طوفان های ریزگرد در کمین پایتخت

«ریزگرد» دیگر پدیده ناآشنایی نیست. طوفان های گرد و خاک هر چند یکبار شرق و غرب و جنوب کشور را فرا می گیرد. حالا چند سالی می شود که ریزگردها دامن استان های مرکزی را هم گرفته است.
پیش از این کانون های تولید گرد و خاک در خارج از مرزها به عنوان علت اصلی این پدیده معرفی می شد، اما کانون های داخلی به ویژه در خوزستان و سیستان و بلوچستان نقش خود را در این طوفان ها ثابت کرده اند.
پایتخت نیز در سال های اخیر از «ریزگردها» در امان نبوده و کارشناسان بر این باورند که پدیده گرد و خاک تهران را تهدید می کند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان تهران و دبیر کارگروه کاهش آلودگی هوای پایتخت، در آخرین نشست کاری کارگروه در سال 96 با اشاره به فعال شدن کانون های تولید گرد و خاک در استان، نسبت به وقوع ریزگردها هشدار داد.
کیومرث کلانتری، محل این کانون ها را در جنوب و جنوب شرق استان تهران
(شهرستان های ورامین و پیشوا) عنوان کرده که جزو منطقه حفاظت شده کویر هستند.

* 10 روز خاکی در تهران
امسال تهران 108 روز آلوده را پشت سر گذاشت. مهمترین آلاینده هوای پایتخت ذرات معلق ناشی از آلاینده های شهری عنوان شده است.
کارشناس تحقیقات اداره کل هواشناسی استان تهران در این باره گفت: طبق تحلیل نقشه های فراوانی گرد و خاک طی دوره فروردین تا دی 96 و مدت مشابه در سال 95 که در مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور و با استناد به داده های ایستگاه های هواشناسی استان تهران تهیه شده، هیچ روزی با گرد و خاک شدید (روزهای همراه با دید افقی کمتر از یک هزار متر) مشاهده نشده است، در بلند مدت استان تهران نیز تنها یک روز پدیده گرد و خاک با این شدت مشاهده شده است که همراه با طوفان بوده است.
مجید گزل خو افزود: از فروردین تا دی ماه امسال 10 روز گرد و خاک خفیف (روزهای همراه با دید افقی کمتر از پنج هزار متر) در استان تهران به جز بخش هایی از فیروزکوه و دماوند، رخ داده که سهم دی ماه یک روز در جنوب غرب استان بوده است.
به گفته وی، این در حالیست که در مدت مشابه سال 95 به جز بخش هایی از فیروزکوه و دماوند و شرق تهران در بقیه نقاط استان تهران به مدت 10 روز این پدیده مشاهده شده و در مقایسه با بلند مدت این دوره نیز تعداد روزهای به ثبت رسیده 10 روز بوده که کل استان تهران را در برگرفته بوده است.
وی اظهار کرد: نتایج بررسی فراوانی ماهانه برای پدیده گرد و خاک معلق در هوا نشان می ‌دهد که بیشترین فراوانی مربوط به ماه های خرداد و تیر و کمترین فراوانی مربوط به ماه آذر است که دلیل آن هم کاهش بارش و کاهش رطوبت خاک و نوع سیستم های جوی حاکم بر منطقه است که اغلب در ماه های گرم سال با استقرار سامانه های کم فشار حرارتی و در نیمه دوم پاییز با فعالیت سامانه های کم فشار دینامیکی همراه است.
گزل خو، درباره منشا ریزگرها نیز گفت: منشا گرد و خاک و ریزگردها در استان تهران را می توان در 2 گروه با منشاء نزدیک و منشاء دور در نظر گرفت.
وی در توضیح این مطلب افزود: کانون های گرد و خاک نزدیک تهران، مناطق کم پوشش و بیابان های جنوب و جنوب غرب استان و همچنین زمین های دشت قزوین است که به دلیل کم آبی و خشکسالی های پی در پی سال های اخیر پوشش گیاهی خود را از دست داده و با توجه به این که قبلا در آنها کشت می شده، اکنون خاکدانه ها تخریب و به شدت مستعد خیزش شده اند و با سرعت های کم باد نیز برخاسته و در مسیر سامانه های جوی به استان تهران می رسند.
به گفته وی، علاوه بر آن، خشک شدن تالاب «بند علیخان» و دریاچه «حوض سلطان» در جنوب استان همچنین عملیات عمرانی در معادن شن و ماسه در غرب استان است.
وی اظهار کرد: وزش بادهای نسبتا شدید (بیش از 10 متر بر ثانیه)، باعث ورود ریزگردها از چشمه ‌های گرد و خاک اطراف تهران به پایتخت شده و شرایط ناسالم برای گروه‌ های حساس را به وجود آورده است.
این کارشناس سازمان هواشناسی ادامه داد: کانون های گرد و خاک دور از تهران نیز که در پی خشک شدن تالاب ها در مناطق مرزی ایران و عراق و محدود شدن عملیات مالچ پاشی صورت می گرفت، گسترش یافته و با توجه به بافت خاک این مناطق، با اندک سرعت باد از زمین جدا شده و به علت سبک بودن تا مدت ها در هوا معلق می ماند.
وی تصریح کرد: این ریزگردها با سامانه های جوی جنوب غرب ایران به خصوص در فصل خشک که رطوبت کافی وجود ندارد، به تهران رسیده و در مسیر خود نیمی از کشور را تحت تاثیر خود قرار می دهند، البته اخیرا دولت کاشت نهال و گسترش فضای سبز و مالچ پاشی را با سرعت بیشتری دنبال می کند که امیدواریم تاثیر آن ملموس و باعث کاهش گرد و خاک شود.

* ظهور ریزگرد
معاون مرکز پژوهش های کاربردی سازمان زمین شناسی کشور نیز وسعت کانون های گرد و خاک که در استان تهران قرار دارند را 500 کیلومتر مربع عنوان کرد و گفت: استان های قزوین، البرز، قم و سمنان دارای کانون های گرد و غبار با وسعت چندین برابر تهران هستند که بخشی از آنها در امتداد این استان قرار می گیرد و آن را تحت تاثیر قرار می دهد.
رضا شهبازی افزود: کانون های تهران به شکل کمربندی هستند که از جنوب و جنوب شرق و شرق به سمت غرب کشیده می شوند و در داخل استان پراکنده هستند؛ شاید مساحت کانون های گرد و خاک در تهران در مقایسه با کانون های خوزستان و سیستان زیاد نباشد اما می تواند برای تهران مشکل ساز باشد.
وی، یکی از خطرناک ترین کانون های تولید ریزگرد در تهران را در 20 کیلومتری ورامین عنوان کرد که از 2 سال پیش نسبت به فعال شدن آن هشدار داده شده بود.
شهبازی خاطرنشان کرد: مطالعه گرد و خاک تهران از 2 سال پیش با دقت بیشتری در حال انجام است و کانون ها نمونه برداری شده است، البته این مطالعه ادامه دار است.
وی اظهار کرد: بخشی از آلودگی هوای تهران ناشی از گرد و خاک پهنه های طبیعی است که این عامل علاوه بر گازهای آلاینده و ذرات معلق ناشی از آلاینده های شهری (صنایع و ساخت و ساز) است.
شهبازی افزود: منشاء گرد و غبار بسته به جریان های مختلف جو می تواند از سوریه و عراق (کانون های دور در خارج از کشور) تا کانون های نزدیک تهران باشد.
وی با بیان اینکه کانون های گرد و خاک با اراضی ماسه ای و شن زارها که از قبل در طبیعت منطقه بوده اند تفاوت دارند، افزود: وقتی درباره کانون های گرد و خاک صحبت می کنیم منظور تالاب های خشک شده، مزارع متروکه و یا مراتع تخریب شده است؛ در تهران نیز کانون های گرد و خاک شامل این زمین هاست.
شهبازی اضافه کرد: در تهران معمولا بادهای جنوبی و جنوب شرقی داریم که گرد و غبار با منشاء داخلی را بوجود می آورد و این گرد و غبارها در زمان تغییر فصل(اوایل و اواخر بهار) رخ می دهد، همانطور که در سال های گذشته در خرداد ماه شاهد طوفان بودیم.
وی تصریح کرد: البته آنچه در تهران می بینیم با آنچه در خوزستان و سیستان وجود دارد متفاوت است، کوه های تهران مانعی برای سرعت باد و تشدید گرد و خاک هستند.

* از خاک تالاب تشنه تا فلزات سنگین
معاون مرکز پژوهش های کاربردی سازمان زمین شناسی کشور در ادامه گفت: درباره ترکیب گرد و خاک تهران به سختی می توان نظر داد زیرا این گرد و خاک مخلوطی از آلودگی های شهری و صنعتی است، اما به صورت عمده این گرد و خاک شامل ترکیبی از رس با گرده های سیمان و فلزات سنگین (که منبع آنها آلاینده های صنعتی وشهری) است.
به گفته وی، هنوز نمی توان گفت چند درصد از گرد و غبارهای تهران منشاء داخلی دارد، زیرا با یک پدیده پویا مواجه هستیم که در هر فصل تغییر می کند.
معاون مرکز پژوهش های کاربردی سازمان زمین شناسی کشور با اشاره به چالش های تغییر اقلیم و تغییر عمومی جو، افزود: در کشور با چالش کمبود و سوءمدیریت منابع آب روبرو هستیم که این تجربه در نقاط دیگر دنیا از جمله در آفریقا و چین اتفاق افتاده و در هر جای دنیا که این 2 پدیده همزمان با یکدیگر رخ دهد، مشکلات بیشتری ایجاد می کند.
شهبازی، راهکارهای مقابله با گرد و خاک را شامل 2 دسته دانست و گفت: مدیریت منابع آب و ایجاد منابع جدید (همچون بازچرخانی آب) و توسعه فضای سبز با استفاده از آن بخشی از این برنامه هاست، همچنین راهکار دیگر مواجهه و سازگاری با شرایط موجود شامل تغییر سبک زندگی، تغییر الگوی کشاورزی، ایجاد فضای سبز سازگار، کاربری اراضی، آمایش سرزمین و آمایش جمعیت از این جمله است.
وی تاکید کرد: بنابراین در گام نخست باید شرایط خاص و غیرطبیعی خود را بپذیریم، منابع و مصرف را با شرایط فعلی سازگار و به نحوی مدیریت کنیم تا از منابع آب بتوانیم بخشی را به طبیعت و محیط زیست اختصاص دهیم.
وی تاکید کرد: برای رویایی با خسکشالی(بخشی که از اختیار ما خارج است) نیز توسعه روش های غیروابسته به آب (همچون بازچرخانی پساب ها و توسعه فضای سبز) را انجام دهیم.

* گام به گام تا غبار
وقوع پدیده ریزگرد در خوزستان از سال 80 در شهرستان های آبادان، خرمشهر و شادگان آغاز شد. در این سال گرد و غبار 6 نوبت اتفاق افتاد و حداکثر زمان وقوع آن 48 ساعت بود. این پدیده بعد از چهار سال تمام شهرهای خوزستان، پس از هفت سال پنج استان دیگر و در حال حاضر بیش از 20 استان کشور را درگیر و به یک معضل ملی تبدیل شده است.
آیا پای طوفان های ریزگرد به پایتخت باز می شود؟
گزارش از نادره وائلی زاده
تهرام/ 9754**1625