بنا نیست دین همه ارزش هایی که در نهاد انسان و جامعه بشری وجود دارد، نابود کرده و انسان ها را اختصاصاَ بر مبنای یک منبع و به یک زبان هدایت کند.
یک استاد حوزه علمیه قم با اشاره به لوازم حرّیت در واقعه عاشورا، گفت: بنا نیست دین همه ارزش هایی که در نهاد انسان و جامعه بشری وجود دارد، نابود کرده و انسان ها را اختصاصاَ بر مبنای یک منبع و به یک زبان هدایت کند.
به گزارش خبرنگار جماران، حجت الاسلام و المسلمین محمد سروش محلاتی در یکی از سلسله نشست های «چراغی دیگر» خانه اندیشمندان علوم انسانی، با موضوع «کونوا احرارا» گفت: همانطور که در بسیاری از منابع اصلی و معتبر از جمله انساب الاشراف، تاریخ طبری، البدایه و النهایه، الطبقات الکبری، کامل ابن اسیر، مقاتل الطالبین ابوالفتوح و سایر منابع امامیه فراوان نقل شده است، یکی از مهمترین قول های امام حسین(ع) این است که «اگر دین ندارید، آزاده باشید».
این استاد حوزه علمیه قم افزود: همانطور که در کتاب ابوالفتوح آمده است هنگامی که دشمن امام حسین(ع) را در محاصره قرار داد و به بین ایشان و خیمه ها فاصله انداخت، امام حسین(ع) فریاد برآوردند که «وای بر شما! ای پیروان دودمان بنی امیه. اگر دین ندارید و از قیامت نمی ترسید پس در همین دنیا آزاده باشید. مگر شما ریشه ای ندارید؛ به ریشه خودتان بازگردید!»
وی ادامه داد: وقتی شمر پاسخ داد که «چه می گویی؟» حضرت فرمودند «من با شما می جنگم و شما با من می جنگید. با زن ها چه کار دارید؟ آنها که در میدان جنگ حضور ندارند. جلوی این طاغیان و اشرار را بگیرید که آنها نزدیک خانواده من نشوند»، و شمر پاسخ داد که «این حق تو است. به جا سخن گفتی ای فرزند فاطمه(س). آری ما با تو جنگ داریم و نباید به خانواده تو متعرض بشویم.» سپس شمر با صدای بلند اصحاب خود را فراخواند و گفت «از خیمه های او برگردید. قصد خود او را بکنید. قسم به جان خودم که او انسان کریم و آزاده ای است.» در اینجا سپاهیان عبیدالله به کارزار با امام حسین(ع) بازگشتند.
سروش محلاتی با بیان اینکه هم نفس کلام حضرت در چنین موقعیتی حائز اهمیت است و هم نوع عکس العملی که شمر به این کلام دارد، تصریح کرد: در این جمله «کونوا احرارا» کلمه «حرّ» آمده که در زبان عربی دو معنا دارد. یکی حرّ در برابر عبد و برده است که در این معنا حرّیت یک رابطه اعتباری است و حقیقت نیست. اما معنای دوم که مد نظر ما است، حرّ را ترجمه به «آزاده» می کند که برخلاف مفهوم اول، جنبه حقیقی دارد و شخصیت فرد را معرفی می کند. در مقابل آن، غیر حرّ کسی است که از حرّیت برخوردار نیست و از لحاظ ارزشی و اخلاقی در ذلت، دنائت و رذالت قرار دارد. از این رو احرار یعنی آزادگانی که از شخصیت و کرامت انسانی برخوردار باشند.
وی وی یادآور شد: با توجه به تاکید خود حضرت در آن شرایط، خواسته امام حسین(ع) این بود که تا وقتی ما در جنگ رو در رو هستیم نباید متعرض افرادی بشوید که در جنگ نقشی ندارند. چرا که این کار با شرافت و آزادگی منافات دارد.
استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه درباره نسبت دین نداشتن و آزادگی چند دیدگاه وجود دارد، به توضیحی درباره این دیدگاه ها پرداخت و اظهار داشت: نظر اول این است که برخی اندیشمندان گفته اند که امام آزادگی را در کنار دینداری قرار داده اند که متعرض خانواده من نشوید. اگر دیندار هستید به خاطر دین و اگر دین ندارید به خاطر آزادگی. مانع عمل ضد اخلاقی، یا یک مانع دینی مثل خوف از خدا و قیامت است و یا یک مانع فطری و انسانی مثل آزادگی و شرافت، که هر دو می توانند راه نجات و سعادت باشند و این راه حتی برای کسانی که دین‌باور نیستند باز است.
وی افزود: نقدی که اندیشمندان به اصحاب منبر و مداحان کرده اند هم در این است که سخنوران این جمله را به درستی برای مردم معنا نمی کنند و در ترجمه و معنا کردن این عبارت کلمه ای اضافه می کنند که ارزش، لطافت و عمق این کلام را می کاهد و آن کلمه «لااقل» یا «حداقل» است که عبارت را تبدیل می کند به این جمله که «اگر دین ندارید حداقل آزاده باشید». این کلمه «حداقل» در کلام امام حسین(ع) وجود ندارد. اضافه کردن آن یک اشکال است. چون اگر جمله به این شکل شود، دیگر آزادگی عِدل و همسو با دینداری نخواهد بود و ارزش آن تنزل می یابد و دین بالاتر قرار می گیرد.
سروش محلاتی یادآور شد: تفسیر دوم برعکس این است. عده ای می گویند اساساَ این جمله متضمن یک قاعده نیست و به صورت موردی باید آن را برداشت کرد. این درخواست می‌توانست به یک امر دینی مستند شود. اما چون امام حسین(ع) این پشتوانه دینی را در سپاه دشمن نمی دید، درخواست خود را به معنای دیگر مستند کرد که همان فضیلت آزادگی است و این کلام تنها در این موقعیت بازدارنده بوده است نه اینکه در همه زمان ها آزادگی بتواند ترجیح بر دین و یا مساوی با آن قرار بگیرد.
امکان گفت و گو به زبانی غیر از زبان دین
وی تأکید کرد: به نظر من، حضرت این سخن را با یک خطاب آغاز کرده‌اند «یا شیعۀ آل سفیان». نکته این است که با کسانی که در مقابل ما هستند با فرض اینکه تقید دینی نداشته باشند می توان در برابر رفتارهای خلاف اخلاق آنها با یک زبان دیگر غیر از زبان دینی صحبت کرد. از این رو فرض بر این است که این افراد تقید به دین ندارند( چه پیام دین را شنیده باشند چه نشنیده باشند) و باید با معیاری مشترک صحبت کرد که انگیزه کافی را ایجاد کند.
این استاد حوزه علمیه قم افزود: باورهای دیگر در وجود انسان می‌تواند عملکرد مثبتی شبیه آنچه مد نظر دین است به وجود بیاورد. در اینجا هم حتی اگر کسی به هر دلیل دین در معنای زندگی اش حضور نداشته باشد یک عامل دیگر می تواند برای او انگیزه عمل صالح ایجاد کند و آن عامل «احساس شرافت و آزادگی» است.
وی اظهار داشت: بسیاری بر این باورند اگر عامل دین در وجود انسان حیات نداشته باشد هیچ عامل دیگری نمی تواند او را محدود و مقید کند و به قول نویسنده معروف روسی «اگر خدا نباشد همه چیز مباح می شود». این باوری است که در بین مسلمانان اشاعره مطرح است که اخلاق فقط یک سرچشمه دارد و آن همان فرمان الهی است و بس.
سروش محلاتی ضمن ردّ این ادعا، تصریح کرد: اگر کسی چنین دیدگاهی را با کلام امام حسین(ع) در این عبارت مقایسه کند پی می برد که با اینکه این سخن کلام وحی یا حدیث نبوده اما طرف مقابل به آن گوش کرده و لوازم حرّیت را به جا آورده است. لذا دیدگاه اشاعره با کلام حضرت ناسازگار است.
وی شرط عملی شدن سخن امام حسین(ع) در صحنه کربلا را توضیح داد و گفت: نکته دیگر این است که وقتی شخصیتی مثل امام حسین(ع) چنین تأکیدی می کند، باید فرض بر این باشد که دین با حضور خود آزادگی ها را نفی نکرده باشد والّا اگر دین به عنوان تنها معیار برای ارزش های اخلاقی همه فضاهای ارزشی دیگر را تحت نفوذ خود قرار دهد و در صحنه اخلاق به شکل انحصاری همه ارزش ها به زبان دین گره بخورد دیگر مصداقی نخواهد داشت که اگر دین ندارید آزاده باشید. یعنی اگر دین همه امور اخلاقی را درو کرده باشد، ارجاع دادن به یک امر اخلاقی بیرون از دین برای ناباوران به آن دین غیرممکن خواهد بود.
این استاد حوزه علمیه قم تأکید کرد: بنا نیست دین همه ارزش هایی که در نهاد انسان و جامعه بشری وجود دارد، نابود کرده و انسان ها را اختصاصاَ بر مبنای یک منبع و به یک زبان هدایت کند. در حالی که دین همانطور که ارزش های دینی مثل رضایت خدا و توکل را صیانت می کند، باید آن ارزش های دیگر مثل شرافت، کرامت و آزادگی را نیز حفظ بکند که اگر دسته اول ارزش ها(ارزش‌های دینی) آسیبی دید بتوان از ارزش های دیگر همسو با آن (ارزش‌های انسانی) استفاده کرد.
وی ادامه داد: اگر یک دینی بیاید و همه ارزش های دیگر را از بین ببرد و بر ارزش های خود تنها تأکید کند ما می‌توانیم بفهمیم که این دین، دین الهی نیست.
سروش محلاتی گفت: کلام حضرت در اینجا بدون شک دو مرحله ای است. یعنی امام حسین(ع) در عبارت «اگر دین ندارید، آزاده باشید» یک ترتیب به کار برده اند. یعنی اگر دینداری هست نیازی به استناد به آزادگی وجود ندارد و مسأله حل است اما اگر فقدان یا تفاوت در دین است باید به آزادگی استناد کرد. ترکیبی که در ادب منطقی وجود دارد (اگر آن نشد پس این). مثل پزشکی که می گوید اگر آن دارو نبود این دارو را استفاده کنید. برفرض هم که مشکل این نباشد که روضه خوان ها یک کلمه «حداقل» را اضافه کرده اند. با این حال، مفاد کلام مهم است که اگر دین ملاک نیست پس به آزادگی توسل کنید.
وی با بیان اینکه برای نسبت آزادگی و دینداری در کلام امام حسین(ع) دو احتمال وجود دارد، تصریح کرد: احتمال اول این است که نسبت بین دینداری و آزادگی، نسبت کل و جزء است. اسلام آزادگی و مقتضیات آن را در کنار سایر مقوله های دیگر پذیرفته است. پس استناد به اسلام در خود آزادگی و کرامت را نیز دارد. اما به معنای این نیست که آزادگی در دین نیست و بین این دو مفهوم تضاد و تباین وجود دارد.
این استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: احتمال دوم هم این است که نسبت به لحاظ انگیزه ها مطرح است. یعنی وقتی دین از یک ارزش حمایت می کند مؤمنان انگیزه بیشتری برای تقید به آن ارزش اخلاقی پیدا می کنند. افراد غیر دیندار با یک انگیزه (فطری و انسانی) و افراد دیندار با دو انگیزه(فطری و الهی) یک فریضه را به جا می آورند و این یک نکته مثبت است.
می توان دیندار نبود اما آزاده بود
وی در پایان اظهار داشت: باید مبنا و محور اخلاق اسلامی را به دست آوریم تا ببینیم این جمله امام حسین(ع) بر پایه آن هست یا خیر. از آنجا که در یک تفسیر «کرامت انسان» محور ارزش های اسلامی است. پس معیاری که اگر کسی خارج از دین هم به آن استناد کند، برایش قابل درک و پذیرش خواهد بود همین کرامت و آزادگی است. در نتیجه می توان چنین برداشت کرد که آزادگی بک مفهوم مستقل است که می توان دیندار نبود اما آزاده بود.
