اگر ابریشم را از مولفه‌های هویت ایرانی بدانیم، به بیراهه نرفته‌ایم و اگر بگوییم قلب این هویت در "بایگ" تربت حیدریه خراسان رضوی می‌تپد، حرفی به گزاف نگفته‌ایم، اگرچه امروز ضربان این قلب به شماره افتاده و برای بازآفرینی آن به "بومی‌سازی تصمیم‌سازان" نیاز است.
به گزارش جماران، ایرنا نوشت: ۲۰ استان کشور در زمینه صنعت نوغانداری فعالیت دارند که از آن میان استان گیلان، قطب تولید پیله تر ابریشم است و استان خراسان رضوی علاوه بر برخورداری از رتبه دوم تولید پیله تر، با تولید ۸۵ درصد نخ ابریشم کشور، پایتخت ابریشم کشی ایران به شمار می‌آید.
بخش بایگ به مرکزیت شهر بایگ، واقع در ۲۰ کیلومتری شمال‌غربی تربت حیدریه، با هشت روستا به نام‌های گشن، سرخ‌آباد، رود معجن، رزک، فدیهه، حصار، خورشبر و بسک، یکی از اصلی‌ترین مناطق رونق نوغانداری و تولید ابریشم در استان خراسان رضوی است.
۴۵ روز کافی است تا تخم‌های کوچک و سیاه رنگ نوغان ثمر داده و به پیله‌های ارزشمند ابریشم تبدیل شده و به عنوان فعالیت اقتصادی جانبی در کنار کشاورزی و باغداری در فصل بهار، رونق بخش سفره هزاران خانواده بایگی شوند.
حاصل تولید پیله کرم ابریشم در نهایت منجر به تکمیل زنجیره هنری به نام ابریشم بافی است که جزو صنایع دستی این خطه محسوب می‌شود.
بافت رشته‌های ابریشم از الیاف حاصل از پیله ابریشم، در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و به قولی قدمت آن در بین مردم روستانشین این سرزمین به ماقبل تاریخ باز می‌گردد.
ثبت ملی نخستین روستا و شهر ابریشم‌کشی ایران در تربت حیدریه
روستای بسک از توابع بخش بایگ تربت حیدریه، با سه هزار و ۴۰۰ نفر جمعیت، در کنار جاذبه های طبیعی و تاریخی خود، حرفه ابریشم‌کشی را به عنوان شغل آباء و اجدادی مردم این خطه حفظ کرده و اهالی این روستا با طبعی لطیف و ذوقی سرشار در کنار همه زیبایی های طبیعت خداداد منطقه و جاذبه‌های گردشگری روستای خود، به هنر ابریشم بافی نیز مشغولند.
در مرداد سال ۱۳۹۷ هجری شمسی و با حضور جمعی از مسوولان کشوری و محلی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، از سند ثبت ملی روستای بسک به عنوان تنها روستای ملی صنایع دستی خراسان رضوی در رشته ابریشم‌کشی رونمایی شد و مدیرکل وقت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در اظهاراتی گفت: این استان بیش از سه هزار روستا دارد که از آن میان تنها "بسک" تربت حیدریه، عنوان روستای ملی صنایع دستی در رشته ابریشم‌کشی را به نام خود ثبت کرده است.
ابوالفضل مکرمی‌فر، این اقدام را مقدمه‌ای برای ثبت جهانی این روستای ابریشمین خواند و افزود: به زودی بسک به عنوان روستای جهانی در حوزه ابریشم‌کشی معرفی خواهد شد که این اقدام می تواند مانع ورود بی‌رویه نخ ابریشم خارجی به کشور شده و بر قرار گرفتن حرفه ابریشم کشی در ردیف مشاغل سخت و زیان‌آور سازمان تأمین اجتماعی، تاثیر بگذارد.
وی گفت: ایجاد خانه صنایع دستی ابریشم در روستا، راه اندازی کارگاه متمرکز فرآوری، تولید و آموزش از مرحله استحصال نخ تا بافت پارچه ابریشم شامل نوغانداری، پیله‌کشی، سفیدگری، رنگرزی، ریسندگی، بافت پارچه و زری‌بافی، ایجاد زیرساخت‌های خدماتی و رفاهی و گردشگری در روستای بسک برای جذب گردشگر، برطرف کردن مشکل بیمه هنرمندان و ایجاد موزه ابریشم در منطقه بایگ از پیشنهادها و برنامه‌های این اداره کل در این بخش است.
پشت‌بند این اقدام و به فاصله یک سال، در مرداد سال ۹۸ نیز شهر "بایگ" تربت‌حیدریه از سوی وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری به عنوان نخستین شهر ملی ابریشم‌کشی در ایران انتخاب و معرفی شد.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت‌حیدریه و زاوه در خصوص اقداماتی که از سال ۱۳۹۷ به این سو در بایگ و روستای بسک انجام شده و نیز کارهایی که باید صورت می‌گرفت و هنوز بر روی زمین مانده است، به خبرنگار ایرنا گفت: اکنون نزدیک به ۲ هزار و ۴۰۰ هنرمند بالقوه در حرفه ابریشم‌کشی در این منطقه وجود دارند که از مجموع هزار و ۲۰۰ کارگاه ابریشم‌کشی سنتی در بایگ، به علت کمبود مواد اولیه فعالیت این کارگاهها به حدود ۴۰۰ واحد کاهش یافته است که هنرمندان شاغل در این رشته، آن هم به صورت فصلی تنها ۸۰۰ نفر هستند که در صورت تامین مواد اولیه مورد نیاز، که هزار و ۸۰۰ تن در سال است، ۸۰۰ کارگاه دیگر نیز فعالیت مجدد خود را از سرخواهند گرفت.
علی محمدی افزود: البته رویکرد جدید رفتن به سمت تکمیل زنجیره تولید تا مصرف بعد از تولید نخ و به عبارت بهتر احیای تولیدات وابسته به ابریشم نظیر فرت‌بافی، نواربافی و زری‌بافی است و اکنون نیز ۲۰ نفر هنرمند در این زمینه مشغول فعالیت هستند.
وی تصریح کرد: در همین راستا خانه صنایع دستی ابریشم در مجاورت شرکت تعاونی ابریشم‌کشان بایگ نیز راه‌اندازی و تجهیز شده است که در آن کلیه مراحل تولید، شامل آموزش صنایع دستی مرتبط با ابریشم از جمله ابریشم‌کشی، ابریشم‌بافی، رنگرزی و فرآوری ابریشم و زری بافی توسط استادان برجسته این حوزه در جریان است.
وی افزود: در نوروز امسال نیز، با توجه به شرایط عمومی کشور مجددا شاهد حضور گردشگران و برپایی جشنواره‌های مختلف در منطقه بودیم که این می‌تواند خبر از رونق مجدد حرفه ابریشم کشی و هنر صنعت ابریشم بافی در این خطه بدهد.
تصمیم با کیست، تهران یا تربت حیدریه؟ مساله این است
بنا نیست گناه بی‌توجهی چند ده ساله به پیله وران شهرستان تربت حیدریه را به گردن مسوولان محلی، مدیران استانی و یا تصمیم‌سازان کشوری بیندازیم؛ اما یک واقعیت تلخ تاریخی که بسیاری از فعالان حرفه‌ها و مشاغل اقوام و طوایف ایرانی را تا امروز آزار داده و می‌دهد این است که متاسفانه محور اصلی تصمیم‌سازی در کشور همواره از پایتخت آغاز شده و به تهران نیز ختم می‌شود. گویی که مدیران غیربومی همیشه و در همه جا بهتر از مدیران بومی و محلی با مشکلات آشنا هستند و بهتر نیز می توانند تصمیم گرفته و به ارایه راهکار بپردازند.
این همان مشکلی است که جمعی از پیله‌وران بایگ تربت‌حیدریه از آن گلایه دارند و می‌گویند هرگاه مشکلات خود را نزد مدیران محلی مطرح می کنند، آنها نیز حق را به ما داده و می گویند که "این بخشنامه از تهران صادر شده‌است و ما نیز قدرت اظهار نظری نداریم".
فعالیت نوغانداران و پیله‌وران بایگ، غالبا از ۲۰ فروردین هر سال آغاز شده و به طور معمول حدود سه ماه طول می کشد و بر این اساس این قشر زحمتکش، بقیه ایام سال را باید به دنبال شغل‌های کاذب بوده و یا با کمک واسطه‌ها خود را با پیله خارجی وارداتی مشغول نگه دارند.
یک دست اندرکار ابریشم‌کشی در شهر بایگ به خبرنگار ایرنا گفت: تمام مشکل ما از زمانی آغاز شد که دلالان از غفلت مسوولان و دست‌اندرکاران این حوزه سوء‌استفاده کرده و پیله های نامرغوب و ارزان خارجی را وارد منطقه کردند.
حسین پاکزاد بایگی افزود: پیله‌های خارجی هرچند کیفیت نمونه داخلی را ندارند، اما چون ارزان هستند و از سوی دیگر خوراک اولیه را نیز در طول سال فراهم می‌کردند، لذا پیله‌کاران به تدریج به این سمت کشیده شدند.
وی گفت: البته مشکل زمانی بیشتر شد که دلالان حتی نخ ابریشم نامرغوب را نیز از چین وارد کردند که در واقع این اقدام تیر خلاصی به شقیقه صنعت ابریشم کشی بایگ بود.
مسوول یک کارگاه ابریشم کشی در بایگ به خبرنگار ایرنا گفت: از هر پنج کیلوگرم پیله به طور متوسط ۲ کیلوگرم نخ به دست می‌آید که بر فرض اینکه کارگاهها هر روز فعال باشند، در روز باید ۸۰۰ کیلوگرم نخ تولید شود، اما در عمل این طور نیست زیرا کارگاه ها در ماه شاید ۱۰ تا ۲۰ روز بیشتر فعال نباشند.
علی محمدزاده بایگی افزود: هر کارگر باید از ساعت سه صبح کارش را آغاز کند که معمولا فعالیت تا ساعت ۱۲ ظهر ادامه می‌یابد، که اکنون وقت کار پیله وری است و فعالان این حوزه اگر خیلی تلاش کنند، شاید سالانه تنها چیزی نزدیک به ۸۰ میلیون ریال دستشان را بگیرد.
وی در خصوص نحوه پرداخت دستمزد کارگران ابریشم‌کشی، گفت: مزد کارگر روزی نیست بلکه معمولا بابت یک قلم پیله، که معادل پنج کیلوگرم است، به طور متوسط روزی ۷۰۰ هزار ریال به آنان پرداخت می‌شود که رقم چندانی نیست، به ویژه اینکه کار با دستگاه ابریشم‌کشی "سرطان‌زا" نیز هست.
بایگی فزود: اگر کارگاهی بخواهد با پیله ایرانی کار کند، از ۲۰ فروردین که خرید تخم نوغان آغاز می‌شود تا زمان بهره‌برداری از پیله سه ماه بیشتر فرصت ندارد و در طول سال اگر واسطه‌ها پیله خارجی وارد کنند، کارگاه ها می توانند فعالیت داشته باشند وگرنه مدت کار آنان در مجموع به ۶ ماه هم نخواهد رسید.
وی گفت: مشکل دیگر ما آن است که مسوولان محلی قدرت چندانی در تغییر وضعیت موجود ندارند زیرا تصمیمات دیکته شده عمدتا در مرکز استان و یا تهران گرفته شده‌است.
۴۰ درصد تصمیم‌سازی‌ها به عهده مدیران بومی است
مدیرعامل شرکت تعاونی ابریشم‌کشان بخش بایگ تربت‌حیدریه نیز به خبرنگار ایرنا گفت: بخش مهمی از عقب ماندگی‌های این حوزه ناشی از بی‌مهری و نیازمند عزم جدی است و بر این اساس باید کارگروه‌های تخصصی با همکاری دستگاه‌های اجرایی، شرکت‌های دانش بنیان و دانشگاه تشکیل شده و برای این حوزه برنامه ریزی کنند.
علیرضا وثوقی‌نژاد افزود: هر چند دیدگاه‌های خود را به منظور بهبود وضعیت موجود به مقام‌های بالادستی ارایه می‌کنیم، اما در نهایت نظر آنها برای ما حجت تلقی می‌شود و به عبارتی نقش ما در تصمیم‌سازی‌های کلان کشور تنها حدود ۴۰ درصد است و حال آنکه با توجه به شناخت بهتر و بیشتر ما از منطقه، این رقم کافی نیست.
وی به تشریح بخشی از اقدامات انجام شده این شرکت تعاونی برای کمک به فعالان نوغانداری منطقه پرداخت و گفت: بر اساس قراردادی با وزارت جهاد کشاورزی ظرف ۲ سال متوالی اقدام به واردات تخم نوغان به تعداد ۱۰ هزار و ۴۴ جعبه و توزیع آن در بین نوغاندارن کشور کردیم.
وثوقی‌نژاد با بیان اینکه اکنون به طور میانگین ۳۰۰ کارگاه در بایگ فعالیت دارند، افزود: این کارگاه ها در روز ۶۰۰ کیلوگرم نخ ابریشم خام تولید می‌کنند که متوسط درآمد سالانه هر کارگر از این محل ۲۴۰ میلیون ریال است.
وی در خصوص ارایه راهکار برای رفع مشکلات پیله‌وران گفت: مهمترین راهکارها جلوگیری از ورود بی‌رویه نخ ابریشم، واردات پیله به جای نخ ابریشم برای تامین مواد اولیه کارگاهها و افزایش حقوق ورودی ابریشم خام نتابیده با تعرفه ۲۶ درصدی از حوزه جهاد کشاورزی است.
وثوقی‌نژاد افزود: در راستای اصلاح ارزش حقوق گمرکی نخ ابریشم خام نتابیده، باید مبنای ارزش گذاری گمرک برای واردات به قیمت روز یا نیمایی محاسبه باشد و وزارت صمت یا صنایع نساجی و پوشاک از طریق گمرک ایران آن را پیگیری کند و علاوه بر آن احیای تولید تخم نوغان داخلی در تربت‌حیدریه، اختصاص دادن واردات تخم نوغان وارداتی به تشکل‌های تعاون روستایی و خرید تضمینی نخ ابریشم داخلی توسط مرکز ملی فرش ایران، از دیگر پیشنهادهای ما برای رفع مشکلات پیله‌وران است.
مدیرعامل ابریشم‌کشان بخش بایگ تربت‌حیدریه در ادامه به نقش دولت اشاره و اظهار کرد: حمایت از صنعت نوغانداری و هنر صنعت ابریشم، حمایت از تعاونی‌های تولید این بخش، ارایه تسهیلات کم‌بهره به تشکل‌های تعاون روستایی، حمایت ارزی برای واردات تخم نوغان وارداتی و قرار دادن تخم نوغان در شمار کالاهای گروه یک کالایی از دیگر پیشنهادهای ما برای اقتصادی کردن این حوزه است.
احیای مرکز تولید تخم نوغان کشور به مرکزیت تربت‌حیدریه بزودی
مدیر مرکز توسعه نوغانداری خراسان رضوی نیز به خبرنگار ایرنا گفت: یکی از مشکلات کنونی این بخش، واردات تخم نوغان بی کیفیت است زیرا بهترین تخم نوغان، آن است که سازگار با شرایط آب و هوایی ایران، تولید شود.
عظیم نصیری افزود: از ۸۵ سال پیش اداره کل نوغانداری کل خطه خراسان در تربت حیدریه مستقر شده و این شهرستان در آن روزگار به تنهایی ۷۵ درصد ابریشم ایران را تولید می‌کرده است.
وی گفت: در سال ۱۳۹۵ به دلیل شیوع بیماری "پبرین" سازمان دامپزشکی برای قطع کردن زنجیره شیوع بیماری، دستور به تعطیلی کارگاه‌های ابریشم کشی در تربت‌حیدریه و مازندران داد.
نصیری با بیان اینکه اکنون این سازمان مجوز فعالیت مجدد کارگاهها را صادر کرده است، افزود: از آنجا که به دلیل تعطیلی پنج ساله، تجهیزات کارگاهی ما باید بازسازی و روزآمد شود، در سفر اخیر نماینده عالی دولت به تربت حیدریه، طرح پژوهشی مشترک خود با دانشگاه تربت‌حیدریه را ارایه کردیم.
وی اظهار کرد: بر این اساس برای بازگشایی مجدد مرکز تولید تخم نوغان نیازمند ۲۵ میلیارد ریال اعتبار هستیم که البته موافقت اصولی آن دریافت شده و از سال آینده این مرکز به تولید تخم نوغان خواهد پرداخت.
مدیر مرکز توسعه نوغانداری خراسان رضوی گفت: یکی از دیگر اقدامات ما تفریخ تخم نوغان است که توسط شرکت تعاونی نوغان گستر تربت حیدریه در حال انجام است و توصیه می‌شود نوغانداران نسبت به خرید لارو یک روزه اقدام کنند زیرا این می‌تواند در کاهش دوره پرورش اثرگذار باشد.
نصیری افزود: توزیع ۱۸ هزار جعبه تخم نوغان از ابتدای فروردین امسال در استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی و خراسان شمالی آغاز شده است که تا پایان اردیبهشت ماه ادامه خواهد داشت.
وی گفت: از این میزان تخم نوغان توزیع شده، ۱۵ هزار جعبه تخم نوغان وارداتی است و امسال جعبه‌های توزیع شده از ۲ گونه ایرانی و چینی تهیه شده و هر جعبه به قیمت ۱۵۰ هزار ریال در اختیار نوغانداران قرار می‌گیرد.
مدیر مرکز توسعه نوغانداری خراسان رضوی ادامه داد: با توجه به کاهش میزان بارندگی، نوغانداران باید هرچه سریعتر تخم نوغان مورد نیاز خود را خریداری کنند.
نصیری گفت: این استان بعد از گیلان دومین تولید کننده عمده پیله ابریشم در کشور است و بیش از ۷۰ درصد پیله‌های تولیدی کشور نیز در کارگاه‌های ابریشم کشی شهر "بایگ" و روستای "بسک" تربت‌حیدریه به نخ ابریشم تبدیل می‌شود.
