انقلاب فرهنگی از چالش برانگیزترین موضوعات سالهای ابتدایی انقلاب اسلامی است این اقدام با هدف هماهنگ کردن نظام دانشگاهی که فضایی متفاوت از جامعه اسلامی انقلابی آن سال ها را از سر می گذراند برنامه ریزی شد تا دانشگاه را با مسیر انقلاب هماهنگ کند. برای ارزیابی این رویداد به گفتگو با عبدالمجید معادیخواه نشستیم. معادیخواه که در آن دوره نمایندگی مردم تهران در نخستین مجلس شورای‌اسلامی را برعهده داشت در کابینه شهید باهنر، مهدوی کنی و کابینه اول مهندس موسوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را بر عهده داشت اما سال هاست که عرصه سیاست را رها کرده و با مدیریت بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران به عرصه پژوهش در تاریخ روی آورده است.
در ابتدا توضیحی در زمینه شرایط سال های اول انقلاب در دانشگاه ها بفرمایید که موجب ضرورت انقلاب فرهنگی گردید؟
بحث های مثل انقلاب فرهنگی هنوز تبدیل به موضوع تاریخی نشده اند و بحث سیاسی محسوب می شوند و تبعاً ساز وکارهایی که برای مطالعه تاریخ وجود دارد در مطالعه آن ها زیاد کارآمد نیست و مطالعه آن مشکلات خاص خود را دارد.
رخدادهای بعد از انقلاب مانند حلقه های یک زنجیر هستند و نمی توان آن ها را از هم جدا کرد و بنابراین باید یک نگاه کلی به همه آنها داشت مثلاً در انقلاب فرهنگی از یک طرف با بحث گروههای مسلح روبرو می شویم که بنا داشتند به هر جهت مقابل انقلاب بایستند و جمهوری اسلامی را نپذیرند؛ یک طرف حزب توده بود که بخشی شان تلاش می کردند حتی در انقلاب کاسه داغ تر از آش باشند بخش دیگر سیستم خود دانشگاه و روشنفکری وابسته به رژیم سابق بود و در درون جمهوری اسلامی نیز رقابت ها وگروه بندی های خاصی وجود داشت.
درباره انقلاب فرهنگی چالش های زیادی مطرح است. شما طرفدار کدام طرف هستید؟ آیا از انقلاب فرهنگی دفاع می کنید؟
آن چیزی که به نام انقلاب فرهنگی زبانزد شد خیلی ستایش انگیز نیست یعنی برای آن کار شعار انقلاب فرهنگی را به خدمت گرفتن پرسش انگیز است؛ اتفاقی که افتاد تا حد زیادی قابل توجیه است دانشگاه تبدیل شده بود به سنگری برای مجموعه هایی که نمی خواستند با حرکت مردمی انقلاب همسو شوند؛ اگر بخواهیم بدیهیات را بپذیریم باید یک سری پایه هایی را قبول کنیم؛ اصل انقلاب اسلامی قابل خدشه نیست، رهبری امام خمینی هم در این حرکت یک رهبری طبیعی بود که اقشار مردم آن را پذیرفته بودند و قشرهایی از نخبگان جامعه نمی خواستند این واقعیت را قبول کنند و باب بگو مگو و درگیری را شروع کردند.
امروز به دلیل یک سری کارهایی که شده امثال بنده هم جزو منتقدین شده ایم منتها فرقمان با بقیه این است که همه چیز را با هم قیاس نمی کنیم یعنی اگر واقعه کوی دانشگاه بد است آن را با قضیه سی سال پیش نباید قیاس کرد. عده ای هستند که با انگیزه های مختلف می خواهند اینها را فله ای با هم در یک ردیف قرار دهند مثلا فرض کنیم معاویه هم صدر اسلام اصرار داشت تا بگوید کاری که من می کنم فرقی با کار خلفای اول نداشته و به محمد بن ابی بکر پرخاش می کند که تو اگر می خواهی به من بد بگویی حتما باید به خلفای اول ودوم هم بد بگویی من راه پدر تو را می روم. الان هم دو جریان خیلی مثل هم عمل می کنند مخالفین و دشمنان شناخته شده جمهوری اسلامی خیلی دلشان می خواهد بگویند همه چیز سیاه بوده و یک عده ای هم از داخل برای اینکه بگویند فلان کاری که شده توجیه دارد سعی می کنند بگویند ما همان کاری را می کنیم که مثلا در فلان مقطع اتفاق افتاده است و مخاطب در فضایی قرار می گیرد که سخت می شود با او ارتباط بر قرار کرد.
در انقلاب فرهنگی یک عده ای دور دانشگاه دیوار کشیده بودند و خواه ناخواه انقلاب و جمهوری اسلامی را از دانشجو و دانشگاهی جدا می کردند و دست بالا را در داخل آن دیوار آنها داشتند و در واقع داخل دانشگاه با بیرون دانشگاه دو دنیای متفاوت بود؛ شاید برای نسل امروز قدری مشکل باشد که بپذیرد که چه طور انقلابی صورت گرفته بود که امام رهبری آن را بر عهده داشت و جامعه آن را پذیرفته بود اما در دانشگاه که باید فرهیخته ترین نیروها باشند گروه های مخالف دست بالا را داشتند که این موضوع دلایل خاص خود را دارد.
شما تصور کنید مردم یک راهی را می روند عده ای هم دور خودشان دیوار کشیده اند و مسیر دیگری دارند و مشکلات هم فراوان است و این طرف هم برنامه منسجم و کادرهای ورزیده و مدیری هم که نبود چند نفر مغز متفکر مثل شهید بهشتی و مطهری و باهنر و مهندس بازرگان بودند که آن ها هم خیلی زود از هم جدا شدند آقای بنی صدر هم که مشکلات را مضاعف کرد. حالا این دیوار باید به گونه ای فرو می ریخت و نمی شد تا آخر ملاحظه کاری کرد و در این بین یک عده ای شعار انقلاب فرهنگی را به دهانها انداختند که من نمی دانم چه کسانی بودند اما به ادبیات حزب توده شبیه است چون عملاً گفتمان مارکسیستی است. واقعیت این است که موج مارکسیستی موج قوی در جهان بود و ما هم تا حدی گفتمان مارکسیستی را قبول کرده بودیم اصطلاح های آن ها را به کار می بردیم بدون اینکه دقت کنیم که این چه هست و برداشتی از آن داشتیم متفاوت با آن چه که در گفتمان خودش هست.
بحث تعهد و تخصص هم در همین مسیر انقلاب فرهنگی شکل گرفت؟
بله، شاید یکی از اولین کسانی که حرف تندی در این زمینه زد خود بنده بودم ولی آن طور که گفته شده امروز بیان نمی شود. من تقریباً حرف زننده ای هم در تریبون مجلس گفتم مضمونش این بود که این که ما روی تخصص تکیه کنیم خط آمریکاست و شعار برتری تعهد بر تخصص دادیم. حالا در اصل قضیه مطلب به این شکل است که آن موقع آقای بنی صدر سعی می کرد ارتش را به شکلی از انقلاب جدا کند و به افسران عالی رتبه ارتش القا کند که شماها می دانید جنگ و جبهه یعنی چه و نباید اجازه دهید چهارتا آخوند برای شما تعیین تکلیف کنند و بر تخصص تکیه زیادی می کرد و در زمان جنگ این مسئله حساس و خطرناک بود در حالی که بعد از اینکه درجامعه ای انقلاب شد جامعه اگر بخواهد روی تخصص تکیه کند باید سرنوشت انقلاب را بدهد به همان کسانی که رژیم گذشته را اداره می کردند. تخصص چیز خوبی است و نمی شود روی این شعار تقدم تعهد بر تخصص تکیه و تخصص را همیشه نفی کرد اما در یک شرایط و مقطع خاصی برای گریز از نفی انقلاب می شود به تخصص کمتر توجه کرد؛ همه انقلاب ها این مسئله را دارند اما دیگر بعد از یک زمانی شما باید برگردید و به تخصص اهمیت بدهید این را تنها می توان در چند سال ابتدای یک انقلاب پذیرفت.
در یک نگاه کلی به کارکردهای انقلاب فرهنگی این عملکردها چقدر مثبت بوده و قابل دفاع است؟
فروریختن آن دیوار میان دانشگاه و جامعه در آن مقطع قابل دفاع است الان هم با وجود مواضع انتقادی که دارم آن حرکت را توجیه پذیر و قابل دفاع می دانم، تندروی ها وایرادهایش سر جای خود جای بحث دارد چون واقعاً کارهای ابتدای انقلاب در جزئیاتش لزوماً کارهای درستی نبوده فرض کنید از ابزاری مثل حزب جمهوری اسلامی و سایر جاها استفاده کردن خیلی درست نبود. پیاده نظام کار هر کسی می توانست باشد و وقتی اینها می آمدند معلوم نبود آن ها را چه گروه و کسی هدایت می کند مثلا یک وقتی اسم ماشا الله قصاب سر زبان ها می افتاد که ممکن بود هزار مساله داشته باشد و خیلی از لات های محلات که هویت فرهنگی ندارند یا به اصطلاح لمپن ها در فضای خلأ میدان دار می شدند و بنابراین ریزه کاری ها را نمی توان دفاع کرد ولی کلیت کار قابل دفاع است.
اما این رویداد به عنوان انقلاب فرهنگی خوانده شد؟
اینکه چرا عنوان انقلاب فرهنگی مطرح شد و چه کسی آن را مطرح کرد من نمی دانم چون این کار انقلاب فرهنگی نیست ما می توانستیم انقلاب فرهنگی داشته باشیم اما انقلاب فرهنگی ما با انقلاب فرهنگی چین خیلی فرق می کند. ما اگر می خواستیم انقلاب فرهنگی کنیم فرضاً باید ارزش هایی مثل "لا طاعه لمخلوق فی معصیه الخالق؛ اطاعت مخلوق در معصیت خالق روا نیست" را بتوانیم نهادینه کنیم. این منطق انقلاب اسلامی و اسلام است که هیچ کس حق ندارد دستوری بدهد که با دستور خداوند منافات داشته باشد یعنی هیچ زمینه ای برای دیکتاتوری در جامعه ما نباشد اگر این کار را می کردیم آن وقت انقلاب فرهنگی داشتیم. از این گونه مفاهیم در فرهنگ مان زیاد داریم که می توانست مبنای انقلاب فرهنگی ما باشد که ما به آن ها بی اعتنا بودیم این که مزاحم و مانعی را از سر راه برداریم اسمش انقلاب فرهنگی نیست این که با زور یک عده ای را که با روش کلی جامعه و مردم هماهنگ نیستند کنار بزنند که اسمش فرهنگ نیست. آن موقع من هم در همین اردوگاهی که گفتمان انقلاب فرهنگی در آن شکل گرفت بودم و راضی هم بودیم همکاری هم کردیم و بخشی از آن گفتمان هم بحث تعهد و تخصص بود اما فرصتی نبود که مثلاً بپرسیم این شعار از کجا آمد و چه کسی آن را بر سر زبان ها انداخت الان هم نمیدانیم؟ ولی در هر صورت آن چیزی که به عنوان انقلاب فرهنگی شکل گرفت آمیزه ای است از واقعیت های انقلاب و کاستی هایی که به دلیل شرایط خاص در آن بوده و این شرایط به کارهایی که در مجموع زیان بار بود مشروعیت داد و همه پیامدهایش ستایش برانگیز نیست داستان تسخیر سفارت آمریکا هم به شکل دیگری یک چیزی در همین مقوله است آن یک تهاجم به یک عده ای است و این هم تهاجم به عده ای دیگر. دراین میان به اشکال مختلف فرصت طلبی هایی هم صورت گرفت باج گیر محل ریشی می گذاشت وکمیته چی می شد و به اسم انقلاب کارهای خلاف می کرد وقتی فلان گردن کلفت محل هم رفت کمیته عده ای میکروب هم دور او جمع می شدند خیلی از کمیته های ما اینگونه بودند و آرام آرام شناخته شدند و با آنها برخورد شد.
حالا افرادی نظیر آقای فردید به عنوان روشنفکری که حرف های قلمبه سلمبه می زد و می گفتند غرب زدگی را هم زمانی او مطرح کرده است بعد از انقلاب کاسه داغ تر از آش شده بود و مشروعیت برخورد با برخی از اساتید بزرگ را از امثال فردید می گرفتند یعنی آدم هایی در قد و قامت روشنفکر که حالا سوپر انقلابی شده با هر کس خرده حساب داشت تصفیه می کند، فلان استاد با دیگری رقابتی دارد می آید دیگری را به عنوان ضد انقلاب و وابسته رژیم معرفی می کند طبیعی است که در شهر شلوغ همه جور اتفاقی می افتد.
نمی شد از اینگونه اتفاقات که موجب می شد اصل آن شعار و مسئله زیر سوال برود جلوگیری کرد؟
ما برای جلوگیری از این نوع اتفاقات یک مشکل اساسی داشتیم که مسئله مشارکت عمومی را جدی نگرفتیم؛ فرض کنید شورای انقلاب در روز اول که مخفی بوده تشکیل شد قابل دفاع است. جامعه امام را به رهبری پذیرفته او هم به دو سه نفر اعتماد دارد می گوید شما از اقشار مختلف به صورت مخفی افرادی را پیدا کنید که جریان های جامعه را نمایندگی کنند اما ما برای اینکه شورای انقلابی داشته باشیم که مردم در آن مشارکت داشته باشند باید از بین خود اقشار نمایندگان آنها بیرون می آمد. بعداً روزی خواستند شورای انقلاب را ترمیم کنند آقای بنی صدر گفته بود نسل جوان هم باید در شورای انقلاب نماینده ای داشته باشد آقای جلالی را که آقای مطهری می شناسد آدم خوبی هم هست می آورند اما ایشان چه نمایندگی از نسل جوان دارد؟ ما هرگز به این سمت حرکت نکردیم.
مشارکت عمومی در حوزه فرهنگ و دانش مقداری متفاوت و حساس تر از حوزه های دیگر است، برای این نوع مشارکت، چه باید کرد؟
ما اگر بخواهیم در جامعه ایران مشارکت شکل بگیرد باید اصناف را احیا کنیم این کار سخت است اما اگر شد مشارکت مردم واقعاً شکل می گیرد. جاهایی مثل نظام پزشکی هست اما آن جا هم خیلی مسائل حاشیه ای دخالت می کند واجازه نمی دهد قضایا سالم انجام شود و از طرف حکومت هم خیلی اعتماد نیست و می خواهد سعی کند حرف اول را خودش بزند و عده ای فرصت طلب هم کار خراب می کنند ایراد دیگر هم این است که برخی حوصله کار ندارد اگر ابتدای انقلاب افراد سالم بیشتر به میدان می آمدند میدان به دست امثال فردید نمی افتاد، چون کارها با مشارکت انجام نمی شد فرصت طلب ها میدان دار و خیلی جاها یکه تاز می شدند. یعنی شاید این انتقاد به افراد سالم تر باشد که شما بیایید به صحنه و افراد را جمع کنید این که شما کنار بنشیند فرصت طلب ها میدان را می گیرند و این اتفاقی می افتد که افتاد ایراد دیگر کار ما این است که مسئله گفت و گو را نادیده گرفته ایم. گفت و گو میان مردم و حکومت بسیار ضرورت دارد که ما از روز اول آن را نادیده گرفته ایم از این جهت خیلی ضرر کردیم هنوز هم داریم ضرر می کنیم.
کپی شد
