی حاکی از آنست که تاکنون 200 پیمانکار بدلیل اهمال کاری، در ترکیه جهت محاکمه بازداشت شده اند. مشاهداتی که از آثار تخریبی زلزله ترکیه حاصل شده است، نشان دهندۀ پایین بودن کیفیت مهندسی در سطح وسیعی از ساخت و ساز ها است. به عنوان نمونه براساس مشاهداتی، کیفیت نازل بتن ریزی به گونه ای است که هم در عدم استفاده از عیار مناسب بتن و هم در پر کردن نخاله بجای حجم لازم بتن ریزی مشاهداتی گزارش شده است. ساختمان های متعددی، با پدیده فروریختن بصورت کتابی طبقات بر روی یکدیگر یا خورد و قلوه ای شدن کامل قطعات سازه ای ستون و دال ها مواجه شده اند. بدیهی است این نواقص و آثار تخریبی نمی تواند جز ناشی از طرح و اجرای غیر اصولی و غیر مهندسی و نبودن نظام مسئولیت و نظارت درست و درمان در حین ساختمان سازی بوده باشد. باز شنیده هایی حکایت از آن دارد که شهردار شهر منطقه زلزله زده ترکیه، در اثر بی مبالاتی و کم دانشی و احتمالاً تحت فشار پیمانکاران سودجو، دستور لغو بخش نامه مربوط به زلزله را داده بوده است!
البته اظهار نظرهای قطعی و تخصصی طبعاً پس از مشاهدات دقیق و کامل امکان پذیر است. اما به باور نگارنده، در مشاهدات اولیه اینگونه به نظر می رسد بی توجهی به ساخت و ساز بی رویه در پهنه بندی گسلی و رعایت نکردن حریم لازم از مسیرهای گسل زمین، می تواند یکی از عامل های مهم خسارت ها در زلزله ترکیه باشد. مشاهدات دیگری نیز وجود دارند که نشان دهندۀ آنست ساختمان از استحکام بنای لازم برخوردار است، لیکن به همین دلیل رعایت نکردن پهنه بندی گسل دچار آسیب شده اند. به نظرم دو حالت عمده مخرب در زلزله قابل تقسیم بندی است: یکی عدم استحکام بنای لازم و مقاوم نبودن ساختمان در برابر بارهای جانبی زلزله و عقب ماندگی نسبت به تکنیک های روز ساختمان سازی برای عبور دادن امواج مخرب لرزه و تکانش در ساختمان ها، بدون آسیب پذیری در آنها است و دیگری علی رغم اینکه ساختمان ها دارای مقاومت بالا و استحکام بنای لازم هستند؛ بدلیل بی توجهی به ضوابط و دستورالعمل های بالادستی مربوط به محدودیت های ساخت و ساز در پهنه های گسلی می باشد.
قطعاً بخاطر غفلت هایی که در ایران نیز با آن مواجه هستیم، بویژه در مورد هشدارهایی که نسبت به شهر تهران داده می شود، معلوم نیست آن فجایع تکان دهنده در مورد ما نیز کی از راه خواهند رسید! به باور نگارنده در مورد منابع انسانی متخصص، استغناء و توانایی های لازم در کارهای مهندسی و ساخت و ساز های شهری، بصورت کار مهندسی انفرادی یا تیم های مهندسی؛ ما در کشور خودمان خیلی کسر و کاستی نداریم. کشور ما ایران، از منظر محصول نهایی مکانیزم های طرح، اجرا و نظارت، در سطح عالی از مهارت ها و دانش ضروری و تکنولوژی های روزآمد برخوردار بوده و یا لااقل می تواند به سادگی برخوردار شود. کشور ما اما بیشتر دچار بحران مدیریت و کاستی ها و ناکارآمدی های جدی در مورد مدیریت نظامات شهری و مهندسی است. یکی همین بی توجهی هایی است که از سوی مدیران و صاحب منصبان ذیمدخل نسبت به ضوابط شهرسازی و سوداگری در توسعه شهری، اعطای پروانه های ساختمانی بی ضابطه و عدم هدایت راهبردی نظامات مهندسی در ارتباط با رعایت اصول و ضوابط بارگذاری شهری و پهنه بندی گسلش در شهرهای لرزه خیز است. معضل مهم دیگر، کاستی های مطالعاتی و عدم توجه حاکمیتی به دستیابی به دستاوردهای کشورهای پیشرفته لرزه خیز است.
اینجانب در دوران دانشجویی در دانشگاه تهران، بخاطر دارم که در محافل علمی صحبت هایی دربارۀ آمدن یک تیم تحقیقاتی از کشور ژاپن در سال 1372 می نمودند. بعدها متوجه شدم آن تیم ژاپنی یک گروه متخصص در امور زلزله شناسی متعلق به سازمان تحت عنوان اختصاری «جایکا» بود که با تشخیص و درخواست دولت هاشمی رفسنجانی به ایران آمده بودند. آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن با نام اختصاری «جایکا» یک سازمان دولتی مستقل بین‌المللی در ژاپن است که در زمینه توسعه به دولت ژاپن و همچنین کشورهای در حال توسعه کمک می‌کند. جایی آقای مهندس تقی زاده خامسی می گفت: «نتیجه حاصله از این تیم تحقیقاتی آن شد که با اعلام آنها، قریب به 90% ساختمان ها در آنوقت مشکل ایستایی و نیاز فوری به تحکیم و مقاوم سازی داشتند. رئیس تیم ژاپنی می گفت من شب ها در اینجا خوابم نمی برد!» بعدها در سال 76 با روی کار آمدن دولت خاتمی، تصمیم مجدد دولت بر دعوت از «جایکا» جهت تکمیل پژوهش های خود و ارائه راهکارهای عملی برای برون رفت از بحران و آموزش مدیریت بحران در شرایط زلزله را می نماید. اما حسب اظهاراتی نهادهای امنیتی با اتهام جاسوسی برای آمریکا به این آژانس، مانع دعوت دولت و ورود ایشان به کشور شدند. آقای مهندس خرم رئیس سابق سازمان نظام مهندسی کشور، نیز تعریف می کرد از طرف این سازمان جهت دعوت از آژانس مزبور که در کار بهبود کنترل برای ایجاد اقتصاد پایدار کشورهای در حال توسعه، بخصوص بهبود کنترل در زمینه مهندسی زلزله نقش اساسی دارد؛ قصد دعوت داشته اند، اما آنان تنها دعوت رسمی دولت ایران را قابل قبول دانسته بودند. متأسفانه این امکان و امدادهای آژانس همکاری بین المللی ژاپن دیگر هیچگاه واصل نشد. مخلص کلام آنکه، برای بهبود و هدایت صحیح ساخت و ساز شهری و توسعه شهرها، می بایست به نکات علمی و محدودیت های الزامی توجه نمود و از دستاوردهای بشری در مدیریت بحران، بویژه در مورد زلزله، از تکنیکها و تجارب ارزنده کشورهایی نظیر ژاپن باید بهره مند شد. زلزله هنوز نکات ناشناخته و عدم قطعیت های فراوانی دارد! ولی در کشورهای پیشرفتۀ دارای شرایط لرزه خیزی، این پدیدۀ طبیعی تا حدودی به تسخیر علم در آمده است. آرزو می کنم روزی برای پیشگیری از اثرات تخریبی زلزله و حفاظت از جان کثیری از هم میهنان کشورمان، به عقلانیت و طی کردن مسیرهای درست تن داده شود.
