لرزه بر اندام فارس؛ لرزه همیشگی. در شهریور امسال، این استان جنوب غربی، یکی از 3 استان با بیشترین زمین لرزه ها بود؛ آیا اینها پیش درآمد زمین لرزه ای بزرگ هستند؟ هیچ کس نمی داند. ولی دست کم بر کسی پوشیده نیست که خطر زمین لرزه ای مهیب شیراز و فارس را تهدید میکند. عمده ترین خطر متوجه جنوب استان است. عمدتا به خاطر فشاری که صفحه عربی به صفحه زمین ایران وارد می کند. خطر دیگر، به خاطر گسل های فعالی است که در دل شیراز قرار دارد. از همه بیشتر، گسل سبزپوشان. دکتر ایمان نظامزاده که برای پایان نامه دکترای خود، بخش شمالی این گسل را به درازای 50 کیلومتر مطالعه کرده به گزارشگر «خبرجنوب» می گوید که سبزپوشان سالانه بین یک تا 2.8 میلیمتر نرخ تغییر شکل دارد. سبزپوشان البته انبوهی از نقاط مسکونی شیراز را در بر می گیرد. از شهرک هایی چون میانرود و والفجر گرفته تا شمال غرب شیراز؛ بزرگراه حسینی الهاشمی. البته این طور که به نظر میرسد همچنان آسیب پذیرترین نقطه شیراز، بافت فرسوده شهر است. همین طور ساختمان های امدادی چون بیمارستان های سعدی و نمازی که در صورت بروز زمین لرزه باید محل انتقال حادثه دیدگان باشند ولی احتمالا خودشان جزو اولین ساختمانهایی خواهند بود که فرو می ریزند. در این جریان، این طور که به نظر می رسد، خانه های نوساز هم امنیت زیادی ندارند؛ به ویژه ساختمان هایی که با مصالح بدون استاندارد ساخته شده اند و بدون زمین لرزه هم خطر ریزش آنها وجود دارد.
صدها هزار نفر در خطر
دشت شیراز یک دشت پر آب است؛ برای همین، احتمال فرونشست زمین در این دشت چندان زیاد نیست؛ اما در بخشهایی از شهر، خطر فرونشست زمین بالا است. به ویژه در منطقه حسینیالهاشمی که زمین آن مملو از غارهای گچی و آهکی است و این خاک توان تحمل بلندمرتبه سازی و سازه های سنگین را ندارد. در این شرایط، اگر زمین لرزه رخ دهد، اوضاع پیچیده تر می شود. اما همان طور که پیش بینی می شود، نخست بافت فرسوده شیراز آسیب می بیند. دکتر عبدالمجید اسدی، زلزله شناس و استاد دانشگاه آزاد اسلامی میگوید: «با توجه به تنشی که صفحه عربی به صفحه ایران وارد می کند، این وضع در نهایت باعث قفل شدگی، افزایش انرژی و در نهایت شکستگی میشود. موجی که از این شکستگی پدید می آید همان چیزی است که ما آن را با عنوان زمین لرزه میشناسیم و بیشترین آسیبی که به شیراز وارد می شود، متوجه بافت فرسوده شیراز خواهد بود».
بافت فرسوده شیراز چیزی در حدود هزار و هشتصد هکتار وسعت دارد. در این بافت البته برآورد میشود که بیش از نیم میلیون نفر ساکن باشند. برای نمونه در شهرک سعدی که یکی از آسیب پذیرترین مناطق شهر به شمار می رود دست کم 40 هزار نفر زندگی می کنند. اما ساختمان های نوساز هم لزوما ایمن نیستند. گفته می شود از هر 5 ساختمانی که در شیراز ساخته می شود، در یکی از آنها مصالح بدون استاندارد به کار می رود. البته ساخت و ساز بسیار پیچیده تر از کاربرد مصالح به تنهایی است و هر کم کاری که در عملیات ساخت انجام شود، احتمال آسیب پذیری ساختمان بالا می رود. وجود پدیده مُهر فروشی در کشور در میان برخی از مهندسان ناظر ساختمان می تواند تاییدی باشد بر همین ناایمن بودن برخی ساختمان ها. دکتر اسدی میگوید: «گاهی ممکن است پیمانکاری که کار را اجرا کرده به خاطر منافع شخصی جایی کم کاری کرده باشد؛ اگر ساختمان بر بنیاد اصول ساخته شده باشد، می توان گفت که آسیب پذیری آن کمتر است».افزون بر گسل فعال سبزپوشان، رودخانه خشک هم یک رودخانه گسلی است ولی فاصله ایمن در ساخت و سازها از آن رعایت نشده. دکتر نظام زاده می گوید: «فارس جزو استانی هایی است که ریسک زمین لرزه در آن نسبتا بالا است. ولی وجود زمین لرزه های پرشمار، موضوع جدیدی نبوده و طبیعی است. یعنی می بینیم زمین لرزه هایی با شعاع کم و بزرگای پایین در استان رخ می دهد؛ منتها یکی از اثرگذارترین گسلهای شیراز، گسل سبزپوشان است که «راستالغزِ راستگرد» است و این بزرگترین گسلی است که شیراز را در خطر قرار داده».
اما این طور که به نظر میرسد، تنها شیراز نیست که در خطر زمینلرزه ای مهیب قرار دارد.
شهرهای پرلرزه
جنوب فارس یکی از پرخطرترین مناطق استان از نظر بروز زمین لرزه به شمار می رود؛ حتی گاهی شدت زمین لرزه به قدری زیاد بوده که یک شهر را به کلی ویران کرده. مانند شهر لار که پس از زمین لرزه، شهر دیگری در کنار آن ساخته شده و عملا به دو شهر «قدیم و جدید» تقسیم شده است. دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه زلزله کشور به گزارشگر «خبرجنوب» می گوید یکی از دلایل زیاد بودن زمین لرزه ها در فارس، پهناوری این استان است: «گسلهای فعالی در جنوب شیراز، منطقه کازرون و جنوب فارس قرار دارد که از زاگرس میانی و جنوبی، لرزه خیزی بالایی در آن وجود دارد. برای نمونه در سال 51 دیدیم که زمین لرزه یک هزار تن را به کشتن داد؛ چنین زمین لرزه هایی را در فیروزآباد و... هم دیده ایم و این موارد نشان می دهد که زمین لرزه به ویژه شیراز و جنوب و جنوب غربی استان فارس را متاثر میکند».نوسازی خانه ها و پیشگیری از بحرانی چون زمین لرزه به نظر نمی رسد دغدغه افراد زیادی باشد. برای نمونه، ساختمان مدیریت بحران استانداری فارس درست در کنار یکی از گسل های فعال فارس ساخته می شود؛ در حریم رودخانه گسلی خشک. حال آنکه آیین نامه های مهندسی، ساخت و ساز در حریم رودخانه و گسل ها را منع می کند. نمونه دیگرش همین مناطق گسلی تبدیل به خیابان و ساختمان می شود. بلند مرتبه سازی روی گسل هایی چون سبزپوشان که دیگر به کنار. هنوز بسیاری از خانه های بافت فرسوده شیراز هم چندان نوسازی نشده اند. البته تلاش های شهرداری در سال های اخیر برای نوسازی خانه های فرسوده با راه اندازی دفترهای تسهیل گری نوسازی نسبتا موثر بوده ولی هنوز صدها هزار نفر تنها در شیراز زیر سقف های ناایمن سر می کنند. بسیاری از خانه های فرسوده، به خاطر اینکه سند ندارند امکان نوسازی هم پیدا نمی کنند؛ این می شود که جان انسان ها لای گیره پرونده های ثبت اسناد گرفتار می شود.
دولت های نهم و دهم هم که پول زیادی را صرف ساختمان سازی در بیابان کردند تا مسکنهای مهر شکل بگیرد ولی فرصت نوسازی به بافت های فرسوده شهری داده نشد. این گونه که باشد، شاید هزار و یک زمین لرزه کوچک دیگر هم برای حساسیت کسی را برنیانگیزد اما یک زمین لرزه بزرگ می تواند هزاران نفر را به کام مرگ فرو برد؛ البته تجربه زمین لرزه های بزرگی چون بم نشان داده که ما از ویرانگرترین و پرکشته ترین رویدادها هم چندان درس نمی گیریم.
46
