گذری بر آیین های خاص چهارشنبه سوری در غرب خراسان رضوی

به گزارش ایرنا، چهارشنبه سوری یکی از پرشورترین رسوم و سنن ملی در استقبال از نوروز است که ریشه در آیین های کهن دارد و به دلیل ملی بودن آن، در میان مردمان شهرها و مناطق مختلف کشور از جمله خطه سبزوار جایگاه ویژه ای دارد.
این آیین که مهم‌ ترین عنصر آن آتش است در دوره اسلامی با تغییر تقویم و تقسیم سال به ماه و هفته، با حفظ اغلب عناصر باستانی، در آخرین چهارشنبه سال قرار گرفته است.
شب آخرین چهارشنبه سال یا همان چهارشنبه سوری از قدیم به عنوان یک جشن و نماد روشنی و سلامتی گرامی داشته شده و مردم در این آیین برای یکدیگر شادابی، دوری از مریضی و بخت خوش آرزو می کنند.
آیین های این شب در شهرستان های غرب خراسان رضوی گرچه در مجموع مشابه دیگر نقاط کشور است اما کوزه شکستن، گوی در آتش انداختن، شال اندازی، مراسم علفه، پخت غذای مخصوص، ملاقه زنی و طلب عیدی کردن از جمله رسوم و آیین های خاص چهارشنبه سوری در این منطقه به شمار می رود.
یک کارشناس و محقق تاریخ ایران باستان پیرامون آیین چهارشنبه سوری به خبرنگار ایرنا گفت: با فرارسیدن شب چهارشنبه آخر سال در شهرستان سبزوار، مردم آتشی را در کوچه یا صحن حیاط روشن می کردند و پیر و جوان برای برآورده آرزوهایشان، دفع بلا و رفع زشتی ها از روی آن می پریدند و شعر 'سرخی تو از من، زردی من از تو' را می خواندند و بدین ترتیب به صورت نمادین سختی و بلاها را از خانواده و محل سکونت خود دور می کردند.
محمد عبدالله زاده ثانی تصریح کرد: بعضی هم در این شب گویی از هیزم پرتاب می‌کردند و یا همان گوی را از روی بلندی به زمین روان می‌کردند و می گفتند 'غم برو شادی بیا، محنت برو روزی بیا' که این رسم هنوز در بخش هایی از بخش ششتمد سبزوار اجرا می شود.
عبدالله زاده درباره مراسم کوزه شکستن نیز گفت: مردم معتقد بودند کوزه شکستن برای دفع بلا است که در انجام آن مقداری زغال که علامت سیاه بختی است، مقداری نمک که نماد شورچشمی و یک سکه رایج کشور را که نماد تنگدستی است در کوزه سفالینی انداخته و هریک از اعضای خانواده یکبار کوزه را دور سر خود می چرخاندند و نفر آخر آن را به بالای پشت بام برده و پس از گفتن جمله 'درد و بلای خونه را ریختم به توی کوچه'، کوزه را به داخل کوچه می انداخت.
این کارشناس تاریخ ایران باستان تصریح کرد: مرسوم بود که گذشتگان ظروف و کوزه های سفالی لب پریده و یا کهنه را که به دلیل رسوب گرفتن ایجاد بیماری و مسمومیت می کرد در آستانه سال نو بالای پشت بام برده و می شکستند و به این ترتیب سال کهنه را پشت سر می گذاشتند.
عبدالله زاده در خصوص مراسم علفه نیز گفت: درقدیم بعضی معتقد بودند در این شب و روز روح درگذشتگان آزاد است و به سراغ خانه های دنیوی خود می آیند از این رو غذایی به نام علفه می پختند و همراه با کاسه آبی پشت بام خانه ها قرار می دادند تا روح مردگان از آن استفاده کند، برخی نیز نان را به صورت 'قلفی' پخته و از سمت بالا به پایین روستا بین مردم پخش می‌کردند و مردم فاتحه ای برای شادی ارواح می‌خواندند.
وی اظهار کرد: ملاقه زنی هم در گذشته در شهر و روستاهای سبزوار به عنوان یکی از رسوم این شب اجرا می شده بدین ترتیب که کوچکترها به صورت گروهی کاسه به دست گرفته و با کوبیدن ملاقه به پشت آنها، در خانه همسایه ها می رفتند و از آنان طلب عیدی می کردند. با باز شدن در خانه ها بعضی به آنها از آجیل و تنقلاتی که برای شب عید مهیا کرده بودند می دادند و برخی با ریختن کاسه ای آب بر روی بچه ها لحظات فرح بخشی را برای آنها فراهم می کردند.
عبدالله زاده گفت: شال اندازی از رسوم قدیمی این منطقه است که در این رسم، فردی از روزنه سقف (نورگیر خانه) در حالی که برای شناخته نشدن صورت خود را می پوشاند، شال خود را می آویخت و صاحب خانه در حد وسع خود تنقلات یا قند و پول در این شال برای او می گذاشت.
این کارشناس تاریخ ایران باستان عنوان کرد: گاهی نیز نوعروسان به خانه پدرشوهر رفته و شال می انداختند و پدر شوهر هم قالی و یا گوسفند به او می داد و عروس شال خود را بالا می کشید. کسی که شال اندازی می کرد برای کسب تبرک چنین می کرد و کسی هم که مالش را به شال انداز می دهد جهت گشایش روزی بود.
عبدالله زاده از رسومی همچون چاولی چغل، عروس قنات و چشم آرو به عنوان آیین هایی نام برد که در گذشته همزمان با چهارشنبه سوری در منطقه سبزوار و توابع آن انجام می گرفت.
وی اظهار کرد: چاولی چغل برای طلب باران قبل از عید برگزار می شد و آیین عروس قنات هم با کم شدن نزولات آسمانی اجرا می شد که طی آن دختری را به عقد قنات درآورده و معتقد بودند با این کار آب قنات افزایش می یابد در این رسم هزینه های عروس قنات را هم بر عهده مالکان قنات می گذاشتند.
این کارشناس تاریخ ایران باستان افزود: این آیین ها متناسب با اقلیم گرم و خشک سبزوار که جنبه کویری و دشتی آن بر کوهستانی بودن غلبه داشته، شکل گرفت و در جای جای دشت مهرگان (داورزن) اجرا می شده که در کتاب 'کلیدر'، اثر گرانسنگ نویسنده بزرگ معاصر 'محمود دولت آبادی' به این دو آیین اشاره شده است.
وی گفت: در آیین چشم آرو نیز کوزه ای را به شکل انسانی طراحی کرده، نذر و نذور خود را داخل آن ریخته و شب هنگام آن را در پشت بام از بالای سر رها کرده و می شکستند و به این ترتیب نیازمندان دم صبح صورت خود را بسته و پول و دیگر محتویات آن را برمی داشتند.
عبدالله زاده، اجرای آیین های چشم آرو، چاولی چغل و چهارشنبه سوری را برای زایش و بهبود سال عنوان کرد و اظهار کرد: این آیین ها نشان از اتحاد، انس و الفت و دوستی مردم بوده که آنها را به بهانه های مختلف گرد هم آورده و نوجوانان و جوانان هم در کنار آنها سنت حسنه 'دیگرخواهی' را فرا می گرفتند.
وی پخت غذای آش 'جوشواره' را یکی از آئین های مردم سبزوار در این شب دانست و افزود: در این آش که به آن 'جوش بره' یا 'جوشوره' گفته می شد خمیرهایی را به شکل مربع و مستطیل بریده و درون آن را با سبزی های معطر وحشی پرمی کردند و پس از خشک شدن در آب جوش ریخته و پس از پخت و سردشدن به آن ماست می زدند.
عبدالله زاده گفت: در شب چهارشنبه سوری اهل خانه دور هم جمع شده و شادی می کردند و آجیل و شیرینی می خوردند. آجیل شب چهارشنبه سوری باید بی نمک می بود که شامل انجیر، کشمش، خرما، توت خشک، فندق، پسته، بادام خام و برای تکمیل کردن شب خود در کنار آنها، رشته پلو، عدس پلو، زرشک پلو و ماش پلو می پختند.
این کارشناس تاریخ همچنین گفت: چهارشنبه سوری مقدمه ای برای خانه تکانی نوروز است که این کار تبدیل به رسمی شده که هنوز هم در روستاهایی همچون طبس، برآباد و غیره انجام می شود.
وی ایجاد برخی مزاحمت ها در سال های اخیر در شب چهارشنبه سوری را ناشی از ناآگاهی جوانان و نوجوانان نسبت به فلسفه و چرایی این آیین دانست و ادامه داد: آیین چهارشنبه سوری نیاز به بازسازی و زنده سازی دارد تا آن طور که شایسته فرهنگ غنی ایرانی اسلامی است، برگزار شود.
سبزوار در 230 کیلومتری غرب مشهد مقدس قرار دارد.
8145/7495/5132