تنها نیم نگاهی به واکنش های صورت گرفته در افکار عمومی به سخنان اخیر وزیر خارجه درباره سند «سپتامبر» نشان می دهد که مسئله فرجام برجام به دلیل فشاری که تحریم ها بر عامه مردم وارد کرده و می کند قابل حذف از تیتر اخبار و زندگی روزمره مردم نیست ، چنانکه از تاثیر تحریم بر سفره مردم نیز با تیترهای پرطمطراق نمی توان کاست.
پایگاه خبری جماران، سارا معصومی: حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه در تازه ترین گفت وگو با روزنامه اطلاعات در پاسخ به پرسشی درباره آخرین وضعیت مذاکرات احیای برجام گفت: «گفتگوهای ما به مقدار زیادی با طرف‌های مقابل برجامی انجام شده و روی کاغذ آمده است و سندی معروف به «سند سپتامبر» بین ما و طرف‌های مقابل آماده است.»
عبارت «سند سپتامبر» در سخنان وزیر خارجه به اشتباه در تیتر انتخاب شده برای این اظهارات به «جایگزینی برای برجام» تعبیر و به تبع آن موج سازی در فضای رسانه ای درباره این «جایگزین جدید» آغاز شد.
سند سپتامبر = پیش نویس شهریور 1401
منظور وزیر خارجه از سند سپتامبر چه بود؟ شاید عبارت سند در جمله بندی وزیر خارجه منجر به بیراهه رفتن برداشت های خبری از ماهیت متن مورد نظر شد. همانطور که ساعتی پس از این اظهارات نوشتم منظور از نسخه سپتامبر پیش نویس توافق احیای برجام است. پیش نویسی که ماحصل شش دور مذاکره در در دولت حسن روحانی و سپس در دولت ابراهیم رئیسی است و آخرین تغییرات پیشنهادی آن به سپتامبر ۲۰۲۲ ( شهریور ۱۴۰۱) بازمی‌گردد.
سخنگوی وزارت خارجه : سند سپتامبر سند جدیدی نیست
ناصر کنعانی ، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز در واکنشی دیرهنگام به فضاسازی های صورت گرفته در رسانه های داخلی و خارجی در نشست خبری صبح امروز در پاسخ به پرسش خبرنگار خبرگزاری دولتی ایرنا توضیحات مشابهی درباره سخنان اخیر وزیر خارجه ارائه کرده و گفت: ادبیات وزیر در گفت و گوی انجام شده واضح است .سند سپتامبر، سند جدیدی نیست همان روند مذاکرات ایران و 1+4 است . آخرین پیش نویس مذاکرات برجامی در سپتامبر سال 2022 میلادی (شهریور 1401) آماده جمع بندی و بازگشت همه طرف ها به توافق برجام بود . دولت امریکا و شرکای اروپایی در محاسبه نادرست با نگاه به اغتشاشات داخلی ایران و سرمایه گذاری بر آن و نیم نگاه به تحولات اوکراین با فرصت سوزی و از میان بردن فرصت از نهایی کردن روند مذاکرات و جمع بندی سرباز زدند. آنها بار دیگر نشان دادند از اراده سیاسی و حقیقی لازم برای بازگشت همه طرف ها به توافق برخوردار نبوده و مایل نیستند تعهدات خود را مسئولانه انجام دهند .
سند سپتامبر یا آگوست 2022؟
پس از مشخص شدن یکسان بودن سند سپتامبر با آخرین پیش نویس رسمی و موجود بر روی میز مذاکرات مستقیم و غیرمستقیم ایران با 1+4 و ایالات متحده ، مهم ترین پرسش این است که جزئیات این پیش نویس چه بود؟
- سه شنبه 18 مرداد ماه 1401 ( 9 آگوست 2022) بود که پیتر استانو، سخنگوی سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپا پس از چهار روز مذاکرات فشرده در سه نوبت صبح، ظهر و شب میان اعضای باقیمانده در برجام و ایالات متحده در دو سطح روسای هیات‌ها و کارشناسی در وین، پایتخت اتریش اعلام کرد که « متن نهایی توافق از نظر اتحادیه اروپا بر روی میز قرار گرفته و ما از تهران و واشنگتن انتظار داریم تا فورا به متن نهایی توافق پاسخ دهند. پاسخ «آره یا نه» است .»
در حالی که این سخنان پیتر استانو به تیتر رسانه ها درباره آخرین وضعیت مذاکرات احیای برجام تبدیل شد و گفته شد که سرنوشت توافق هسته ای مصوب سال 2015 به یک بله و یا خیر در تهران و واشنگتن وابسته است، روایت هیات ایرانی به ریاست علی باقری ، معاون سیاسی وزیر خارجه متفاوت بود. تهران اعلام کرد متنی که انریکه مورا روی میز گذاشته حاوی ابتکارهایی برای حصول توافق است که تهران نظرات اولیه را درباره آن داده و به بررسی بیشتر نیاز دارد.
پاسخ هیات آمریکایی هرچند موید موافقت کلی واشنگتن با پیشنهاد بورل بود اما فضا را برای مانور بیشتر باز گذاشت. خبرگزاری رویترز به نقل از یک سخنگوی وزارت خارجه این کشور نوشت که این متن بهترین و تنها مبنای ممکن برای احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ ایران بوده و آمریکا آماده توافق سریع بر اساس متن پیشنهادی اتحادیه اروپاست، اما یک مقام آگاه دیگر در وزارت خارجه آمریکا لحن محتاطانه‌تری انتخاب کرده و گفت که ما در حال مطالعه متن هستیم و پاسخ‌های‌مان را به اروپا می‌دهیم.
انریکه مورا از تعیین ضرب‌الاجل زمانی برای اعلام نظر پایتخت‌ها سرباز زد، اما یک مقام آمریکایی ادعا کرد که ایران باید نظر خود را در 10 روز آتی اعلام کند. هرچند که از متن نهایی مورد نظر اروپا در آن مقطع رونمایی صورت نگرفت و هیات های مذاکره کننده با بسته های محرمانه به پایتخت ها برای بررسی نهایی پیشنهادهای اروپا بازگشتند اما در همان زمان یک منبع آگاه ایرانی به من گفت که پیش‌نویس موجود در مقایسه با متن اسفندماه 1400 بهبود پیدا کرده و به ویژه از جهت ارائه اطمینان اقتصادی به فعالان و شرکای تجاری ایران، امتیازات قابل توجهی دارد. تضمین اقتصادی درباره بهره‌مندی کامل اقتصادی ایران از احیای برجام یکی از مطالبه‌های مهم و غیر قابل تغییر هیات‌های مذاکره‌کننده ایران در دولت‌های دوازدهم و سیزدهم بوده است.
یک مقام اروپایی نیز اعلام کرد که « در جریان چهار روز مذاکره، پیشرفت‌هایی در 4 تا 5 پاراگراف از متن توافقی 35 صفحه‌ای که در 16 ماه گذشته نوشته شده به دست آمد. اگر این تغییرات مطلوب طرفین واقع شود نقشه راه بازگشت همه به اجرای تعهدات برجامی مشخص می‌شود. اکنون ما باید از پایتخت‌ها یک بله یا نه بشنویم.»
- دوشنبه 24 مرداد ماه ( 15 آگوست 2022) بود که حسین امیرعبداللهیان در جریان نشست خبری با خبرنگاران اعلام کرد «جمهوری اسلامی ایران تا پایان امروز آخرین جمع‌بندی خود را راجع به مسائل باقیمانده بین ایران و طرف های مذاکره کننده به صورت مکتوب به هماهنگ‌کننده اتحادیه اروپا ارائه خواهد داد.» از فحوای سخنان وزیر خارجه در آن نشست خبری مشخص بود که ایران معتقد است متن پیشنهادی اروپا در سه موضوع نظرات ایران را تامین نکرده و باید تغییراتی بکند. حسین امیرعبداللهیان درباره این موضوعات گفت :« به آمریکا به صراحت گفتیم اگر نظرات ما روی این سه موضوع که نظرات منطقی است تامین شود آمادگی داریم وارد مرحله اعلام توافق شویم و نشست جمع‌بندی را با حضور وزرای خارجه در وین برگزار کنیم و مراحل بعدی را براساس جدول زمانبندی و توافقی که داریم پیش ببریم.
- دوشنبه 31 مرداد ماه ( 22 آگوست 2022) بود که جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با اشاره به اینکه توپ در زمین آمریکاست ابراز امیدواری کرد که آمریکا زودتر به این متن پاسخ بدهد. در همان مقطع زمانی فارن پالیسی نیز در گزارشی درباره روند مذاکرات وین نوشت: «توافق هسته‌ای ایران چند اینچ نزدیک‌تر شد. پس از چند ماه قرار گرفتن همه در یک مسیر اشتباه، توافق برای احیای برجام نزدیک‌تر از همیشه به نظر می‌رسد، چرا که ظاهرا ایران و آمریکا توانسته‌اند به موارد اختلافی بیشتری پایان بدهند.»
با ورود به شهریور ماه 1401 زمزمه ها درباره مطالبه اصلی ایران که در پیش نویس ارائه شده توسط جوزپ بورل به آن اشاره نشده بالا گرفت. رسانه های غربی ادعاهایی درباره محور اصلی پاسخ ایران به پیشنهاد اتحادیه اروپا را مطرح کردند که البته تایید آن را نیز کم و بیش می توانستیم از سخنان و مواضع مقام های ایرانی استنباط کنیم. براساس این گزارش ها، متنی که از تهران به بروکسل ارسال شد یک درخواست محوری داشت: پرونده اختلاف های ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی درباره کشف ذرات اورانیوم اعلام نشده در چند نقطه در ایران باید همزمان با سرانجام رسیدن مذاکرات احیای برجام مختومه شود.
- 10 شهریور ماه بود که ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور در نشست خبری با خبرنگاران رسانه های داخلی و خارجی در این باره گفت: « بدون حل و فصل مسائل پادمانی سخن از توافق معنا ندارد، توافق باید همراه با حل و فصل مسائل پادمانی و پایان این مسأله باشد. » در همان محدوده زمانی محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی نیز در آخرین موضع‌گیری در خصوص لزوم بسته شدن پرونده ادعایی پادمانی علیه ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی گفت: نظر ما در این باره قاطع و غیرقابل تغییر است. اگر برای روز «باز اجرا» این سوالات بسته نشود، یعنی روز «باز اجرایی» وجود ندارد.
امروز براساس آنچه که رسانه ها در یک سال اخیر درباره در بن بست قرار گرفتن مذاکرات احیای برجام در مرداد و شهریورماه 1401 منتشر کرده اند می توان گفت که تهران و غرب در نهایت درباره ضرورت مختومه شدن همزمان پرونده اختلاف های پادمانی ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی همراستا با نهایی شدن توافق احیای برجام به نتیجه نرسیدند.
- با این همه در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک ، طرف غربی از آخرین چکش کارهای ایران بر روی متن جوزپ بورل اطلاع پیدا کرد. سه شنبه 29 شهریور ماه ( 20 سپتامبر 2022) بود که علی باقری کنی، مذاکره کننده ارشد ایران و معاون سیاسی وزیر خارجه با انریکه مورا معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در نیویورک دیدار و گفتگو کرد. گفته می شود که هیات ایرانی در جریان دیدار باقری با مورا و دیگر دیدارهای صورت گرفته در حاشیه مجمع عمومی سال گذشته ، آخرین نقطه نظرهای خود را درباره متن توافق نهایی برای احیای برجام به اطلاع طرف مقابل رسانده است.
فضای به وجود آمده در نتیجه مخالفت ایران با پیش نویس ارائه شده از سوی اتحادیه اروپا و وارد کردن مطالبه مختومه شدن همزمان پرونده اختلاف های پادمانی با آژانس همزمان با اجرایی شدن دوباره برجام، تهران و واشنگتن را از ایستگاه آخر دور کرد. واشنگتن نیز در نتیجه این تغییر فضا وارد فاز انتخابات میان دوره ای کنگره شد که بر حساسیت فضای سیاسی این کشور نسبت به مذاکره با ایران یا پذیرش شرط جدید تهران افزود.
در چنین فضایی ایالات متحده ترجیح داد ادامه مذاکرات را به پس از انتخابات موکول کند که آغاز اعتراض های سراسری در ایران در کنار ادعای از پیش طرح شده درباره همکاری نظامی ایران با روسیه در جنگ اوکراین عملا پیگیری مذاکرات برجام را از اولویت های طرف غربی خارج کرد.
در شش ماهه دوم سال گذشته هرچند که عملا خبری از مذاکرات میان ایران و غرب نبود اما دو طرف تلاش کردند با اشاره خلاصه به برقرار بودن کانال های ارتباطی و تکرار جملاتی درباره رد و بدل کردن پیام مرگ رسمی برجام را اعلام نکنند.
- زمانی که در نشست خبری که در سوم آذرماه 1401 در وزارت خارجه برگزار شد از حسین امیرعبداللهیان سوال کردم که آخرین متن قرار گرفته بر روی میز مذاکرات کدام متن است و تهران چه ملاحظه هایی بر روی متن پیشنهادی از سوی اتحادیه اروپا داشته است؟ وزیر خارجه در پاسخ به این پرسش به باقی ماندن همچنان سه اختلاف میان تهران و طرف غربی اشاره کرده و گفت :« یکی از این موضوعات حل مسائل باقیمانده با آژانس بین المللی انرژی اتمی است. موضوع دیگر به تضمین اقتصادی بازمی گردد. ما سعی کردیم این موضوع را فرمول بندی بکنیم. اینکه مدت اجرای قرارداد کمپانی های خارجی در ایران باید به نحوی باشد که سرمایه گذار خارجی برای انتقال سرمایه به ایران بتواند اعتماد کند. اینکه گفته شود تا پایان دولت آقای بایدن توافق پابرجاست و پس از آن را نمی دانیم، درست نیست. قرار نیست آمد و رفت دولت ها قراردادهای بین المللی را متزلزل کند. سومین مورد این است که در راستای تضمین اقتصادی، این بازی که طرف های غربی به راه انداختند و تسری تحریم به طرف های ثالث را عاملی برای تداوم تحریم قرار دادند، باید رفع شود. لذا متن پیشنهادی آقای بورل (در مردادماه 1401) روی میز است، اما همچنان در سه موضوع مشخص اختلاف وجود دارد و متن باید نیرومندتر شود.
- چند روز پس از این سخنان وزیر خارجه، ناگهان وزارت خارجه اعلام کرد که تهران آماده جمع بندی مذاکرات است. در 24 آذرماه وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در بیانیه‌ای ۱۱ ماده‌ای به جمع‌بندی شورای وزرای خارجه اتحادیه اروپا و مواضع برخی دولت‌های اروپایی پاسخ داد.در بخشی از این بیانیه آمده بود :« جمهوری اسلامی ایران، بر اساس پیش نویس مذاکرات وین که نتیجه ماهها مذاکرات سخت و فشرده بود، آماده جمع بندی مذاکرات است. » در آن مقطع زمانی برداشت عموم این بود که منظور از پیش نویس مذاکرات وین در بیانیه وزارت امور خارجه همان متن پیشنهادی اتحادیه اروپا است که در مردادماه 1401 به تهران و واشنگتن پیشنهاد شد.
نگاهی به روند مذاکراتی طی شده میان ایران و اعضای باقیمانده در برجام به علاوه ایالات متحده به عنوان عضو خارج از این توافق نشان می دهد که هر چند در چند هفته اخیر خبرهای منتشر شده درباره تفاهم نانوشته یا همان توافق موقت میان ایران و ایالات متحده برای مدیریت بحران میان دو طرف و بسترسازی برای از سرگیری مذاکرات احیای برجام تایید شده اما ملاک ایران برای ادامه مذاکرات احیای برجام با هدف توافق نهایی ، گفت و گوهایی است که میان انریکه مورا و علی باقری در شهریور ماه 1401 در نیویورک انجام شد.
یک سال پیش در همین حوالی زمانی حسین امیر عبداللهیان، وزیر خارجه در یک نشست خبری اعلام کرد که « از ابتدا تصمیم بر این قرار گرفت موضوع مذاکرات وین را به زندگی روزمره مردم گره نزند، آن را از تیتر اخبار صدا و سیما و رسانه‌ها خارج کنیم، ولی به جای اینکه یک روزشمار هیجانی به کشور ارائه دهیم در دل مذاکرات کار واقعی را انجام دادیم. آنچه امروز مردم از ما می‌خواهند این است که به اندازه کافی مذاکره کردند و حرف زدید، نتیجه چیست؟ »
تنها نیم نگاهی به واکنش های صورت گرفته در افکار عمومی به سخنان اخیر وزیر خارجه درباره سند «سپتامبر» نشان می دهد که مسئله فرجام برجام به دلیل فشاری که تحریم ها بر عامه مردم وارد کرده و می کند قابل حذف از تیتر اخبار و زندگی روزمره مردم نیست ، چنانکه از تاثیر تحریم بر سفره مردم نیز با تیترهای پرطمطراق نمی توان کاست.
وزیر خارجه ایران در حالی سند شهریورماه 1401 را قابل پیگیری تا ایستگاه نهایی احیای برجام می داند که امروز مهم ترین پرسش چه در محافل نخبگان سیاسی و چه در افکار عمومی این است که آیا دیگر می توان از احیای برجام حتی سخن به میان آورد؟ پاسخ به این سوال به نیم نگاهی به رفتار دیگر اعضای باقیمانده در برجام و ایالات متحده و محتوای تفاهم نانوشته میان ایران و ایالات متحده چندان امیدوار کننده به نظر نمی رسد.
