میراث تاریخی و گردشگری شهرری

آثار تاریخی ری به لحاظ قدمتی که این شهرستان دارد، دارای اهمیت فوق العاده زیادی برای باستان شناسان است. اگر خواهان آن هستید که در حال و هوای تاریخ ایران قرار گیرید کافی است با نیم ساعت حرکت از مرکز تهران به سرزمین کهن ری برسید؛  در این صورت روزی خوش را در میان میراث ارزشمند و متعدد تاریخی و گردشگری بر جای مانده از دوران رونق ری سپری خواهید کرد که با زیارت حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) سفرتان جنبه معنوی هم خواهد یافت.

به گزارش جماران به نقل از ایرنا، نوروز تقی پور، مدیر اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان ری، با بیان اینکه تورهای ری گردی مختص بازدید از آثار تاریخی مرکز شهرستان ری است، اظهار داشت: تورهای ری گردی با مشارکت شهرداری منطقه ۲۰ همه روز پذیرای مسافران نوروزی و گردشگران است. این تورهای یک روزه زیارت حضرت عبدالعظیم (ع)، بازار تاریخ ری، آتشگده، برج طغرل، چشمه علی، آستان شیخ صدوق، بی بی شهربانو را در خود دارند.

وی اضافه کرد: در همه تورهای یک روزه ری گردی رعایت پروتکل های بهداشتی از جمله استفاده از ماسک، دستکش و مواد ضدعفونی کننده برای تمامی مسافران الزامی است.

تقی پور با اشاره به شیوع ویروس کرونا، خاطرنشان کرد: وسایل نقلیه ای که در تورهای ری گردی به گردشگران نوروزی خدمات رسانی می کنند با ۵۰ درصد ظرفیت خود انجام وظیفه می کنند.

وی یادآور شد: خدماتی که در تورهای ری گردی به مسافران نوروزی ارائه می شود عبارتند از بیمه گردشگری، راهنما و بلیط ورود به اماکن بازدیدی است.

تقی پور با بیان اینکه شهرستان ری به دلیل قرارگیری در مسیر ۱۷ استان جنوبی کشور و استقرار فرودگاه امام خمینی(ره) همواره یکی از مراکز مسافر پذیر استان تهران محسوب می شود، افزود: هم اکنون ۲ هتل و سه مهمانپذیر در این شهرستان پذیرای مسافران نوروزی است.

این مسئول یادآور شد: امسال به دلیل شیوع ویروس کرونا مانند سال های قبل سالن های ورزشی، مدارس، ورزشگاه ها برای پذیرای از مسافران نوروزی آماده نشده است.

آستانه حضرت عبدالعظیم(ع) و بقاع متصل به آن

مجموعه آستانه حضرت عبدالعظیم(ع) محل دفن امامزاده حمزه(ع) و امامزادگان طاهر(ع) نیز می باشد که هرساله مورد زیارت میلیون ها زائر از کشورهای اسلامی قرار می گیرد. اولین گنبد ساخته مجدالملک اردستانی ست و رواق و ایوان بنا را شاه طهماسب صفوی در سال ۹۴۴ق. ایجاد کرده است. ضریح نقره آن از فتحعلی شاه و آینه کاری و نقاشی ایوان جنوبی ساخته میرزا آقاخان نوری می باشد. کتیبه خط کوفی پیشانی اتاق مقبره از بقایای کهنترین بخش حرم می باشد. در مجموعه بزرگان و مشاهیر بسیاری خفته اند.

محوطه باستانی گورستان زیرین و زبرین

از ری باستان ۲ قبرستان مهم شناسایی شده است. گورستان زیرین در شرق ارگ سلجوقی قرار دارد و سال ۱۳۷۰ مورد کاوش قرار گرفته است. گورستان دیگر در دامنه جنوبی کوه بی بی شهربانو مقابل کوه نقاره خانه قرار دارد. در کاوشها ۱۸ گور شناسایی شده است که چهار نوع تدفین داشته از جمله طرح مستطیل،  نقشه مدور،  چند ضلعی و گورهای ساده بدون برج و مقبره. به نظر می آید افراد مدفون در این مقبره از مسلمانان صدر اسلام بوده اند.

زندان هارون

سمت چپ جاده خراسان حدود سه کیلومتری شمال غربی غنی آباد روستای متروکه زندان هارون قرار دارد که بنای سنگی زندان هارون در مقابل آن قرار دارد. بنای زندان از سنگهای خروجی آتش فشانی با ملاط گچ ساخته شده است. بنا به شکل مکعب و از بیرون به طول و عرض ۳۰/۱۶ متر و به ارتفاع ۹ متر در ۲ طبقه ساخته شده است. قدمت آن به دوره های ساسانی و سلجوقی نسبت داده می شود. فصل اول مرمت و بازسازی به تازگی پایان پذیرفته است. در اطراف زندان حوضچه بزرگ آب و درختهای میوه قرار دارد.

برج طغرل

برج منسوب به طغرل اول سلجوقی و طغرل بیگ می باشد و متعلق به نیمه دوم قرن ۶ هجری است. ارتفاع برج ۲۰ متر و قطر داخلی و خارجی بنا ۱۱ و ۱۵ متر است. طرح آن مدور می باشد و ۲۴ ترک دارد. دارای تزیینات و کتیبه ای به خط کوفی بوده که در مرمت دوره قاجاریه از بین رفته است. برج در سال ۱۳۰۱ هجری به فرمان ناصرالدین شاه قاجار مورد مرمت قرار گرفته است.

تپه میل(آتشکده ری)

حدود ۱۲ کیلومتری جنوب شرقی ری بر فراز تپه ای بلند در روستای قلعه نو قرار دارد. آتشکده متعلق به دوره ساسانی می باشد که نخستین بار در سال ۱۹۰۹ مورد کاوش قرار گرفت.

طرح کلی بنا تالار ستون داری است با ۲ ردیف ستون چهار گوشه سه تایی. یک جفت قوس هلالی با مقطع بیضی است. ورودی اصلی راهروی زیرین در جبهه شرقی زیر ایوان اصلی است. در ترجمه تاریخ طبری آتشکده ری قدیمی تر از آتشکده های دیگر معرفی شده است. این اثر یکی از مهمترین آثار مورد بازدید گردشگران است. بنای آن از لاشه سنگ و ملاط ساروج است.

کاروانسرای شاه عباسی

کاروانسرا در خیابان حرم قرار دارد. پلان آن چهار ایوانی بوده و شامل یک طبقه با حیاطی هشت گوشه است. بنا متعلق به دوره صفویه می باشد. در اطراف حیاط حجره ها قرار دارند و اصطبل ها از حیاط قابل دسترسی اند. کاروانسرا در دوره قاجاریه مورد مرمت قرار گرفته است. در گذشته دارای کتیبه ای سنگی به تاریخ ۱۰۲۷ بوده که امروزه اثری از آن نیست. کاروانسرا از موقوفات آستانه حضرت عبدالعظیم(ع) است که از آن به عنوان انبار کسبه بازار استفاده میشود.

کاروانسرای کنارگرد

در جاده حسن آباد فشافویه قرار دارد. اثری است از دوره صفویه که مورد مرمت و بازسازی میراث فرهنگی قرار گرفته و یکی از پایگاههای پاسداران میراث فرهنگی با استقرار نیرو در آنجا قرار دارد. کاروانسرا دارای پلان چهار ایوانی می باشد. این کاروانسرا در ابتدای شهرستان حسن آباد و از معدود کاروانسرا هایی است که بنای کاملا" سالمی دارد.

برج اینانج (گورستان سلطنتی)

در دامنه کوه نقاره خانه- در جاده امین آباد- هفت دستگاه – اثری معظم با پلانی دایره ای قرار دارد. اشمیت در این برج حفاریاتی داشته و با توجه به بدست آمدن گورهای متعدد سلطنتی و مجلل این اثر به گورستان سلطنتی معروف شده است. قطعات پارچه هایی گرانب ها از دوران آل بویه از اینجا بدست آمده است. برج متعلق به اینانج یکی از فرماندهان ری از زمان سلطان سنجر سلجوقی می باشد که در اینجا مدفون گردیده است.

دژ رشکان

دژ منسوب به اشکانیان است و مابین ضلع غربی کارخانه گلیسیرین و ضلع جنوبی کارخانه قدیم سیمان ری قرار گرفته است. دژ یکی از دژها و قلاع محافظ هسته اولیه ری می باشد. دژ دارای ساختاری از لاشه سنگ و ساروج می باشد. فصل اول حفاری این دژ در بهار سال سال ۸۵ توسط میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان تهران به سرپرستی آقای افروند حفاری گردید.

باروی ری

محدوده آن حدود ۱۸۰۰×۲۵۰۰ متر بوده است. قطر و ریشه دیوار بسته به شرایط زمین بین ۵ تا ۹ متر با پشتیبان است که به تدریج در ارتفاع بالا از ضخامت آن کاسته می شود. بارو به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می گردد و بقایای آن از منتها الیه آن در کنار خیابان ابن بابویه تا غربی ترین نقطه آن به طول ۴۵۳ متر می باشد. میراث فرهنگی استان تهران طی سالهای ۸۰-۸۱ دیوار را بازسازی نمود.

امامزاده بی بی زبیده(س)

بنای اصلی حرم از قرن ۹ هجری می باشد که در اوایل دوره قاجاریه سرداب شرقی- غربی یا دهلیز ورودی و اتاق مجاور آن در بخش شمالی ایجادشده و بالای آن رواق و ایوان برپا کرده اند و ایوانهایی در سر جانب حرم الحاق شده است ...صندوق چوبی حرم از دوره قاجاریه می باشد. مردم معتقدند وی فرزند بی بی شهربانو و امام حسین می باشد. بی بی زبیده مورد احترام اهالی ری و محل ادای نذورات زنان می باشد.

تپه چشمه علی

محل استقرار تمدن شش هزار ساله چشمه علی می باشد که در سال ۱۳۱۳ هجری توسط اشمیت مورد حفاری قرار گرفت و فوت ناگهانی اشمیت باعث شد گزارش چندانی از حفریات منتشر نگردد. سفالهای چشمه علی زیباترین سفالهای پیش از تاریخ می باشد که تعدادی از آنها در موزه ملی قابل بازدید می باشند. تاریخ ظروف سفالین از هزاره ششم تا اواسط هزاره چهارم متغیر است. در مرمت باروی ری سطح تپه فضای سبز ایجاد شد و با ایجاد فواره هایی در مقابل نقش برجسته محوطه ساماندهی گردیده و فضایی مناسب جهت جذب توریست ایجاد گردید.

نقش برجسته چشمه علی

بر روی صخره چشمه علی نقش برجسته ای ست از دوران قاجاریه که به دستور فتحعلی شاه قاجار ایجاد شده است. پادشاه بر روی تخت قرار دارد و شاهزادگان و درباریان در اطراف وی به نمایش درآمده اند. اشعاری که تاریخ ایجاد کتیبه را یادآور می گردد در دور صفحه کتیبه نقش شده است.

چشمه علی

انتهای غربی رشته کوه بی بی شهربانو کوهی کم ارتفاع قرار دارد که از دامنه جنوبی آن چشمه پر آبی می جوشد. چشمه علی در دوران قبل از اسلام به نام خانواده سورن که از خاندان مهم ایران و ری بودند، خوانده می شده است و در دوران اسلامی به چشمه علی معروف شده که اقوال مختلفی در مورد نام چشمه وجود دارد. چشمه سر منشاء حیات یکی از کهن ترین تمدن های جهان و بنیاد شهر باستانی ری بوده است.

ارگ سلجوقی

در مقابل دژ رشکان ارگ قرار دارد که دیواره و استحکامات ضلع شمالی آن باقی مانده است. مصالح مورد استفاده آن خشت و چینه می باشد. " اشمیت " سرپرست هیات ری کاوش هایی پیرامون ارگ انجام داده که ظروف سفالی زیبایی از آن بدست آمده و در موزه دوران اسلامی مورد بازدید قرار می گیرد. ارگ سلجوقی همان دارالاماره یا سرای ایالت است که در کتابهای عصر سلجوقی از آن نام برده شده است.

مقبره بی بی شهربانو

مقبره بی بی شهربانو در دامنه جنوبی کوه معروف به همین نام واقع شده است. بر اساس روایات بی بی شهربانو همسر امام حسین(ع) و مادر امام سجاد(ع) می باشد. کهنترین بخش آن گنبدخانه می باشد که فضایی مستطیل شکل می باشد. قدیمی ترین اثر تاریخی بقعه که نوشته در بر دارد صندوق روی مرقد می باشد. مدفن اصلی حرم از در شرقی می باشد که ساخته زمان شاه طهماسب اول است. اصل بنا به دوران آل بویه نسبت داده می شود. مقبره از اماکن زیارتگاهی مهم استان تهران می باشد.

برج نقاره خانه

بر فراز کوهی منفرد در جنوب کوه بی بی شهربانو برج مقبره ای هشت ضلعی قرار دارد. بنا متعلق به دوره سلجوقی می باشد. مقبره دارای سردابه ای کوچک است و فاقد سقف می باشد. نوع پوشش گنبدی آن مشخص نیست. مقبره متعلق به فردی زرتشتی به نام بوزرجمید بوده است که تحت تاثیر تدفین اسلامی به یادگار چنین بنایی را ایجاد نموده است. در حال حاضر بنا احتیاج به مرمت دارد و حفاریهای غیر مجاز در آن انجام شده است.

استودان گبرها (برج خاموشان)

در دامنه شمالی کوه بی بی شهربانو قرار دارد. بنایی است مدور از سنگ لاشه و ساروج و بدون سقف. دارای دو ورودی در شرق و غرب می باشد و سر در آنها تخریب شده است. قطر بنا ۲۰ متر و ارتفاع دیوار آن ۶ متر است. برج متعلق به قبل از اسلام – ساسانی – می باشد که بنا بر سنت دین زرتشت اجساد متوفیان در آنجا گذاشته می شد تا پرندگان و سایر حیوانات گوشت آنها را استفاده کرده تا جایی که تنها استخوان جسد باقی بماند و خاک را آلوده نکند.

بقعه ابن بابویه

مقبره ابن بابویه یا شیخ صدوق در خیابانی که به نام وی نامیده می شود قرار دارد. محوطه اطراف بقعه باغ بزرگی است که از گورستانهای معتبر تهران و ری است و بزرگان و مشاهیر زیادی در آنجا مدفون هستند. مقبره ایشان در دوره قاجاریه پس از سیلی عظیم پدیدار گشت و پس از شناسایی برای آن بقعه و آرامگاهی ساخته شد که در دوره های بعد نیز مورد مرمت قرار گرفت. از جمله شخصیتهای مدفون در آنجا عبارتند از: شیخ رجبعلی خیاط – تختی- استاد بهزاد- دهخدا- میرزاده عشقی- میرزا ابوالحسن طباطبایی  

مقبره شیخ کلینی

 مقبره در شرق روستای کلین قرار دارد و متعلق به پدر محمد کلینی مولف کتاب "شریف اصول و فروع روضه کافی" است. اصل بنا نمای بیرونی و درونی به همان شکل قدیم خود باقی است. بنا متعلق به دوره صفویه می باشد که دوره قاجاریه نیز با توجه به کتیبه ای از فتحعلی شاه مورد مرمت قرار گرفته است. مقبره در سال ۱۴۱۰ ه. ق مرمت شده است. محوطه اطراف مقبره گورستان است. در فاصله ای اندک از مقبره تپه ای تاریخی و یخچال طبیعی قرار دارد.

تپه عشق آباد

این تپه در روستای عشق آباد، دهستان قلعه نو، بخش کهریزک قرار دارد. یکی از آثار دوره پارتی- ساسانی می باشد و در سال ۱۳۱۵ توسط اشمیت مورد کاوش قرار گرفت. از ۲ بخش قلعه و بخش تاسیساتی که احتمالا متعلق به مکانی مذهبی می باشد، تشکیل شده است. محدوده آن ۸۰× ۸۰ متر می باشد و دارای چهار برج خشتی است. از این قلعه گچبریهای بسیار زیبای ساسانی از جمله نقش بهرام و آزاده بدست آمده که در موزه ملی ایران با نام چال ترخان به نمایش در آمده اند.

بازار تاریخی ری

بازار در امتداد شمالی – جنوبی صحن حضرت عبدالعظیم می باشد که از شمال به خیابان حرم و میدان حضرت عبدالعظیم متصل می شود. بازار در میانه چهار سوقی را با پوشش گنبدی تشکیل می دهد که از غرب به راسته کاروانسرا دوقلو و از شرق به میدان کوچک متصل می گردد. بازار توسط میراث فرهنگی و با مشارکت بازاریان مورد مرمت قرار گرفته است. قدمت بازار به دوره قاجاریه باز می گردد که به دستور امیرکبیر بازسازی شد.

قلعه گبری

قلعه در جنوب شرقی شهرری قرار دارد و اطراف آن باغداری و سبزیکاری انجام می شود و در حال حاضر انبار مرکزی آستانه حضرت عبدالعظیم است. بنای قلعه به صورت دژی مستحکم و مستطیل شکل با چهار برج تدافعی و دیده بانی است. قطر برجهای گوشه قلعه ۱۴ متر و برج های میانه ۵/۷ متر است. ارتفاع قلعه حدود برجهای دیده بانی ۱۷ متر است. قلعه از خشت و چینه ساخته شده است و معماری در سطح داخلی آن وجود داشته است. قلعه متعلق به دوره ساسانی می باشد و امکان بازدید از داخل آن وجود ندارد.

بقعه امامزاده عبدالله(ع)

در خیابان فدائیان اسلام و در کوچه ای به همین نام قرار دارد. بنای امامزاده دارای گنبد و ایوان رفیع بوده که آینه کاری شده و کتیبه کاشی کاری هفت رنگ از دوره قاجاریه دور تا دور زیر قوس ایوان را گرفته و دارای در بسیار زیبایی است که تماما خاتم کاری شده و محوطه اطراف بقعه گورستان است که مشاهیر زیادی در آن ز جمله اسماعیل خان صولت الدوله قشقایی، حسن وحید دستگردی، عبرت نائینی، عمادالکتاب مدفون هستند.

بقعه جوانمرد قصاب

در بزرگراه شهید رجایی، سه راه علی آباد بنا قرار دارد. بنای بقعه دارای پلان مربع بوده است. در گذشته بنا دارای ایوان الحاقی بوده که دو ستون حجاری شده سنگی سقف ایوان را نگه داشته بودند و در حال حاضر اثری از آن وجود ندارد. وی از شخصیتهای معروف زمان خود بوده و تعزیه ای معروف به نام وی در ماه محرم برپا می شده است. بنای بقعه توسط میراث فرهنگی مرمت شده است.

شهرستان ری با جمعیتی در حدود یک میلیون نفر و وسعت ۲ هزار و ۲۹۳ کیلومتر مربعی در جنوب کلان شهر تهران واقع شده است، که دارای آثار متعددی تاریخی و باستانی است.

شهرستان ری داری پنج بخش مرکزی، کهریزک، قلعه نو، خاوران و حسن آباد فشافویه است که از شرق و جنوب با استان قم و شهرستان ورامین و از غرب به شهرستان اسلامشهر محدود می شود، این شهرستان در تمامی بخش های خود دارای آثار تاریخی متعددی است.

نام ری در متون پارسی باستان، اوستا و تورات و در مأخذه ی یونانی و لاتین به ترتیب راگا، رگ‌ها، و راگس و در دوره ی ماد و هخامنشی راگا و راگای بوده است. در دوران اسلامی، ری یکی از سه شهر معتبر در اقلیم شرق اسلام به شمار می رفت.

قرار گرفتن ری در مسیر جاده ابریشم که از آنجا به همدان می‌رفت علاوه بر جنبه مذهبی به ری اهمیت بازرگانی نیز می‌داده‌است، لذا مردم ری عموماً بازرگان و تاجر پیشه بوده‌اند.

ری که اکنون آثار بازمانده آن در شش کیلومتری جنوب شرقی تهران به چشم می خورد از نظر قدمت با نینوا و بابل هم عهد بوده و از نظر عظمت، از مهمترین بلاد سده های نخستین اسلامی بشمار می آمده است.

بنای اولیه و هسته اصلی این شهر کهن در اطراف چشمه علی واقع بوده است. در نزدیکی این چشمه، تپه هائی وجود دارد که بسیار کهن و باستانی است.

ری پس از فراز و نشیب های فراوانی که در طول تاریخ پشت سر گذاشت در سال ۶۱۷ هجری قمری توسط مغولان بطور کامل تخریب شد هر چند از زمان صفویه به بعد این شهر بزرگ، جمعیتی را در خود دید  و رونق گرفت اما هرگز به عظمت گذشته خود دست نیافت.