حجت الاسلام و المسلمین محمد کاظم تقوى
از همان زمانى که امام باقر(ع) به شاگرد فقیه خود، ابان بن تغلب فرمود: «اجلس فى مسجد المدینة وأفت الناس، فانى أحب أن یرى فى شیعتى مثلک» (مستدرک الوسائل، ج 17، ص 315) ـ در مسجد مدینه بنشین و براى مردم فتوا بده که من دوست مىدارم در میان شیعیانم مانند تو دیده شوند، بار وظیفه «فتوا» دادن و بیان احکام شرعى و حلال و حرام الهى براى مؤمنان، بر دوش علماء ربانى قرار گرفت.
وظیفه فقهاء مکتب اهل بیت با غیبت امام عصر حضرت مهدى موعود (ارواحنا فداه) سنگینتر شد و البته آنان با تحمل انواع مشکلات و سختىها، علوم اهل بیت و فقه آل محمد: را به شیعیان و پیروان ائمه رساندند.
بیان احکام شرعى و «فتوا» دادن از سوى فقهاء در دو قالب عرضه گردید:
1. تألیف کتب فقهى حاوى فتاوا؛
2. مجموعه‌های پاسخ به استفتائات؛
در نوع اول آثار فراوانى نوشته شده است؛ از «هدایة» و «نهایة» و «مقنع» و «مقنعه» تا «شرایع الاسلام» و «قواعد الاحکام» و تا «عروة الوثقى» و «وسیلة النجاة» و «تحریر الوسیله» چنانکه «جوابات اهل الموصل» و «جوابات المسائل النیسابوریه» و «المسائل السرویه» و «المسائل الطوسیّه»، فقط مجموعه استفتائات شیخ مفید(ره) است. چنانکه «اجوبة المهنائیه»، «مسائل السید ابن زهره» و «جواب السؤال عن حکمة النسخ» جزو آثار علامه حلى(قدس سره) مىباشد. این سنّت «استفتاء» از طرف مقلدین و «افتاء» توسط فقها و مجتهدین در طول تاریخ فقاهت و اجتهاد ادامه داشت ولى در عصر حاضر از رونق بیشترى برخوردار شد. از مرحوم آیت اللّه بروجردى دو جلد استفتائات در سالهاى اخیر چاپ گردید. و از مراجع نسل گذشته و نسل حاضر مجلدات متعددى در بر دارنده استفتائات و جواب آنها در دسترس عموم مؤمنین قرار گرفته است.
امام خمینى(س) که عالمى کامل و فقیهى جامع بود؛ فقه آل محمد صلىاللهعلیهوآله را از استوانههاى فقاهت به ویژه آیت اللّه شیخ عبدالکریم حائرى فرا گرفت و با توجه به هوش و استعداد عالى و تلاش و مجاهدت شبانه روزى به مراتب عالى فقاهت و اجتهاد رسید و بیش از سه دهه، به تدریس، تحقیق و تألیف دورههاى عالى فقه و اصول اشتغال داشت. به همین خاطر پس از رحلت فقیه بزرگ و پر آوازه شیعه مرحوم آیت اللّه بروجردى(قدس سره) ایشان نیز در کنار چند تن از فقهای برجسته حوزههاى علمیه قم و نجف، به عنوان مرجع شیعیان معرفى و شناخته شد.
!P1! جهاد علمى و مبارزات عملى امام درهم آمیخت که پیامد آن حبس و حصر و در نهایت تبعید آن بزرگوار بود. امام خمینى(س) پس از حدود یک سال زندگى در تبعید در بورساى ترکیه، به نجف اشرف تبعید شد. در نجف و حوزه پر آوازه آن تدریس و تألیف کتاب البیع و هدایت و راهبرى مبارزات ضد استبدادى ـ ضد استعمارى؛ اشتغال دائمى امام بود. بُعد مرجعیت زندگى آن بزرگوار که با اصرار فراوان از قم آغاز شده بود، به ویژه پس از ارتحال مرجع بزرگ شیعه مرحوم آیت اللّه سید محسن حکیم(ره) گستردگى بیشترى پیدا کرد و از هر سو پرسشهاى فقهى بود که براى ایشان فرستاده مىشد.
در چنین شرایطى بود که امام خمینى(س) با دعوت از چند تن از عالمان برجسته و فضلای آن روز حوزه علمیه نجف،، «هیأت استفتاء» تشکیل داد تا در پاسخ به استفتائات مؤمنین او را یارى کنند. حضرات آیات سید عباس خاتم یزدى، سید جعفر کریمى، شیخ حسین راستى کاشانى و شیخ محمد حسن قدیرى؛ اعضاى این هیئت بودند.
استفتائات منتشر شده از امام خمینى(س)
با پیروزى انقلاب اسلامى و بازگشت عزتمندانه امام به ایران اسلامى و بسط بیشتر مرجعیت ایشان و اقبال اقشار مختلف ملت به احکام شرع، سیل سؤالات و استفتائات از داخل و خارج به دفتر امام سرا زیر مىشد، که هیئت استفتائات زیر نظر امام به سؤالات پاسخ مى دادند.
حاصل بخشى از سؤال و جوابهاى فقهى از امام خمینى(س) سالها پیش در قالب سه جلد کتاب از سوى انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در اختیار عموم قرار گرفت که یک جلد آن در زمان حیات حضرت امام(ره) بوده است.
استفتائات آماده چاپ
بخشى از فعالیت پژوهشى مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(س) در قم، تنظیم و تدوین بیش از دوازده هزار عدد استفتاء باقى‌مانده از حضرت امام مى باشد که بحمداللّه در ده جلد تدوین و مراحل آخر آماده سازى خود را طى مى کند. لازم به یادآورى است که این تعداد از استفتائات حاصل هوشمندى مرحوم حجت الاسلام والمسلمین حاج سید احمد خمینى(ره) است که بعد از یکى دو سال اول اقامت امام در ایران ؛ یک نسخه از این‌گونه اسناد و نامهها را در آرشیو دفتر نگهدارى مىکرد.
استفتائات نجف اشرف
!P2! در اثناء مصاحبه هاى علمى با حضرت آیت اللّه سید جعفر کریمى از اعضاى دائمى هیئت استفتاء امام خمینى(س) در نجف و ایران، اطلاع حاصل شد که ایشان اسنادى از استفتائات دوران نجف در دست دارد. با مساعدت و بزرگوارى ایشان مجموعه ارزشمند و گنجینه منحصر به فردشان، در مؤسسه قم عکسبردارى، زیراکس و تکثیر گردید.
لازم به توضیح است که آنچه آیت اللّه کریمى آن را حدود چهل سال حفظ و در اختیار مؤسسه قرار داد «مسوّده استفتائات نجف اشرف» بوده است. این عنوان به قلم ایشان روى پاکتى نوشته شده که داخل آن اوراقى به شکل فیشهاى بزرگ و کوچک در بردارنده پاسخ به سؤالات شرعى مؤمنین مى باشد.
برابر توضیحات آیت اللّه کریمى، جریان کار به این شکل بود که:
«استفتائات از کشورهاى مختلف به نجف اشرف و بیت امام مىرسید، حضرت امام پس از ملاحظه به اعضاى هیئت استفتاء مى داد تا آنان که با مبانى و فتاواى امام آشنا بودند، به استفتائات رسیده پاسخ دهند. پاسخها در برگه هاى کوچک و بزرگ به حسب تعداد پرسش هاى هر نامه نوشته و به محضر امام برگردانده مى شد. حضرت امام با دقت جوابها را ملاحظه و آنها را تصحیح یا تکمیل مى کردند و مجدداً براى تنظیم نهایى به هیئت استفتاء بر مىگرداندند. در این مرحله هیئت استفتاء جوابهاى اولیه را با لحاظ نقطه نظرات اصلاحى یا تکمیلى امام، در ذیل سؤالات مربوطه مىنوشتند و براى صاحبان آنها ارسال مىکردند. سرّ نام گذارى به «مسودّة» در همین است که جواب نهایى نبوده است.»
تأسف و تشکر
در این بین باید تأسف خورد که چرا سؤالات و جوابهاى نهایى حفظ نشده است، اما در همین حال باید از عضو برجسته هیئت استفتاء حضرت امام، آیت اللّه سید جعفر کریمى سپاس داشت و تشکر کرد که چهار دهه این اوراق را حفظ کرده تا به این صورت به مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(س) برسد و در این حد، به صورت نرم افزارى و کتابى حفظ شود.
گزارش آمارى
مجموعه «مسوّده استفتائات نجف اشرف» 579 سند مىباشد که پاسخ 1939 پرسش فقهى مقلدین امام خمینى(س) است. مجموعه اسناد در 163 صفحه مجلد و صحافى شده است.
از جوابها پیدا است که اکثر استفتائات به زبان فارسى بوده و کمتر به زبان عربى. نامه هاى ارسالى به دفتر امام در بر دارنده یک پرسش و یا بیشتر بوده است. این ویژگى از برگههاى فیش‌گونۀ پاسخ نامه ها فهمیده مى شود. بعضى از این برگه هاى کوچک تنها پاسخ یک پرسش را در بر دارند و بعضى پاسخ‌های متعدد تا حدود 10 و 20. اما بعضى از برگهها تا 58، 67، 70، 90، 109، و 114 پرسش را پاسخ داده‌اند.
تذکرات و تصرفات امام خمینى
پیشتر روند و سیر کار استفتائات در دفتر امام بیان شد، بر آن اساس، وقتى پاسخهاى نوشته شده توسط هیئت استفتاء تقدیم امام مى شد، به شهادت آمار این اسناد، اکثر موارد را مى پذیرفتند، و اما در موارد کمی هم، تصرفاتی را انجام مىدادند:
1. بعضى موارد هیئت استفتاء جوابى نمى نوشت و امام رأساً تمام جواب را مى نوشت.
2. در مواردى در نوشته ها تصرف مى کردند، یا کل جواب را خط مى کشیدند و خود، جواب کامل را مى نوشتند و یا با ابرو باز کردن، جواب نوشته را تکمیل مى کردند.
3. در مواردى متذکر مىشدند که «احتمال دسیسه» مى رود!
4. مواردى را جواب نمىدادند و یادآور مىشدند که جواب ندارد!
5. مواردى هم وجود دارد که فرمودند، جواب داده شده را مهر نزنید!
انواع فتاوا
!P3! نکته مهم دیگرى که در این مجموعه ارزشمند وجود دارد، گوناگون بودن فتاوا و جوابهاى نوشته شده مى باشد. با این توضیح که پاسخ ها و فتاواى صادره، از آنجایى که سؤال هاى مقلدین بدون زیراکس کردن به آنها به همراه پاسخ نهایى، ارسال مى شد؛ فاقد همراهى استفتائات مى باشند و به همین دلیل به سه دسته قابل تقسیم مى باشند:
1. کوتاه و نامفهوم.
2. مفصل ولى مرتبط با سؤال و نیمه مفهوم.
3. روشن و گویا و بى نیاز از سؤال.
مثلاً تعبیر «جواب ندارد» از نوع اول است و یا «این استفتاء جواب ندارد.» که تا ندانیم استفتاء چه بوده، معنایى از جواب برداشت نمى شود. مانند این جواب که «اشکال ندارد».
ولى جواب زیر به طور نسبى مفهوم است گرچه دستیابى به زوایاى آن نیازمند دانستن سؤال آن مىباشد: «لازم است انتظار فرج و ظهور و اطاعت دستورات و ترک کارهایى که مایه تأثر خاطر شریف آن حضرت مى شود.»
اما مواردى که جوابها کاملاً روشن و در فهم بى نیاز از سؤال مربوط مى باشد:
«در جلساتى که به منظور حمایت از ظالم و ترویج باطل تشکیل مى شود نباید شرکت نمایند مگر در صورت اکراه یا اضطرار که به مقدارى که دفع اکراه یا اضطرار شود، مانع ندارد».
درباره مجالس دینى و عزادارىها مى خوانیم:
«از کسى که داراى عقیده صحیح است براى اداره مجالس وعظ و ارشاد و ذکر مصائب دعوت نمایید.»
درباره هلال ماه شوال:
«اگر هلال شوّال بعد از بیست و هشت روز روزه گرفتن ثابت شد، روز عید روزه گرفتن حرام است و یک روز از ماه رمضان باید قضا شود»
درباره حق المارة مرقوم داشتند: در غیر میوۀ درختى حق المارة ثابت نیست.» و درباره وضو مىخوانیم: «وضو استحباب نفسى دارد در همه اوقات»
حضرت امام در مواردى نوشتند: «بنویسید و بدون مهر بفرستید.» و در مواردى نوشتند: «سؤال فقهى نیست» و این یعنى رعایت دقیق حریم فقه و فتوا.
در موردى مىخوانیم: «مسئله را با احتیاط جواب دهید، من وقت مراجعه ندارم. این نشان مىدهد که هم خودشان احتیاط مىکردند و بدون علم و اطلاع فتوا نمىدادند و هم مقلدین و هیأت استفتاء را به احتیاط فرا مىخواندند.
چنانکه یادآورى شده، در مواردى پاسخها به عربى نوشته شده است، مانند:
«إقامة العزا والماتم الحسینیه من القربات الى اللّه تعالى ولکن یجب على کل مسلم الاهتمام بوظائفه الشرعیه و رعایة السلوک المرضیة لدى الشرع وأن لا یترک ما أوجبه الشارع علیه ولا یکتفى بمجرد قیامه بالمستحبات».
!P4! توجه به این وظیفه امروزه در جامعه و در میان متدینین بسیار ضرورت دارد تا بعضى از انحرافات و اشتباهات اصلاح گردد.
در یک مورد تذکر مىدهند به اینکه: «مسئله دو را واضح‌تر بنویسید که بفهمد.»
در موردى مىخوانیم:
«بر مکلف لازم است از قوانین شرع انور پیروى کند و از خروج از طریقه فقهاء و علماء بپرهیزد.»
این جواب قابل فهم و روشن است. گرچه دانستن سؤال آن بر وضوح معنایى خواهد افزود.
در فتوایى دیگر مىخوانیم:
«در حکم شرعى مسائل سیاسى و اجتماعى و آنچه که مربوط به نظم اجتماع مىشود، اگر شخص مجتهد نیست باید از مجتهد جامع الشرایط تقلید کند و در صورت احراز تساوى دو مجتهد مىتواند بعض مسائل را از یکى و بعض دیگر را از دیگرى تقلید نماید».
نکته ظریف این است که امام «حکم شرعى مسائل سیاسى و اجتماعى» را لازم التقلید مىداند نه موارد و مصادیق آن را. یعنى بر اساس احکام کلیه شرعیه مؤمنین خود مصادیق و موارد را باید بررسى و تشخیص و تصمیم گیرى کنند.
نکات ظریف که حاکى از دقت فوق العاده امام خمینى(س) است، در زوایاى این اسناد ارزشمند فراوان است؛ مثلاً در موردى مرقوم داشتند:
«به وکیل اینجانب در قم یا به آقاى صدوقى مراجعه کنند.»
نویسنده: حجت الاسلام و المسلمین محمد کاظم تقوى
