حج یعنی آهنگ، مقصد، یعنی حرکت نیز هم و همه چیز با کندن از خود، از زندگی و از همه علقه‌هایت آغاز می‌شود، صدای ابراهیم را بر پشت زمین نمی‌شنوی؟ او در خانه‌اش تو را به فریاد می‌خواند، دعوتش را لبیک گوی.
به گزارش ایسنا، منطقه زنجان، تاریخ همواره دارای جذابیت‌های دیداری و شنیداری است که کانون توجه همه نسل‌های بشری بوده است. شاید انسان نخستین نیز وقتی پا بر روی کره زمین گذاشت، با خود اندیشید که پشینیان پیش از این چگونه در این دیار زیسته‌اند و ملزم به رعایت چه آداب و رسومی بوده‌اند؟ از همین‌رو، همواره هر نسلی مشتاق رسوم نسل گذشته خود بوده و در بسیاری موارد با وجود پیشرفت در شئون مختلف، همچنان در مراسم خود بر میراث نیاکان خویش، متناسب با مقتضیات زمان عمل کرده‌اند.
فرهنگ و آداب و رسوم عامیانه هر اقلیمی، نشان از شاخص‌های هویت فرهنگی، عقاید و تفکرات آن منطقه دارد که همواره در گذرگاه، دچار تغییر و تحول شده‌اند. آداب و سنن مردم استان زنجان نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با توجه به قدمت تاریخی و طی فراز و نشیب‌های بسیار در طول تاریخ، دارای آداب و رسوم و فرهنگ ویژه‌ای هستند و با وجود وجوه اشتراک بسیار در مناطق مختلف این شهر، افتراق نیز قابل رویت است.
حج در این میان یکی از آیین‌ها و آداب و سنن مذهبی است که از دیرباز مشتاقان بسیاری را به سوی خویش فراخوانده است و در طول تاریخ، تغییر و تحولات بسیاری در شیوه برگزاری آداب و رسوم قبل از تشرف، سفر و پس از آن ایجاد شده است.
مراسم «حاجی تویو» یا همان «عروسی حاجی»
یک کارگزار قدیمی حج با اشاره به اینکه از سال 53 وارد سیستم حج و زیارت شده است، اظهار می‌کند: در آن سال‌ها هزینه ثبت‌نام حج 4000 تومان بود که به صورت دستی در دفاتر خدمات زیارتی انجام شده و در سازمان اوقاف و امور خیریه حج و زیارت مورد تایید قرار می‌گرفت.
علی روحانی‌راد ادامه می‌دهد: برای رزرو بلیت هواپیما به تهران مراجعه کرده و پس از تهیه بلیت‌ها در زمان مقرر برای اعزام به حج در فرودگاه مهرآباد حاضر می‌شدیم.
وی یادآور می‌شود: زنجانی‌ها قبل از تشرف به سرزمین وحی، اقوام و دوستان را به منزل خویش دعوت کرده و با دادن چای و شیرینی به آنان طلب حلالیت می‌کردند؛ از طرفی افرادی که متمول بودند علاوه بر چای و شیرینی یک وعده شام نیز دوستان و اقوام را مهمان می‌کردند. مهمانان نیز با پاکت‌های پول در این مهمانی حضور یافته و در قالب هدایا این مبالغ را به زائر هدیه می‌دادند تا کمک‌هزینه سفر شود.
این کارگزار زنجانی در حج، ادامه می‌دهد: آش پشت پا از ولیمه‌هایی بود که چند روز بعد از رفتن حاجی و با جمع شدن اقوام کنار هم، پخته شده و معمولاً علاوه بر اعضای فامیل بین همسایگان نیز توزیع می‌شد و این رسم قدیمی هنوز هم در شهر زنجان رایج است و در همه سفرهای زیارتی نیز آش پشت پا پخته و توزیع می‌شود.
روحانی‌راد تصریح می‌کند: در زمان اعزام نیز همه اقوام، یک کیلومتر بالاتر از میدان آزادی حضور یافته و زائر را بدرقه می‌کردند؛ البته ناگفته نماند که آن مکان در آن سال‌ها بیابانی بیش نبود.
وی می‌گوید: برخلاف الان که ساک حجاج 24 ساعت قبل از حرکت باید تحویل دفتر خدمات زیارتی شود، در آن سال‌ها فی‌المجلس تحویل داده و سوار هواپیما می‌شدند. در هواپیما نیز صندلی‌ها شماره نداشت و هرکس هر کجا که دوست داشت، می‌نشست.
این کارگزار حج بیان می‌کند: از آنجایی که وسایل ارتباط جمعی محدود و امکان برقراری تماس توسط حجاج با خانواده‌ها ممکن نبود، کارگزاران با حضور در کابین‌های تلفن که در مکه و مدینه مستقر بود، زمان بازگشت خود را از طریق حج و زیارت اعلام می‌کردند.
روحانی‌راد خاطرنشان می‌کند: پس از بازگشت نیز، زنجانی‌ها یک وعده شام یا ناهار به اقوام و آشنایان ولیمه می‌دادند اما اقوامی که از راه دور و نزدیک مهمان خانه حاجی بودند، تا یک هفته در آن خانه منتظر می‌نشستند تا ساک حاجی باز شود و سوغاتی‌ها را مشاهده کنند. پس از رویت سوغاتی‌ها، مهمان‌هایی که هفت شبانه‌روز مهمان خانه حاجی بودند، منزل میزبان را ترک می‌کردند.
یکی دیگر از رسوماتی که در زمان‌های قدیم برای حجاج در شهر زنجان برگزار می‌شد، مراسم «حاجی تویو» یا همان «عروسی حاجی» بود که همزمان با شب عید قربان، جشنی بین اقوام و آشنایان برگزار شده و در آن با پخت آش و پخش میوه و شیرینی، حاجی شدن زائر را جشن می‌گرفتند. امروز این مراسم با کیفیتی نه چندان بهتر در بین برخی از خانواده‌های زنجانی برگزار می‌شود.
ذبح گوسفند توسط خانواده حاجی در صبح روز عید قربان که همزمان با فردای حاجی شدن زائر در سرزمین وحی بود نیز از دیگر رسوم رایج و در حال اجرای خانواده‌های زنجانی است.
از اتاق‌های دو کفتره تا هتل‌های چند ستاره
یکی دیگر از کارگزاران قدیمی حج با اشاره به اینکه قبل از سال 50 کاروان‌ها آزاد بوده و دولت دخالتی در امور حج نداشت، اظهار می‌کند: دفاتر خدمات زیارتی از متقاضیان ثبت‌نام به عمل آورده و برای آنان ویزا اخذ می‌کردند.
رحیم محمدپور ادامه می‌دهد: بعد از انقلاب، تغییرات زیادی در روند اعزام حجاج به سرزمین وحی اعمال شد و ثبت‌نام به صورت متمرکز از طریق بانک ملی صورت می‌گرفت.
این کارگزار قدیمی حج با اشاره به اینکه در سال 62 هزینه اعزام به سفر حج 12 هزار تومان بود، می‌گوید: این هزینه در سال بعد به 27 هزار تومان افزایش یافت. حجاجی که به صورت مشترک با همسر خود قصد تشرف به سرزمین وحی را داشتند، از تخفیف برخوردارشده و 52 هزار تومان پرداخت می‌کردند.
رحیم‌پور یادآور می‌شود: در طول سالیان متمادی، تغییرات زیادی در هزینه‌ها صورت گرفت و حجاجی که قصد تشرف بدون رعایت نوبت اعزام را داشتند، با پرداخت 350 هزار تومان می‌توانستند به سرزمین وحی اعزام شوند.
وی با اشاره به اینکه به دلیل نبود محدودیت در آوردن برخی لوازم خانگی به عنوان سوغاتی، حجاج در آن سال‌ها اقلامی همچون یخچال، ماشین لباس‌شویی و تلویزیون را به عنوان سوغات خریداری می‌کردند، می‌گوید: در حال حاضر این هزینه وجود ندارد.
رحیم‌پور با اشاره به اینکه چاووش‌خوانی از رسوم رایج در اعزام حجاج به سرزمین وحی بود، بیان می‌کند: «آب‌گوشت» از غذاهای رایج در ولیمه حجاج روستایی و شهری در سطح استان بود.
وی اضافه می‌کند: مراسم روضه‌خوانی نیز از قدیم‌الایام در سطح استان رایج بوده و حجاج بدین وسیله می‌توانستند از دوستان و آشنایان خود طلب حلالیت کنند.
رحیم‌پور همچنین به روایت پیشکسوتان خود از حج اشاره کرده و می‌گوید: زمانی که در عربستان برق نبود، نزدیک به 150 سال پیش، حجاج در باغ‌ها و نخلستان‌ها مستقر می‌شدند و به جای حضور در هتل‌های چندستاره، در خانه‌های دو کفتره ساکن می‌شدند. وجه تسمیه آن هم این بود که در قدیم در هر اتاق، طاقچه‌های کوچکی وجود داشت که در اصطلاح به آن‌ها رف می‌گفتند و کفترها روی این رفچه‌ها ساکن بودند و به عنوان وسیله خنک‌کننده از آن‌ها استفاده می‌شده است. وقتی یکی از حجاج خواب بود دیگری با استفاده از چوب‌دستی موجب حرکت کفتر در اتاق شده و بدین ترتیب اتاق خنک می‌شد.
وی خاطرنشان می‌کند: در سال‌های دور حتی وسایل خواب را خودمان یک سال قبل از سفر در مکه و مدینه انبار کرده و سال بعد از آن استفاده می‌کردیم که در کمال ناباوری با فضله موش در بین رختخواب‌ها مواجه می‌شدیم. حتی در سرزمین وحی و عرفات آب وجود نداشت و سر یک کاسه آب حجاج به بحث و جدل با یکدیگر می‌پرداختند.
معصومه مسلمی ـ خبرنگار ایسنا (منطقه زنجان)
انتهای پیام
