شهید صدر، عالمی که از ۲۰ سالگی بر کرسی تدریس نشست

به گزارش جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این مطلب به زندگی فقیه و متفکر شهید شیعه آیت الله سید محمد باقر صدر اختصاص دارد که به همراه خواهرش به دست رژیم بعث عراق به شهادت رسیدند.

 

آیت الله سید محمدباقر صدر (زادهٔ ۱۳۵۳ق/۱۳۱۳ش و درگذشتهٔ ۱۴۰۰ق/۱۳۵۹ش) فقیه و متفکر شیعه ساکن عراق بود که علوم دینی را نزد آیت الله خویی و برخی از علمای نجف آموخت. او تحصیلاتش را پیش از ۲۰ سالگی به اتمام رساند و در حوزه علمیه نجف به تدریس علوم دینی پرداخت. سید محمد صدر، سید محمدباقر حکیم، سید کاظم حسینی حائری و سید محمود هاشمی شاهرودی از شاگردان اویند.

 

آیت الله سید محمدباقر صدر در دانش‌ هایی چون اصول، فقه، فلسفه سیاست و معرفت‌شناسی نظریه‌های جدیدی ارائه داده است. برخی از نظریه‌های مشهور وی عبارت است از: نظریه حق الطاعه، توالد ذاتی معرفت و منطقة الفراغ. او کتاب‌ های فراوانی نیز نوشته است که فلسفتنا، اقتصادنا، دروسٌ فی علم الاصول(مشهور به حلقات) و الاسس المنطقیه للاستقراء از مهم‌ترین آنها است.

 

مشارکت در تشکیل حزب الدعوة الاسلامیة، صدور فتوای حرمت عضویت مسلمانان در حزب بعث عراق و برپایی راهپیمایی و تظاهرات در شهرهای شیعه‌نشین جنوب عراق و بغداد بخشی از فعالیت‌ های سیاسی وی بود. این اقدامات سبب شد که دولت عراق او و خواهرش را دستگیر و به شهادت برساند.

 

زندگینامه شهید صدر

آیت الله سید محمدباقر صدر در ۱۰ اسفند ۱۳۱۳ش (برابر ۲۵ ذی‌القعده ۱۳۵۳ق)، در شهر کاظمین به دنیا آمد.[۱] پدرش سید حیدر صدر عاملی و مادرش دختر شیخ عبدالحسین آل‌ یاسین است.[۲] پدربزرگش سید اسماعیل صدر از مراجع تقلید شیعه در نیمه اول قرن چهارده قمری بود.[۳] تبار او از فرزندان امام کاظم(ع) و از عالمان دینی بوده‌ اند که در ایران، لبنان و عراق زندگی می‌ کردند.[۴]

 

برادر بزرگ و معلم باقر صدر، سید اسماعیل نیز از مجتهدان جوان نجف بود که سال ۱۳۸۸ق در ۴۸ سالگی درگذشت.[۵] بنت الهدی صدر شاعر و نویسنده، خواهر شهید صدر بود که همراه او اعدام شد.[۶] محمد باقر در سه سالگی پدرش را از دست داد[۷] و زیر نظر مادر و برادرش سید اسماعیل صدر قرار گرفت.[۸]

 

تحصیلات

شهید صدر دوره ابتدایی را در مدت سه سال را به پایان رساند و به فراگیری دروس حوزوی دینی پرداخت.[۹] او کتاب المنطق محمد رضا مظفر و معالم الاصول را نزد برادرش سید اسماعیل فراگرفت. وی کتاب‌ های دوره سطح حوزه را در مدتی کوتاه به پایان رساند. اساتید دوره سطح او محمّد تقی جواهری، عبّاس شامی، سید باقر شخص، صدرا بادکوبی و سید محمد روحانی بودند. پس از آن در درس خارج فقه و اصول سید ابوالقاسم خویی و شیخ محمدرضا آل یاسین شرکت کرد.[۱۰]

 

شاگردان شهید صدر

آیت‌الله سید محمدباقر صدر از بیست سالگی با تدریس کتاب کفایه الاصول، تدریس را آغاز کرد. از ۲۵ سالگی درس خارج اصول و از ۲۸ سالگی درس خارج فقه تدریس کرد.[۱۱] او در طول نزدیک به سی سال تدریس، شاگردان بسیاری تربیت کرد. برخی از آنها عبارتند از:

سید محمدباقر حکیم

سید نورالدین إشکوری

سید محمود هاشمی شاهرودی

سیدکاظم حسینی حائری

سید عبدالهادی حسینی شاهرودی

سید عبدالغنی اردبیلی

سید کمال حیدری

سید محمد باقر مُهری

سید حسین حسینی شاهرودی

غلامرضا عرفانیان

محمد باقر ایروانی

محمدرضا نعمانی

سیدمحمد غروی

حسن عبد الساتر[۱۲

 

تألیفات

آیت الله سید محمد باقر صدر در زمینه‌ های مختلفِ فقه، اصول، منطق، فلسفه، اقتصاد، کلام، تفسیر، تاریخ و سیاست کتاب نوشته است. برخی از آثار او عبارت است از:

فدک فی التاریخ

غایه الفکر فی علم الاصول

فلسفتُنا

اقتصادُنا

الاسس المنطقیه للاستقراء

المعالم الجدیده للاصول

بحوث فی شرح العروه‌الوثقی

بحوث فی علم الاصول، تقریرات درس خارج او.

دروس فی علم الاصول، معروف به(حلقات)

الفتاوی الواضحه

البنک اللاربوی فی الاسلام (بانک بدون ربا در اسلام)

بحث حول المهدی(ع)

بحث حول الولایة

الاسلام یقود الحیاه (اسلام راهنمای زندگی)

المدرسه القرآنیه، درس‌های تفسیر موضوعی قرآن

دور الائمه فی الحیاه الاسلامیه (نقش امامان در اسلام)

نظام العبادات فی الاسلام (نظام عبادی از نظر اسلام)

حاشیه بر رساله عملیه شیخ مرتضی آل یاسین

حاشیه بر مهناج الصالحین آیت الله حکیم

حاشیه بر مناسک حج آیت الله خوئی

حاشیه بر بخش نماز جمعه از کتاب شرائع‌الاسلام[۱۳]

 

مرجعیت

آیت الله صدر به جهت سابقه علمی، پرداختن به مباحث روز و حمایت آیت الله خویی، خیلی زود مورد توجه خواص و مردم عادی قرار گرفت. فعالیت‌ های سیاسی و به‌ویژه تشکیل حزب الدعوة الاسلامیة، سبب شد رجوع مردم به او بیش از پیش شود. گروه فراوانی از مردم عراق و لبنان از شهید صدر تقلید می‌کردند.[۱۴]

 

فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی شهید صدر

تشکیل حزب الدعوة اسلامیة

در سال ۱۳۷۷ق، شهید محمد باقر صدر همراه با برخی از علمای عراق، به منظور ساماندهی فعالیت‌ های سیاسی مسلمانان عراق، حزب الدعوة الاسلامیة را تأسیس کرد. وی پنح سال بعد، بنا به مصالحی، از آن کنار کشید، اما به دیگر اعضای حزب توصیه کرد که به کار خود ادامه دهند.[۱۵]

 

همکاری با جماعة العلماء

شهید سید محمد باقر صدر با جماعة العلماء فی النجف الاشرف که عالمانی همچون شیخ مرتضی آل‌یاسین، شیخ محمدرضا مظفر و سید مهدی حکیم در آن عضو بودند، نیز همکاری داشته است. وی به جهت جوان‌ بودن، عضو جماعه العلماء نبود، اما با آنان همکاری جدی داشت و برخی از بیانیه‌ های جماعة العلماء و مقاله‌ های مجله الاضواء را او می‌ نوشت.[۱۶]

 

حمایت از انقلاب اسلامی ایران

سیدمحمدباقر صدر از نهضت امام خمینی در ایران حمایت می‌ کرد.[۱۷] کتاب‌ شش جلدی الاسلام یقود الحیاة را نیز به همین منظور نوشت.[۱۸]در زمان اقامت امام خمینی در نجف هم با او ارتباط نزدیک داشت. شهید صدر جمله‌ ای با این مضمون درباره امام خمینی گفته است که در امام خمینی ذوب شوید؛ چنانکه او در اسلام ذوب شده است.[۱۹]

 

تحریم پیوستن به حزب بعث

شهید صدر در واکنش به الزامی‌ کردن عضویت در حزب بعث از سوی دولت عراق، با صدور فتوایی، پیوستن به آن را تحریم کرد. با این فتوا افراد زیادی از پیوستن به این حزب پرهیز کردند.[۲۰]

 

آیت الله سیدمحمدباقر صدر در دانش‌هایی چون اصول، فقه، فلسفه سیاست، و معرفت‌شناسی نظریه‌ های جدیدی ارائه داده است. برخی از نظریه‌های مشهور وی عبارت است از:

 

نظریه حق الطاعه

شهید صدر نظریه حق الطاعه را در مقابل نظریه مشهورِ قبح عقاب بلا بیان مطرح کرده است. [۲۱] بر طبق نظریه حق الطاعه، در شبهات بَدْوی، یعنی در مواردی که احتمال وجود تکلیف هست، اما دلیلی برای آن وجود ندارد، عقل به برائت، حکم نم ی‌کند و احتیاط را لازم می‌ داند. استدلال او این است که حق اطاعت از خداوند محدود به تکالیفی نیست که ما به آنها یقین داریم؛ بلکه مواردی را که احتمال وجود تکلیف می‌ دهیم(تکالیف مُحتَمل)، دربرمی‌گیرد. بنابراین در این‌گونه موارد، حکم عقل، لزوم احتیاط است.[۲۲]

 

گفتنی است که شهید صدر مانند دیگر اصولیان، برائت شرعی را در این موارد می‌ پذیرد؛ یعنی معتقد است که هر چند عقل پیش از ورود شرع، به احتیاط حکم می‌ کند نه برائت،‌ ولی آیات و روایات، احتیاط را لازم نمی‌ دانند و به برائت حکم می‌ دهند. از این رو او در عمل قائل به برائت بود نه احتیاط.[۲۳]

 

ضرورت وجود حکومت اسلامی

در نگاه شهید صدر، وجود دولت ضرورتی اجتماعی و مبتنی بر فطرت انسان است.[۲۴] او بر پایه این مبنا، وجود حکومت اسلامی را نیز امری ضروری می‌ داند و می‌ گوید: دولت اسلامی تنها یک ضرورت دینی نیست؛ بلکه افزون بر آن، ضرورت تمدن بشری است؛ زیرا تنها راه شکوفایی استعدادهای انسان است.[۲۵]

 

اقتصاد اسلامی مکتب است، نه علم

آیت الله محمد باقر صدر معتقد است که آنچه اسلام ارائه می‌دهد، مکتب اقتصادی اسلام است، نه علم اقتصادی اسلامی؛ یعنی اقتصاد اسلامی ارائه‌دهنده روشی عادلانه برای تنظیم زندگی اقتصادی است و هیچ گاه در پی اکتشافات علمی در حوزه اقتصاد نیست؛ برای مثال، اسلام در حجاز به دنبال کشف عوامل رِبا نبود؛ بلکه آن را ممنوع کرد و نظام جدیدی بر اساس مضاربه بنا کرد.[۲۶] به باور او زمانی که اقتصاد اسلامی در تمام قلمروهای جامعه اسلامی پیاده شد، آنگاه عالِم اقتصاد می‌ تواند پدیده‌های اقتصادی را کشف و علم اقتصاد اسلامی را تبیین کند.[۲۷]

 

وجود منطقة الفراغ در مکتب اقتصاد اسلامی

در دیدگاه شهید صدر، در اسلام، منطقة الفراغ وجود دارد؛ یعنی در مواردی، حاکم اسلامی این اجازه را دارد که خود قانون وضع کند. او عقیده دارد که مکتب اقتصادی اسلام، مشتمل بر دو بخش است: یکم، بخشی که شارع، احکام آن را به صورت مشخص، وضع کرده است و قابل تغییر نیست. دوم، بخشی که وضع احکام آن بر عهده دولت اسلامی (ولی فقیه) گذاشته شده است. وی بخش دوم را منطقة الفراغ می‌ نامد و می‌ گوید: پیامبر(ص) نیز از آن استفاده کرده است.[۲۸]

 

توالد ذاتی معرفت و حل مشکل استقراء

شهید صدر افزون بر دو راه عقل(به شیوه توالد موضوعی) و حس، روشی جدید را برای کسب معرفت معرفی کرده و آن را توالد یا زایش ذاتی معرفت نام نهاده است. وی معتقد است با طرح این نظریه جدید، مشکل تاریخی ظنی‌ بودن استقراء را نیز حل کرده است. نظریه توالد ذاتی معرفت، عبارت است از زاییدن معرفتی از معرفت دیگر بدون اینکه میان آنها ملازمه وجود داشته باشد. بر طبق این نظریه، توالد موضوعی، یعنی زایش معرفت جدید از طریق ملازمه میان معرفت‌ ها، تنها راه کسب معرفت عقلی نیست؛ بر خلاف منطق ارسطویی، عمده علوم و معارف، با روش ذاتی پدید آمده است.[۲۹] شهید صدر این نظریه را در کتاب الاسس المنطقیه للاستقراء یا مبانی منطقی استقراء، مطرح کرده است.[۳۰]

 

علت شهادت آیت الله صدر 

شهید صدر در هشتم آوریل(۲۲ جمادی‌الاول ۱۴۰۰ق/۱۹ فروردین ۱۳۵۹ش)، همراه خواهرش به شهادت رسید.[۳۱] در پنجم آوریل ۱۹۸۰م(۱۹ جمادی‌الاول ۱۴۰۰ق/۱۶ فروردین ۱۳۵۹ش)،[۳۲]، دولت عراق پس از نُه ماه محاصره خانگی، سید محمدباقر صدر را دستگیر کرد.[۳۳]

در ابتدا از او خواسته شد، این موارد را بپذیرد:

از فتوای خود بر تحریم عضویت در حزب بعث برگردد و حکم به جواز آن دهد.

از حزب الدعوه برائت جسته و فتوا به حرمت آن دهد.

انقلاب اسلامی ایران را تأیید نکند.

سید صدر این‌ها را نپذیرفت و در نهایت حکومت از او خواست که یکی از دو شرط اول یا دوم را بپذیرد تا از حصر بیرون آمده و زندگی عادی را داشته باشد. ولی این شرط نیز پذیرفته نشد و سرانجام به شهادت رسید.[۳۴] نزد شیعیان، سید محمدباقر صدر معروف به شهید خامس است.[۳۵]

 

محل دفن

دولت عراق پیکر شهید صدر را به صورت مخفیانه در قبرستان وادی السلام دفن کرد. پس از انتفاضه شعبانیه در سال ۱۹۹۱م، به منظور نابودی قبور شیعیان، جاده‌ های زیادی در این قبرستان ایجاد شد و قبر شهید صدر در اتوبان قرار گرفت. کسانی که از محل دفن، اطلاع داشتند، پیکر او را به محل دیگری در وادی‌السلام انتقال دادند؛ اما پس از مدتی، به علت آنکه دیگران از جای دفن، اطلاع یافته بودند، آن را به مکان دیگری منتقل کردند. سرانجام در رمضان ۱۴۲۷ق، جسد شهید صدر، به دروازه ورودی شهر نجف، انتقال یافت تا نهادهای علمی و اجتماعی در کنار آن ایجاد شود. این بار تمام قطعه زمین پیرامون قبر، بدون بازکردن آن، به محل جدید منتقل شد.[۳۶]

 

آثار مرتبط

در مورد شهید صدر آثاری تولید شده است. برخی از این آثار عبارتند از:

نا: «نا» روایتی نه‌چندان بلند، اما واقع‌نما، مستند و پرجزئیات از شهید صدر است. مریم برادران این کتاب را نگاشته و پژوهشگاه شهید صدر آن را منتشر کرده است.[۳۷]

 

پانویس

۱. ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۳.

۲. اابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷.

۳. ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۵۸.

۴. ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷تا۱۱.

۵. ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷۹و۸۰.

۶. ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۸۱.

۷. ابوزید العاملی، محمد باقر الصدر، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷۹.

۸. ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۱۰۵.

۹. ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۱۲۲.

۱۰. ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۱۴۶تا۱۵۲.

۱۱. صدر، مباحث الاصول، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۴.

۱۲. غروی، تلامذة الامام الشهید الصدر، ۲۰۰۲م.

۱۳. صدر، مباحث الاصول، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۷-۶۹.

۱۴. فضل الله، «شهیدصدر در بستر اندیشه و عمل»، ص۱۳و۱۴.

۱۵. صدر، مباحث الاصول، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۸۷-۸۹.

۱۶. المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۵۳و۵۴.

۱۷. صدر، مباحث الاصول، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۴۱.

۱۸. صدر، مباحث الاصول، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۸.

۱۹. ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۴، ص۲۷.

۲۰. نعمانی، آیت الله العظمی شهید سید محمدباقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۳۹۶-۳۹۸.

۲۱. لاریجانی، «نظریه حق الطاعه»، ص۱۱.

۲۲. اسلامی، «مکتب اصولی شهید آیت الله صدر»، ص۱۵۳؛ لاریجانی، «نظریه حق الطاعه»، ص۱۲.

۲۳. لاریجانی، «نظریه حق الطاعه»، ص۱۳.

۲۴. جمشیدی و درودی، «حکومت اسلامی در اندیشه سیاسی شهید صدر»، ص۹۳.

۲۵. جمشیدی، «مفهوم و چیستی حکومت در اندیشه سیاسی شهید صدر»، ص۸و۹.

۲۶. حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۲و۲۳.

۲۷. حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۴.

۲۸. حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۹.

۲۹. خسروپناه، «منطق استقراء از دیدگاه شهید صدر»، ص۳۹.

۳۰. خسروپناه، «منطق استقراء از دیدگاه شهید صدر»، ص۲۹.

۳۱. نعمانی، آیت الله العظمی شهید سیدمحمدباقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۵۶۰.

۳۲.نعمانی، آیت الله العظمی شهید سیدمحمدباقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۵۵۷.

۳۳. نعمانی، آیت الله العظمی شهید سیدمحمدباقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۵۰۳.

۳۴. الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث،‌ ۲۰۰۱م، ص۱۱۹.

۳۵. شهدای پنجگانه شیعه را می‌شناسید؟، سایت خبری مشرق نیوز.

۳۶. عاملی، «روایتی شگفت از تدفین مجدد پیکر شهید صدر پس از ۱۷ سال»، ص۹۸تا۱۰۲.

۳۷. کتاب «نا»، زندگی‌نامه شهید صدر منتشر شد، خبرگزاری رسا.

 

منابع

«شهدای پنجگانه شیعه را می‌شناسید؟»، سایت خبری مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۹ شهریور ۱۳۹۳، تاریخ بازدید: ۱۸ فروردین ۱۳۹۷.

ابوزید العاملی، احمد، محمد باقر الصدر السیره و المسیره فی حقائق و وثائق،بیروت، نشر العارف للمطبوعات، ۲۰۰۷م.

اسلامی، رضا، «مکتب اصولی شهید آیت الله صدر»، پژوهش و حوزه، ش۲۷و۲۸، ۱۳۸۵ش.

الأسدی، مختار، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، مرکز الشهیدین الصدرین للدراسات و البحوث، ۲۰۰۱م.

المؤمن، علی، سنوات الجمر مسیرة الحرکة الإسلامیة فی العراق، بیروت، نشر المرکز الإسلامی المعاصر، ۲۰۰۴م.

جمشیدی، محمد حسین، «مفهوم و چیستی حکومت در اندیشه سیاسی شهید صدر»، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ش۳، ۱۳۸۷ش.

جمشیدی، محمد حسین و مسعود درودی، «حکومت اسلامی در اندیشه سیاسی شهید صدر؛ بررسی مؤلفه‌های صوری و ماهوی حکومت اسلامی در دوران غیبت»، حکومت اسلامی، ش۶۴، ۱۳۹۱ش.

حسینی حائری، سیدکاظم، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ترجمه: احمدعلی یوسفی، اقتصاد اسلامی، ش۱، ۱۳۸۰ش.

حسینی حائری، سید کاظم، زندگی و افکار شهید صدر، ترجمه حسن طارمی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۵ش