شبیه خوانها از همان ابتدای محرم محوطه های بزرگ وسط محله ها را قرق کرده و تمام 10 شب اول محرم را به اجرای تعزیه می پرداختند که با استقبال مردم محله، از مرد و زن، و پیر و جوان رو به رو می شد.
این گروه های شبیه خوان و یا نقالان، آشنای کل محله بودند و تمام این ایام، خانواده ها به پاس قدردانی از حس و حال معنوی که از اجرای آنان می یافتند، تهیه شام و ناهار آنان را تقبل کرده و آنان را به خانه هایشان مهمان می کردند.
در این شبیه خوانی ها و نقالی ها یک سو سربازان امام حسین (ع) بودند که هر کدام ، یکه و تنها به میدان آمده و با اشعاری حماسی که دل را می سوزاند و چشم را گریان می ساخت در برابر رذالت سپاه شمر، مردانه می جنگیدند و وقتی حضرت ابوالفضل وارد صحنه می شد گریه و ناله ها بالا می گرفت و اوج این شیون ها زمانی بود که تیری سه شاخه بر حنجره 6 ماهه کربلا، حضرت علی اصغر (ع) می نشست.
کارشناس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی می گوید: زمانی در روز عاشورا دسته ها و گروه های شبیه خوان با نمادهایی از سپاه کفر و شمر که سرهای شهدای کربلا را بر بالای نی در طول مسیرها به حرکت در می آورند، خود بخشی از این آیین ها بود که امروز دیگر از بین رفته است.
سیدهاشم حسینی افزود: آن زمان در گوشه گوشه شهر و محلات مختلف گروه های شبیه خوانی در طول محرم اقدام به نمایش صحنه هایی از حماسه کربلا می کردند و این گونه این آیین ها با گوشت و خون مردم در می آمیخت اما امروز همه اینها از بین رفته و جز در برخی مناطق روستایی، کمتر نمودی از آن می توان یافت.
در واقع رنگ و بوی عزاداری محلات یک سو و حضور گروه ها و دسته های عزاداری و شبیه خوان در حرکت به سمت حرم مطهر رضوی شور و حالی دیگر داشت.
یکی از نوحه خوانان اصیل مشهدی هم می گوید: آن سال ها شبیه خوانی هایی را در خیابان ها و محلات بویژه در مشهد به راه می انداختند که حال مردم با دیدن آن صحنه ها منقلب و فضا و حال و هوای کربلا برایشان ملموس تر می شد که امروز دیگر نمودی از آنها نیست و اگر هست فقط در برخی روستاها به صورت موردی دیده می شود.
علی حسینی عنوان کرد: برخی هیات ها لشکر حر، ابن سعد و مانند آن را در مسیرهای عزاداری از خیابان امام رضا (ع) شبیه سازی می نمودند که خود جلوه ای دیگر از این آیین ها بود.
در واقع آیین های تعزیه گردانی و تعزیه خوانی در سطح خراسان بویژه شهرستان های کاشمر، نیشابور، سبزوار و مشهد شهرتی بین المللی دارد که امروز تقریبا محو شده و به ندرت می توان نمونه هایی از آن را یافت .
اما آیین پرده خوانی خود از دیگر جلوه های محرم در خراسان رضوی بویژه مشهد بوده که امروز دیگر به ندرت می توان نشانه هایی از آن یافت حال آنکه زمانی با شروع محرم در هر کوی و برزنی پرده ای بزرگ بر دیوار و نقال یا همان پرده خوان این صحنه ها را با توصیف های زیبا در اذهان تصویر می کرد.
کارشناس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان می گوید: آیین پرده خوانی از دیگر شیوه های آیینی برای بیان وقایع روز عاشورا در کنار شبیه خوانی ها بود که بر روی پرده های بزرگ و عریض و طویل از سوی پرده خوانان اجرا می شد.
سیدهاشم حسینی افزود: امروز هر چند آیین پرده خوانی منسوخ و بسیار کمرنگ شده اما هنوز کورسویی از آن در شهرستان های خلیل آباد و کاشمر وجود دارد که باید آن را با حمایت های مادی و معنوی دستگاه های متولی فرهنگ دوباره احیا کرد.
اما نماد دیگر محرم هیات ها و دسته های عزاداری است که در کنار همه تفاوت ها در مشهد رنگ و بو و جلوه ای خاص و متفاوت از سایر نقاط کشور و حتی استان داشت.
آن روزگاران دهها و صدها هیات کوچک و بزرگ با نظمی خاص مسیر بازار 'زنجیر'، بازاری قدیمی و سنتی در مشهد را که این روزها دیگر اثری از آن نیست از جنوب غربی صحن عتیق یا همان انقلاب کنونی طی می کردند و به حرم رسیده و تا پشت پنجره فولاد چنان عزاداری می کردند که دل هر شاهدی را به درد می آورد و جمعیت نظاره گر در این غم و عزا، همپای هیات ها در عین همنوایی بر سر سینه می زدند و زار می گریستند.
برخی از آیین هایی که اگر چه امروز هم هستند اما آن زمان به گونه ای دیگر بود و بسیاری از مشهدی ها هنوز آن روزها و حس و حال متفاوت این مراسم و عزاداری ها را بویژه عزاداری به سبک آذرخراسانی را به خوبی به یاد دارند .
در واقع مراسم محرم وعزاداری های آن در خراسان و مشهد هم چون سراسر کشور ویژگی ها و شکل و شمایلی کلی با آیین های خاص خود دارد .
محرم در خراسان رضوی هم چون اکثر نقاط کشور با سیاه پوش شدن مساجد ، حسینیه ها و تکیه ها از چند روز قبل از شروع این ماه آغاز و با نظارت بزرگان و ریش سفیدان و اجرای جوانان و نوجوانان انجام می شود.
**علم بندان آیینی از نذر و نیاز و دلهای گره خورده به عزای حسینی
علم بندان از جمله آیین های خاصی است که بعد از سیاه پوش شدن فضای شهرها و روستاها دو سه روز قبل از آغاز محرم اجرا می شود.
آنان که حوائجی دارند بویژه زنان پارچه های نذری خود را از قبل آماده می کنند و در روز علم بندان با حضور همه مردم در مسجد، حسینیه و یا امامزاده منطقه، این پارچه ها که هر یک نذر فردی و نماد حاجتی است توسط سادات و بزرگان و ریش سفیدان منطقه و محله با آداب و تشریفات ویژه ای بر روی علم نصب می شود.
این پارچه های رنگی و نو جلوه ای متفاوت و رنگارنگ به علم می دهد و بعد جوانان و مردان علم را به یاد علمدار صحرای کربلا بر دوش نهاده و در منطقه می گردانند و خبر از آغاز محرم و عاشورای حسینی می دهند.
آیین علم بندان و علم گردانی در سطح شهرستان های نیشابور، سبزوار ، تربت حیدریه ، گناباد ، کاشمر و برخی دیگر از شهر و روستاهای استان هنوز از جمله مهمترین آیین های عزاداری ماه محرم است که در آن افراد دل خود را بر علم گره می زنند تا در سراسر عزای سالار شهیدان حی و حاضر باشد .
اما بعد از پیروزی انقلاب تا امروز قبور شهدا از جمله مراکز حرکت دسته های عزاداری در سطح روستاهای استان است که به صورت کلی و عام با کمی اختلاف در سبک و شیوه اجرا در اکثر نقاط استان ساری و جاری است.
در میان آیین های خاص عزاداری ماه محرم در سطح استان سبک و سیاق عزاداری و سینه زنی و مداحی ها و محتوای آنها در مشهد خود از جمله شیوه های اصیل عزا و دارای آداب و تشریفات خاصی است .
در واقع در مشهد این جلوه ها عزاداری از نظر فرهنگی ، اجتماعی و تاریخی به خاطر وجود بارگاه منور رضوی خاص تر بود که در این سال ها در گذر ایام به مرور رنگ باخت و بسیاری از آنها از بین رفت .
در میان انواع عزاداری ها شیوه ای که خاص مشهد بوده و امروز کمتر از آن می توان سراغ گرفت عزاداری ، نوحه خوانی به سبک آذر خراسانی است که از نوع سینه زنی، تا محتوای نوحه ها و نحوه نوحه خوانی و حرکت دسته ها و هیات ها را شامل می شود و این روزها میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان در پی ثبت آن در فهرست میراث معنوی کشور است.
این عزاداری بر خلاف آنچیزی بود که این روزها بعضا با استفاده از اشعار و آهنگ های ناموزون و ناهمخوان با عزا و سوگواری، ابزارهای غیرمتعارف بدون رعایت حقوق شهروندی و احترام به حق دیگران، بی توجه به رعایت اخلاق و ادب در رفتار و منش و حتی کیفیت و محتوای نوحه ها و اشعاری که خوانده می شود، اجرا می شود.
** عزاداری و اشعار آذر خراسانی سبکی اصیل از مراسم آیینی مشهد در محرم
کارشناس امور فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در این زمینه به خبرنگار ایرنا می گوید: عزادارای ها در مشهد آن روزها در دو منطقه اصلی شهر یعنی بالا خیابان و پایین خیابان پررنگ تر بود که از نظر سبک، سیاق و شیوه اجرا ثابت و یکسان و متکی بر سبک نوحه خوانی و اشعار شخصیتی به نام آذر خراسانی بود.
سید هاشم حسینی افزود: این فرد که از شاعران آیینی و در عین حال مداح و نوحه خوان بود اشعار بامحتوایی را که خود می سرود، به سبک خاصی می خواند و حس و حال و شور و هیجانی ویژه به عزاداری ها می داد.
' از آن سودا و جانبازی که اندر نینوا کردی، شده مانند نی هر دل، بنالد در نوای تو؛
به راه حق از اکبر تا به اصغر را فدا کردی، ز جان بگذشتی ای جانها به قربان وفای تو! (آذر خراسانی)
وی افزود: هنوز هم مداحان و نوحه خوانان قدیمی مشهد این سبک را حفظ کرده اند و اشعار غنی و پرمحتوای دیوان آذر را استفاده می کنند و در برخی هیات های عزاداری مشهد بویژه آنها که صبغه تاریخی دارند و بیش از یک قرن از حضور و فعالیت آنان می گذرد این سبک عزاداری و نوحه خوانی و اشعار آذر همچنان استفاده می شود.
وی با بیان اینکه سبک آذر متکی به الحان موسیقایی است و نوحه خوانان این سبک، آشنایی خاصی با ردیف های آواز ایرانی دارند .
وی گفت: در عزاداری های قدیم مشهد، همواره یک نفر به عنوان میداندار، دسته ها را هدایت می کرد و به عنوان رهبر هیات به تناسب نوحه، ضرباهنگ سینه زنی را برای جمعیت عزادار با نشانه ها و علامت های خاصی مشخص می کرد که باید سینه زنی تک ضرب، دو ضرب و یا سه ضرب باشد.
وی افزود : حتی شیوه های نشستن و برخاستن در عزاداری حسینی در حسینیه ها و رفتار و منش عزاداران بسیار مهم بوده است، امری که امروز بدان بی توجهی می شود.
وی با بیان اینکه در این سبک عزاداری از اشعار آیینی با محتوا و کیفیت بالا بهره گرفته می شود بر خلاف اشعار امروزی که سخیف و گاه بی محتوا است، گفت: در مواردی از عزاداری ها و نوحه خوانی های امروز حتی نمی توان متوجه کلام شد و بیشتر نوعی ادا و اطوار است.
وی در ادامه با اشاره به اینکه مشهد کانون تولید و نشر اشعار آیینی است، گفت: باید برای استفاده از اشعار سخیف و بی پایه و اساسی که در عزاداری ها می شود چاره ای اساسی اندیشید.
وی گفت: باید اشعار غنی و با محتوا به نوعی در اختیار هیات ها ودسته جات عزاداری قرار گیرد و نسبت به این امر اطلاع رسانی لازم انجام شود.
وی ادامه داد: در واقع عزاداری اصیل در مشهد شبیه کتاب است چنانکه دارای یک درآمد و مقدمه، متن و نتیجه گیری است و کسی که در این هیات ها شروع می کند از مقدمه و متن و اجرای این نوع عزاداری از نظر روحی و معنوی غنی می شود.
وی اظهار کرد: محتوای اشعار و قالبی که برای سرودن آنها انتخاب شده در وزن های عروضی و قالب های خاص شعری می باشد که ویژگی خاص مرحوم آذر خراسانی و نیز اشعار آیینی آن زمان است.
وی تصریح کرد: هم اکنون در میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان پیگیری برای ثبت این شیوه عزاداری ، مداحی و سینه زنی در فهرست میراث معنوی در دست انجام است.
وی ادامه داد: دیوان اشعار مرحوم آذر امروز در اختیار تمامی مداحانی است که بر این شیوه تسلط دارند .
وی گفت: هم اکنون حسینیه هایی چون پیروان دین نبوی و سربازان حسینی در خیابان نواب صفوی (پایین خیابان) و نیز در خیابان شیرازی (بالا خیابان) پرورش دهنده مداحانی با سبک آذر هستند و نوجوانان و جوانانی که در این مداحی ها و هیات های عزاداری شرکت می کنند در واقع به نوعی کلاس های عملی برای آموزش این سبک را می گذرانند.
وی تصریح کرد: این سبک عزاداری به گونه ای نیست که یک شبه آن را آموخت و پیرغلامان عزاداری در مشهد از کودکی گوششان با این شیوه عزاداری که شبیه ردیف های آوازی اصیل ایرانی است آشنا بوده و این شیوه سینه به سینه تا امروز به آنان رسیده است.
وی تصریح کرد : امروز هیات هایی که در محدوده بالاخیابان و پایین خیابان در مشهد از بیش از یک سده قبل حضور داشته و دارند به صورت خیلی کمرنگ این سبک را استفاده می کنند و به دلیل تغییرات سریع جامعه امروز این نوع عزاداری مغفول مانده است.
**دم خوانی، نمادی از هماهنگی و همدلی هیات ها در عزای حسینی
وی دم خوانی را از دیگر ویژگی های عزاداری های اصیل مشهد دانست که در برخی مناطق استان هم وجود داشته است .
سیدهاشم حسینی گفت : روسای هیات ها در سایه ارتباط صمیمی در ایام محرم بویژه تاسوعا و عاشورا در یک حسینیه و محل خاص اجتماع کرده و به سمت حرم مطهر حرکت می کردند.
وی عنوان کرد : در این همراهی و عزاداری هر هیات پلاکاردهایی را از اشعار، مطالب و محتوای نوحه ها را که به 'دم' مشهور بود، بر دست داشت و به صورت متمرکز و هر یک به صورت پیوسته و بسیار هماهنگ با هم بخش هایی از نوحه ها را دم می گرفتند یا به عبارتی می خواندند .
این کارشناس میراث فرهنگی اظهار کرد: هر هیات دمی را که در قالب 'دو بیت' برایش تعیین شده بود با لحن موسیقایی خاصی بر اساس نظمی مشخص اجرا می کرد و در طول مسیر 'سردمدار' یا سردسته هم نوحه خوانی خاصی را اجرا می کرد تا به پشت پنجره فولاد برسند.
وی افزود : وقتی هیات ها به پشت پنجره فولاد می رسیدند نسبت به امام علی بن موسی الرضا (ع) ادای احترام کرده و به تعبیر خود به امام سر سلامتی داده و بعد با غذای خاص عزاداری ها در مشهد یعنی 'شله ' که همچنان غذای نذری محبوب مشهدی هاست از عزاداران در حسینیه ها و تکایا پذیرایی می کردند و عزاداری آن شب پایان می یافت .
وی تصریح کرد : در طول ایام محرم از ابتدا تا انتها بویژه دهه اول محرم این هیات های عزاداری همواره در مسیر حرم مطهر حضور داشتند و از بالا خیابان و پایین خیابان ، خیابان امام رضا (ع) و بلوار طبرسی هیات هایی که قدمت دارند همچنان به همین شیوه در همه این ایام عزاداری و دم خوانی می کنند.
**عزاداری های اصیل به دور از ادا و اطوارها و ابزارهای غیر متعارف
یکی از نوحه خوان های سبک های اصیل و قدیمی مشهد هم می گوید: زمانی بچه ها در کنار والدین در مداحی ها و مراسم عزاداری شرکت می کردند و به واسطه این حضور و معنویت حاکم بر این فضا اگر استعدادی در خود می یافتند عاشق وار به سراغ مداحی و نوحه خوانی می رفتند .
علی حسینی افزود : در عزاداری های قدیمی استفاده از ابزار و وسایل مختلف و سبک عزاداری ها هر یک فلسفه ای خاص داشت و از زمانی که دم می گرفتند و پیشبند می بستند و حتی نشستن در شروع عزاداری به حالت دو زانو به رسم ادب و گفتن ذکر 'حسینم واحسینم' بخشی از این مراسم و آیین های خاص بود زیرا ازهمان کودکی می آموختند که عظمت هستی عالم در نام حسین (ع) جمع شده و باید با احترام بیان شود .
وی گفت: این در حالی است که امروز جوانان با باندهای بزرگ و طبل ها و سنج های عجیب با صداهای ناهنجار و گوشخراش به صورت بی قاعده عزاداری می کنند.
وی اظهار کرد : نوحه خوان پشت تریبون قرار می گرفت و از عمق وجود و از سوز دل و با نهایت خلوص به دور از اداها و رفتارهای عجیب و غریب و یا بیان مطالب سخیف و غیرواقعی که این روزها باب شده ، مداحی می کرد.
وی افزود : آن زمان دسته ها و هیات های عزاداری از بازار زنجیر از مسیر چهارباغ حرکت خود را به سمت حرم مطهر آغاز می کردند و وقتی وارد حرم می شدند یک پیشکسوت نوحه خوانی بر روی کرسیچه رفته و دم می زد و با یک دم حال همه عزاداران و مجلس را منقلب می کرد اما امروز با این همه ابزار و روش های مختلف کمتر چنین حسی ایجاد می شود.
این نوحه خوان سبک اصیل افزود : حتی سبک نشستن در مجلس عزاداری از اهمیت ویژه ای برخوردار است و نوحه خوان اصلی ذکر می گیرد و میاندار که هدایت نحوه سینه زنی، نشستن و چینش جمعیت را عهده دار است حضوری فعال در مراسم دارد و می کوشد با نظمی خاص برگزار شود.
وی عنوان کرد : محتوا و مضامین نوحه غنی بود و هر شعری را نمی خواندند و آنچه هم ارائه می کردند از روی مقتل و منابع مستند بود.
وی افزود : اما امروز به گونه ای شده که هر مطلبی را می بافند و روایات دروغین برای گرم شدن مجلس و به نوعی مجلس آرایی استفاده می کنند و به سندیت این مباحث و مقصد و مبدا آن توجه ندارند و ضربات و صداهای ناهنجار در عزاداری ها خود از دیگر مسائلی است که به کمیت و کیفیت عزاداری ها لطمه و آسیب زیادی زده است.
وی گفت : دسته های عزاداری بسیار ساده و سبک عزاداری شان اصیل بود و ابزارهایی چون علم و بیرق ها را برمی افراشتند و نمادی از خودنمایی و فردیت در آن نبود.
در واقع در تمامی این آیین ها آنچه اهمیت داشت در عین بزرگداشت ارزش های والای عاشورایی در جامعه و حفظ هدف و فلسفه اصیل قیام امام حسین (ع) ، ترویج اخلاق و منش اسلامی ، وحدت و همدلی و یگانگی بود.
علی حسینی با بیان اینکه عزاداری امری مستحبی است و نباید باعث آزار و اذیت دیگران شود ، گفت : در برخورد ، رفتار و کردار باید اعضای هیات های عزاداری نمونه و الگو باشند ملتی که مرامش حسینی است باید به مردم احترام بگذارد.
به گفته این نوحه خوان اصیل، در گذشته اعتقاد مردم به این هیات ها و دسته های عزاداری بسیار قوی بود و همه با نهایت اخلاص در این مراسم هر آنچه در توان داشتند، می گذاشتند.
وی اظهار کرد : امروز نحوه عزاداری ها و سرو صداهای عجیب و غریب و غیره حتی عزاداری های خارج از قاعده و در نیمه های شب خود موجب آزار مردم می شود در حالی که باید رفتار و منش و برخوردها بسیار پسندیده و الگو باشد.
امروز نیز انتظار است در سایه آموزش نوجوانان و کودکان در حسینیه ها وتکایا به مرور با این شیوه های اصیل عزاداری انس گرفته و دوباره آنان احیاگر این آیین ها و مراسم عزاداری خالص شوند که خود عاملی در تقویت اعتقادات و باورهای دینی و جلوه از عشق و دلدادگی به اهل بیت (ع) است.
** سنگ زنی، سنتی دیرین و نمادی از غم جانکاه در عزای حسین (ع)
در برخی مناطق استان زمانی از شب دوم محرم آیین سنگ زنی اجرا می کردند که الان ظاهرا این آیین در برخی مناطق غربی استان چون روستای 'صدخرو' از توابع شهرستان داورزن هنوز اجرا می شود.
چنانکه از شب دوم محرم این آیین بعد از اقامه نماز مغرب و اطعام عزاداران اجرا و طی آن اشعاری در بحر طویل و به‌صورت سه ضرب و بعد چهار ضرب و بسیار آهنگین اجرا می شود.
این مراسم با صدای یاعلی(ع) و نوحه های خاص به اوج شور خود رسیده و سپس با ذکر صلوات به اتمام می‌رسد.
دو قطعه سنگ یا چوب گرد ابزار اجرای این سنت است که با نخی در دست عزاداران تثبیت شده و بالای سر به‌هم کوبیده می‌شود و فضا حسن و حالی متفاوت می یابد.
خبرنگار: فاطمه یوسفی ** انتشار دهنده: علی اصغر ایزدی
1906/5132
انتهای پیام این گروه های شبیه خوان و یا نقالان، آشنای کل محله بودند و تمام این ایام، خانواده ها به پاس قدردانی از حس و حال معنوی که از اجرای آنان می یافتند، تهیه شام و ناهار آنان را تقبل کرده و آنان را به خانه هایشان مهمان می کردند.
در این شبیه خوانی ها و نقالی ها یک سو سربازان امام حسین (ع) بودند که هر کدام ، یکه و تنها به میدان آمده و با اشعاری حماسی که دل را می سوزاند و چشم را گریان می ساخت در برابر رذالت سپاه شمر، مردانه می جنگیدند و وقتی حضرت ابوالفضل وارد صحنه می شد گریه و ناله ها بالا می گرفت و اوج این شیون ها زمانی بود که تیری سه شاخه بر حنجره 6 ماهه کربلا، حضرت علی اصغر (ع) می نشست.
کارشناس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی می گوید: زمانی در روز عاشورا دسته ها و گروه های شبیه خوان با نمادهایی از سپاه کفر و شمر که سرهای شهدای کربلا را بر بالای نی در طول مسیرها به حرکت در می آورند، خود بخشی از این آیین ها بود که امروز دیگر از بین رفته است.
سیدهاشم حسینی افزود: آن زمان در گوشه گوشه شهر و محلات مختلف گروه های شبیه خوانی در طول محرم اقدام به نمایش صحنه هایی از حماسه کربلا می کردند و این گونه این آیین ها با گوشت و خون مردم در می آمیخت اما امروز همه اینها از بین رفته و جز در برخی مناطق روستایی، کمتر نمودی از آن می توان یافت.
در واقع رنگ و بوی عزاداری محلات یک سو و حضور گروه ها و دسته های عزاداری و شبیه خوان در حرکت به سمت حرم مطهر رضوی شور و حالی دیگر داشت.
یکی از نوحه خوانان اصیل مشهدی هم می گوید: آن سال ها شبیه خوانی هایی را در خیابان ها و محلات بویژه در مشهد به راه می انداختند که حال مردم با دیدن آن صحنه ها منقلب و فضا و حال و هوای کربلا برایشان ملموس تر می شد که امروز دیگر نمودی از آنها نیست و اگر هست فقط در برخی روستاها به صورت موردی دیده می شود.
علی حسینی عنوان کرد: برخی هیات ها لشکر حر، ابن سعد و مانند آن را در مسیرهای عزاداری از خیابان امام رضا (ع) شبیه سازی می نمودند که خود جلوه ای دیگر از این آیین ها بود.
در واقع آیین های تعزیه گردانی و تعزیه خوانی در سطح خراسان بویژه شهرستان های کاشمر، نیشابور، سبزوار و مشهد شهرتی بین المللی دارد که امروز تقریبا محو شده و به ندرت می توان نمونه هایی از آن را یافت .
اما آیین پرده خوانی خود از دیگر جلوه های محرم در خراسان رضوی بویژه مشهد بوده که امروز دیگر به ندرت می توان نشانه هایی از آن یافت حال آنکه زمانی با شروع محرم در هر کوی و برزنی پرده ای بزرگ بر دیوار و نقال یا همان پرده خوان این صحنه ها را با توصیف های زیبا در اذهان تصویر می کرد.
کارشناس میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان می گوید: آیین پرده خوانی از دیگر شیوه های آیینی برای بیان وقایع روز عاشورا در کنار شبیه خوانی ها بود که بر روی پرده های بزرگ و عریض و طویل از سوی پرده خوانان اجرا می شد.
سیدهاشم حسینی افزود: امروز هر چند آیین پرده خوانی منسوخ و بسیار کمرنگ شده اما هنوز کورسویی از آن در شهرستان های خلیل آباد و کاشمر وجود دارد که باید آن را با حمایت های مادی و معنوی دستگاه های متولی فرهنگ دوباره احیا کرد.
اما نماد دیگر محرم هیات ها و دسته های عزاداری است که در کنار همه تفاوت ها در مشهد رنگ و بو و جلوه ای خاص و متفاوت از سایر نقاط کشور و حتی استان داشت.
آن روزگاران دهها و صدها هیات کوچک و بزرگ با نظمی خاص مسیر بازار 'زنجیر'، بازاری قدیمی و سنتی در مشهد را که این روزها دیگر اثری از آن نیست از جنوب غربی صحن عتیق یا همان انقلاب کنونی طی می کردند و به حرم رسیده و تا پشت پنجره فولاد چنان عزاداری می کردند که دل هر شاهدی را به درد می آورد و جمعیت نظاره گر در این غم و عزا، همپای هیات ها در عین همنوایی بر سر سینه می زدند و زار می گریستند.
برخی از آیین هایی که اگر چه امروز هم هستند اما آن زمان به گونه ای دیگر بود و بسیاری از مشهدی ها هنوز آن روزها و حس و حال متفاوت این مراسم و عزاداری ها را بویژه عزاداری به سبک آذرخراسانی را به خوبی به یاد دارند .
در واقع مراسم محرم وعزاداری های آن در خراسان و مشهد هم چون سراسر کشور ویژگی ها و شکل و شمایلی کلی با آیین های خاص خود دارد .
محرم در خراسان رضوی هم چون اکثر نقاط کشور با سیاه پوش شدن مساجد ، حسینیه ها و تکیه ها از چند روز قبل از شروع این ماه آغاز و با نظارت بزرگان و ریش سفیدان و اجرای جوانان و نوجوانان انجام می شود.
**علم بندان آیینی از نذر و نیاز و دلهای گره خورده به عزای حسینی
علم بندان از جمله آیین های خاصی است که بعد از سیاه پوش شدن فضای شهرها و روستاها دو سه روز قبل از آغاز محرم اجرا می شود.
آنان که حوائجی دارند بویژه زنان پارچه های نذری خود را از قبل آماده می کنند و در روز علم بندان با حضور همه مردم در مسجد، حسینیه و یا امامزاده منطقه، این پارچه ها که هر یک نذر فردی و نماد حاجتی است توسط سادات و بزرگان و ریش سفیدان منطقه و محله با آداب و تشریفات ویژه ای بر روی علم نصب می شود.
این پارچه های رنگی و نو جلوه ای متفاوت و رنگارنگ به علم می دهد و بعد جوانان و مردان علم را به یاد علمدار صحرای کربلا بر دوش نهاده و در منطقه می گردانند و خبر از آغاز محرم و عاشورای حسینی می دهند.
آیین علم بندان و علم گردانی در سطح شهرستان های نیشابور، سبزوار ، تربت حیدریه ، گناباد ، کاشمر و برخی دیگر از شهر و روستاهای استان هنوز از جمله مهمترین آیین های عزاداری ماه محرم است که در آن افراد دل خود را بر علم گره می زنند تا در سراسر عزای سالار شهیدان حی و حاضر باشد .
اما بعد از پیروزی انقلاب تا امروز قبور شهدا از جمله مراکز حرکت دسته های عزاداری در سطح روستاهای استان است که به صورت کلی و عام با کمی اختلاف در سبک و شیوه اجرا در اکثر نقاط استان ساری و جاری است.
در میان آیین های خاص عزاداری ماه محرم در سطح استان سبک و سیاق عزاداری و سینه زنی و مداحی ها و محتوای آنها در مشهد خود از جمله شیوه های اصیل عزا و دارای آداب و تشریفات خاصی است .
در واقع در مشهد این جلوه ها عزاداری از نظر فرهنگی ، اجتماعی و تاریخی به خاطر وجود بارگاه منور رضوی خاص تر بود که در این سال ها در گذر ایام به مرور رنگ باخت و بسیاری از آنها از بین رفت .
در میان انواع عزاداری ها شیوه ای که خاص مشهد بوده و امروز کمتر از آن می توان سراغ گرفت عزاداری ، نوحه خوانی به سبک آذر خراسانی است که از نوع سینه زنی، تا محتوای نوحه ها و نحوه نوحه خوانی و حرکت دسته ها و هیات ها را شامل می شود و این روزها میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان در پی ثبت آن در فهرست میراث معنوی کشور است.
این عزاداری بر خلاف آنچیزی بود که این روزها بعضا با استفاده از اشعار و آهنگ های ناموزون و ناهمخوان با عزا و سوگواری، ابزارهای غیرمتعارف بدون رعایت حقوق شهروندی و احترام به حق دیگران، بی توجه به رعایت اخلاق و ادب در رفتار و منش و حتی کیفیت و محتوای نوحه ها و اشعاری که خوانده می شود، اجرا می شود.
** عزاداری و اشعار آذر خراسانی سبکی اصیل از مراسم آیینی مشهد در محرم
کارشناس امور فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در این زمینه به خبرنگار ایرنا می گوید: عزادارای ها در مشهد آن روزها در دو منطقه اصلی شهر یعنی بالا خیابان و پایین خیابان پررنگ تر بود که از نظر سبک، سیاق و شیوه اجرا ثابت و یکسان و متکی بر سبک نوحه خوانی و اشعار شخصیتی به نام آذر خراسانی بود.
سید هاشم حسینی افزود: این فرد که از شاعران آیینی و در عین حال مداح و نوحه خوان بود اشعار بامحتوایی را که خود می سرود، به سبک خاصی می خواند و حس و حال و شور و هیجانی ویژه به عزاداری ها می داد.
' از آن سودا و جانبازی که اندر نینوا کردی، شده مانند نی هر دل، بنالد در نوای تو؛
به راه حق از اکبر تا به اصغر را فدا کردی، ز جان بگذشتی ای جانها به قربان وفای تو! (آذر خراسانی)
وی افزود: هنوز هم مداحان و نوحه خوانان قدیمی مشهد این سبک را حفظ کرده اند و اشعار غنی و پرمحتوای دیوان آذر را استفاده می کنند و در برخی هیات های عزاداری مشهد بویژه آنها که صبغه تاریخی دارند و بیش از یک قرن از حضور و فعالیت آنان می گذرد این سبک عزاداری و نوحه خوانی و اشعار آذر همچنان استفاده می شود.
وی با بیان اینکه سبک آذر متکی به الحان موسیقایی است و نوحه خوانان این سبک، آشنایی خاصی با ردیف های آواز ایرانی دارند .
وی گفت: در عزاداری های قدیم مشهد، همواره یک نفر به عنوان میداندار، دسته ها را هدایت می کرد و به عنوان رهبر هیات به تناسب نوحه، ضرباهنگ سینه زنی را برای جمعیت عزادار با نشانه ها و علامت های خاصی مشخص می کرد که باید سینه زنی تک ضرب، دو ضرب و یا سه ضرب باشد.
وی افزود : حتی شیوه های نشستن و برخاستن در عزاداری حسینی در حسینیه ها و رفتار و منش عزاداران بسیار مهم بوده است، امری که امروز بدان بی توجهی می شود.
وی با بیان اینکه در این سبک عزاداری از اشعار آیینی با محتوا و کیفیت بالا بهره گرفته می شود بر خلاف اشعار امروزی که سخیف و گاه بی محتوا است، گفت: در مواردی از عزاداری ها و نوحه خوانی های امروز حتی نمی توان متوجه کلام شد و بیشتر نوعی ادا و اطوار است.
وی در ادامه با اشاره به اینکه مشهد کانون تولید و نشر اشعار آیینی است، گفت: باید برای استفاده از اشعار سخیف و بی پایه و اساسی که در عزاداری ها می شود چاره ای اساسی اندیشید.
وی گفت: باید اشعار غنی و با محتوا به نوعی در اختیار هیات ها ودسته جات عزاداری قرار گیرد و نسبت به این امر اطلاع رسانی لازم انجام شود.
وی ادامه داد: در واقع عزاداری اصیل در مشهد شبیه کتاب است چنانکه دارای یک درآمد و مقدمه، متن و نتیجه گیری است و کسی که در این هیات ها شروع می کند از مقدمه و متن و اجرای این نوع عزاداری از نظر روحی و معنوی غنی می شود.
وی اظهار کرد: محتوای اشعار و قالبی که برای سرودن آنها انتخاب شده در وزن های عروضی و قالب های خاص شعری می باشد که ویژگی خاص مرحوم آذر خراسانی و نیز اشعار آیینی آن زمان است.
وی تصریح کرد: هم اکنون در میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان پیگیری برای ثبت این شیوه عزاداری ، مداحی و سینه زنی در فهرست میراث معنوی در دست انجام است.
وی ادامه داد: دیوان اشعار مرحوم آذر امروز در اختیار تمامی مداحانی است که بر این شیوه تسلط دارند .
وی گفت: هم اکنون حسینیه هایی چون پیروان دین نبوی و سربازان حسینی در خیابان نواب صفوی (پایین خیابان) و نیز در خیابان شیرازی (بالا خیابان) پرورش دهنده مداحانی با سبک آذر هستند و نوجوانان و جوانانی که در این مداحی ها و هیات های عزاداری شرکت می کنند در واقع به نوعی کلاس های عملی برای آموزش این سبک را می گذرانند.
وی تصریح کرد: این سبک عزاداری به گونه ای نیست که یک شبه آن را آموخت و پیرغلامان عزاداری در مشهد از کودکی گوششان با این شیوه عزاداری که شبیه ردیف های آوازی اصیل ایرانی است آشنا بوده و این شیوه سینه به سینه تا امروز به آنان رسیده است.
وی تصریح کرد : امروز هیات هایی که در محدوده بالاخیابان و پایین خیابان در مشهد از بیش از یک سده قبل حضور داشته و دارند به صورت خیلی کمرنگ این سبک را استفاده می کنند و به دلیل تغییرات سریع جامعه امروز این نوع عزاداری مغفول مانده است.
**دم خوانی، نمادی از هماهنگی و همدلی هیات ها در عزای حسینی
وی دم خوانی را از دیگر ویژگی های عزاداری های اصیل مشهد دانست که در برخی مناطق استان هم وجود داشته است .
سیدهاشم حسینی گفت : روسای هیات ها در سایه ارتباط صمیمی در ایام محرم بویژه تاسوعا و عاشورا در یک حسینیه و محل خاص اجتماع کرده و به سمت حرم مطهر حرکت می کردند.
وی عنوان کرد : در این همراهی و عزاداری هر هیات پلاکاردهایی را از اشعار، مطالب و محتوای نوحه ها را که به 'دم' مشهور بود، بر دست داشت و به صورت متمرکز و هر یک به صورت پیوسته و بسیار هماهنگ با هم بخش هایی از نوحه ها را دم می گرفتند یا به عبارتی می خواندند .
این کارشناس میراث فرهنگی اظهار کرد: هر هیات دمی را که در قالب 'دو بیت' برایش تعیین شده بود با لحن موسیقایی خاصی بر اساس نظمی مشخص اجرا می کرد و در طول مسیر 'سردمدار' یا سردسته هم نوحه خوانی خاصی را اجرا می کرد تا به پشت پنجره فولاد برسند.
وی افزود : وقتی هیات ها به پشت پنجره فولاد می رسیدند نسبت به امام علی بن موسی الرضا (ع) ادای احترام کرده و به تعبیر خود به امام سر سلامتی داده و بعد با غذای خاص عزاداری ها در مشهد یعنی 'شله ' که همچنان غذای نذری محبوب مشهدی هاست از عزاداران در حسینیه ها و تکایا پذیرایی می کردند و عزاداری آن شب پایان می یافت .
وی تصریح کرد : در طول ایام محرم از ابتدا تا انتها بویژه دهه اول محرم این هیات های عزاداری همواره در مسیر حرم مطهر حضور داشتند و از بالا خیابان و پایین خیابان ، خیابان امام رضا (ع) و بلوار طبرسی هیات هایی که قدمت دارند همچنان به همین شیوه در همه این ایام عزاداری و دم خوانی می کنند.
**عزاداری های اصیل به دور از ادا و اطوارها و ابزارهای غیر متعارف
یکی از نوحه خوان های سبک های اصیل و قدیمی مشهد هم می گوید: زمانی بچه ها در کنار والدین در مداحی ها و مراسم عزاداری شرکت می کردند و به واسطه این حضور و معنویت حاکم بر این فضا اگر استعدادی در خود می یافتند عاشق وار به سراغ مداحی و نوحه خوانی می رفتند .
علی حسینی افزود : در عزاداری های قدیمی استفاده از ابزار و وسایل مختلف و سبک عزاداری ها هر یک فلسفه ای خاص داشت و از زمانی که دم می گرفتند و پیشبند می بستند و حتی نشستن در شروع عزاداری به حالت دو زانو به رسم ادب و گفتن ذکر 'حسینم واحسینم' بخشی از این مراسم و آیین های خاص بود زیرا ازهمان کودکی می آموختند که عظمت هستی عالم در نام حسین (ع) جمع شده و باید با احترام بیان شود .
وی گفت: این در حالی است که امروز جوانان با باندهای بزرگ و طبل ها و سنج های عجیب با صداهای ناهنجار و گوشخراش به صورت بی قاعده عزاداری می کنند.
وی اظهار کرد : نوحه خوان پشت تریبون قرار می گرفت و از عمق وجود و از سوز دل و با نهایت خلوص به دور از اداها و رفتارهای عجیب و غریب و یا بیان مطالب سخیف و غیرواقعی که این روزها باب شده ، مداحی می کرد.
وی افزود : آن زمان دسته ها و هیات های عزاداری از بازار زنجیر از مسیر چهارباغ حرکت خود را به سمت حرم مطهر آغاز می کردند و وقتی وارد حرم می شدند یک پیشکسوت نوحه خوانی بر روی کرسیچه رفته و دم می زد و با یک دم حال همه عزاداران و مجلس را منقلب می کرد اما امروز با این همه ابزار و روش های مختلف کمتر چنین حسی ایجاد می شود.
این نوحه خوان سبک اصیل افزود : حتی سبک نشستن در مجلس عزاداری از اهمیت ویژه ای برخوردار است و نوحه خوان اصلی ذکر می گیرد و میاندار که هدایت نحوه سینه زنی، نشستن و چینش جمعیت را عهده دار است حضوری فعال در مراسم دارد و می کوشد با نظمی خاص برگزار شود.
وی عنوان کرد : محتوا و مضامین نوحه غنی بود و هر شعری را نمی خواندند و آنچه هم ارائه می کردند از روی مقتل و منابع مستند بود.
وی افزود : اما امروز به گونه ای شده که هر مطلبی را می بافند و روایات دروغین برای گرم شدن مجلس و به نوعی مجلس آرایی استفاده می کنند و به سندیت این مباحث و مقصد و مبدا آن توجه ندارند و ضربات و صداهای ناهنجار در عزاداری ها خود از دیگر مسائلی است که به کمیت و کیفیت عزاداری ها لطمه و آسیب زیادی زده است.
وی گفت : دسته های عزاداری بسیار ساده و سبک عزاداری شان اصیل بود و ابزارهایی چون علم و بیرق ها را برمی افراشتند و نمادی از خودنمایی و فردیت در آن نبود.
در واقع در تمامی این آیین ها آنچه اهمیت داشت در عین بزرگداشت ارزش های والای عاشورایی در جامعه و حفظ هدف و فلسفه اصیل قیام امام حسین (ع) ، ترویج اخلاق و منش اسلامی ، وحدت و همدلی و یگانگی بود.
علی حسینی با بیان اینکه عزاداری امری مستحبی است و نباید باعث آزار و اذیت دیگران شود ، گفت : در برخورد ، رفتار و کردار باید اعضای هیات های عزاداری نمونه و الگو باشند ملتی که مرامش حسینی است باید به مردم احترام بگذارد.
به گفته این نوحه خوان اصیل، در گذشته اعتقاد مردم به این هیات ها و دسته های عزاداری بسیار قوی بود و همه با نهایت اخلاص در این مراسم هر آنچه در توان داشتند، می گذاشتند.
وی اظهار کرد : امروز نحوه عزاداری ها و سرو صداهای عجیب و غریب و غیره حتی عزاداری های خارج از قاعده و در نیمه های شب خود موجب آزار مردم می شود در حالی که باید رفتار و منش و برخوردها بسیار پسندیده و الگو باشد.
امروز نیز انتظار است در سایه آموزش نوجوانان و کودکان در حسینیه ها وتکایا به مرور با این شیوه های اصیل عزاداری انس گرفته و دوباره آنان احیاگر این آیین ها و مراسم عزاداری خالص شوند که خود عاملی در تقویت اعتقادات و باورهای دینی و جلوه از عشق و دلدادگی به اهل بیت (ع) است.
** سنگ زنی، سنتی دیرین و نمادی از غم جانکاه در عزای حسین (ع)
در برخی مناطق استان زمانی از شب دوم محرم آیین سنگ زنی اجرا می کردند که الان ظاهرا این آیین در برخی مناطق غربی استان چون روستای 'صدخرو' از توابع شهرستان داورزن هنوز اجرا می شود.
چنانکه از شب دوم محرم این آیین بعد از اقامه نماز مغرب و اطعام عزاداران اجرا و طی آن اشعاری در بحر طویل و به‌صورت سه ضرب و بعد چهار ضرب و بسیار آهنگین اجرا می شود.
این مراسم با صدای یاعلی(ع) و نوحه های خاص به اوج شور خود رسیده و سپس با ذکر صلوات به اتمام می‌رسد.
دو قطعه سنگ یا چوب گرد ابزار اجرای این سنت است که با نخی در دست عزاداران تثبیت شده و بالای سر به‌هم کوبیده می‌شود و فضا حسن و حالی متفاوت می یابد.
خبرنگار: فاطمه یوسفی ** انتشار دهنده: علی اصغر ایزدی
1906/5132
کپی شد
