پایگاه خبری جماران: عباس عراقچی، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران تا ساعاتی دیگر برای نخستین بار از زمان حضور در رأس هرم وزارت خارجه مهمان عربستان سعودی در قالب یک سفر دوجانبه خواهد بود. امنیتی زدایی از رابطه با همسایگان عربی و تلاش برای تعمیق رابطه نوپای میان ایران و عربستان سعودی از مهم ترین اولویت های وزارتخارجه دولت چهاردهم تبدیل شده است. بر همین اساس وزرای خارجه ایران و شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس(عربستان، بحرین، امارات، کویت، عمان و قطر) برای نخستین بار هفته گذشته در دوحه در یک نشست غیررسمی با هم دیدار و گفت و گو داشتند.
عباس عراقچی روز گذشته در پاسخ به جماران درباره دستور کار این نشست گفت که «اراده سیاسی میان ایران و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس برای همکاری های منطقه ای شکل گرفته است.»
نصرت الله تاجیک، دیپلمات بازنشسته و کارشناس سیاست خارجی در گفت و گو با جماران تاکید می کند که هر چند نمی توان از نخستین نشست برگزار شده میان ایران و شورای همکاری انتظار معجزه داشت، اما ادامه این روند و رسیدن به یک نقشه راه برای عبور مرحله ای دو طرف از اختلاف ها و شکل گیری یک اراده برای تعریف همکاری های مشترک اقتصادی می تواند بستر خوبی برای کاستن از اختلاف هایی باشد که بعضا سابقه چند دهه ای دارند.
ضرورت تمرکز بر نقاط مثبت و ظرفیت های روابط ایرانی - عربی در منطقه
نصرت الله تاجیک در پاسخ به پرسش جماران درباره چرایی موافقت شورای همکاری خلیج فارس با تشکیل جلسه مشترک با جمهوری اسلامی ایران پس از سالها پرهیز از حضور در چنین نشستی، می گوید: در تحلیل بازارهای مالی که می تواند مورد استفاده تحلیل های سیاسی نیز قرار گیرد، دو نوع ابزار فوندامنتال و تکنیکی داریم که در اولی ساختارها مورد بررسی قرار میگیرند و در دومی روند چند سال گذشته بررسی میشوند و از مجموع این دو روند آتی حدس زده می
شود.
با این مقدمه، کسانی که به نشست برگزار شده میان وزرای خارجه جمهوری اسلامی ایران و شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس در دوحه نگاه می کنند، ظرفیت های مناسبی در تعامل ایران و کشورهای این شورا ببینند و خوش بینانه آرزو کنند این روند ادامه داده شود. اما کسانی که به این مسأله با ابزار تکنیکی و بررسی روند چندین سال گذشته نگاه می کنند، این اقدام را با بدبینی دنبال می کنند و آن را چندان جدی نمی بینند و بیشتر آن را در قالب یک کار اداری و نمادین تعریف می کنند. زیرا پیش از این نیز در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد، او در یکی از نشست های سران کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در قطر شرکت کرده بود. قطر علاقه مند به برگزاری این جلسات است و بر همین اساس از فرصت حضور همزمان وزرای خارجه این کشورها در دوحه استفاده کرده است.
اما اگر بخواهیم در شرایط کنونی منطقه و دنیا مسئولانه از این فضا عبور کنیم، عملیات طوفان الاقصی باعث به هم زدن معادلات منطقه ای و بین المللی شد. آنچه در یک سال گذشته شاهد بودیم موجب تغییر توازن مخصوصا در سطح بین المللی شده است و یکی از دستاوردهای این عملیات، تضعیف موقعیت جهانی آمریکا و قدرت نرم این کشور بوده است. در چنین شرایطی کشورهای هم پیمان آمریکا به دنبال راهبرد موازنه مثبت تلاش میکنند روابط خارجی خود را متنوع کنند.
از سوی دیگر تبعات دومینو وار پاسخ نامناسب اسرائیل به عملیات طوفان الاقصی به گونه ای است که اگر روند فعلی درگیری‌ها و تنش ادامه یابد، منطقه و خاورمیانه را به جنگی فراگیر می‌کشاند، حتی اگر اطراف اصلی آن هم اکنون قصدی برای آن نداشته باشند. این فرصتی است که کشورهای منطقه با نگرشی جامع به کنار هم نشستن دو و چند جانبه و شنیدن دغدغه های یکدیگر و نزدیک کردن دیگاههای خود برای پیدا کردن بهترین راه گسترش امنیت و ثبات در منطقه بپردازند. در این دوره ضرورت دارد نقاط مثبت و ظرفیتهای روابط ایرانی-عربی محور روابط قرار گیرد و نه اختلاف ها و تضاد منافع که در سیاست خارجی و روابط بین المللی کشورها عادی است.
ریاض باید به سیاست صبر و انتظار پایان دهد
تاجیک با اشاره به اینکه مهم ترین عضو در شورای همکاری خلیج فارس، عربستان سعودی است، گفت: اکنون سطح رابطه ما با عربستان سعودی بخصوص پس از تفاهمی که در چین انجام شد، به گونه ای که باید و شاید ارتقا و تغییر پیدا نکرده است و این نیاز به یک اراده سیاسی برای تغییر فضای دو کشور دارد و نباید صرفا به رفتارهای شکلی بسنده کرد، بلکه باید به روابط دو کشور عمق بخشید. البته باید گفت که وضعیت رابطه دوجانبه تهران و ریاض امروز بسیار بهتر از وضعیت پیش از حصول این تفاهم نامه و عادی سازی رابطه است. در آن دوره رابطه دو کشور کاملا سرد و منجمد شده بود، اما در حال حاضر رابطه به حد تبادل سفرا و انجام گفتگوهای دیپلماتیک بازگشته است و این خوب است اما نمی توان گفت که دگرگونی ویژه ای در رفتار عربستان سعودی و یا تغییر شگرفی در روابط دوجانبه ما صورت گرفته است. مگر آنکه سخن وزیر خارجه عربستان به آقای رئیس جمهور را جدی تلقی کنیم که عربستان اراده دارد تمامی پرونده گذشته را ببندد و سرآغاز نوینی در روابط دو کشور باز کند.
این، مسئولیت ایران را نیز سخت می کند و نیازمند اتخاذ استراتژی واحدی است که پاسخ مناسبی به نیت واقعی عربستان بدهد تا با باز کردن فضا برای تعاملات سیاسی دو کشور، راه آتی را هموار کند. در عین حال اعراب نیز باید سیاست صبر و انتظار که ببینند نتیجه این درگیری ها چه میشود را کنار بگذارند و متوجه تبعات این سیاست بر بلاتکلیفی کشورها در تنظیم روابط خود باشند.
رابطه ایران و شورای همکاری باید از فضای تشریفاتی خارج شود
او با تأکید بر اینکه البته تا از فضای تشریفاتی خارج نشویم و گفت و گوهای سازنده و دسته جمعی بین ایران و اعضای شورای همکاری جریان پیدا نکند و یک نقشه راه بین دو طرف تدوین نشود نمی توان ادعا کرد و یا مطمئن بود تغییری در نوع رویکرد شورای همکاری خلیج فارس نسبت به ایران حاصل شده است، افزود: تا الان همچنان شرایط پیشین با همان مختصات میان ما و این شورا حاکم است. بخشی از بدبینی ناظرین بر روابط ایران و همسایگان جنوبی آبراه خلیج فارس بر اساس فلسفه وجودی شورای همکاری و مانورهایی که برگزار می کنند و جهت گیری آنها همه و همه در مخالفت با ایران به عنوان پهنه ژئوپلیتیکی تعیین کننده شمال آبراه شکل گرفته است. اما مهم، رسیدن به فهم مشترک بین کشورهای شمال و جنوب آبراه است که میتواند این بدبینی ها را هم مرتفع کند. ایران و شورای همکاری باید این نقشه راه را هم در تاکتیک و هم در استراتژی ترسیم و از آن تبعیت کنند.
تعریف منافع مشترک اقتصادی؛ شاه کلید خروج منطقه از بحران
این کارشناس ارشد سیاست خارجی با اشاره به اینکه فرصت همکاری های اقتصادی میان ایران و این کشورها باید جدی تر گرفته شود، گفت: اگر شورای همکاری خلیج فارس یک سازمان توسعه ای و متمرکز بر همکاری اقتصادی بود امکان تغییر این فضای بدبینانه و تحرکی در روابط هم تا حدود بسیار زیادی تسریع میشد. اما این شورا چون بیشتر جنبه امنیتی دارد، لذا خود باعث ایجاد دغدغه برای ایران می شود. شاید اگر کار این شورا ماهیت اقتصادی داشت و سایر کشورهای منطقه از جمله یمن، عراق و ایران هم به آن اضافه می شدند، این نهاد هم می توانست الگوی جدیدی از همکاری ها را سامان بدهد. البته این موضوع هم به اراده دسته جمعی نیاز دارد.
تاجیک با تاکید بر اینکه شکل گیری این همکاری های اقتصادی هم مستلزم اراده دسته جمعی در میان کشورهای منطقه است، افزود: ما اگر بتوانیم همکاری کشورها را چه به صورت دوجانبه و چه چندجانبه به گونه ای ترسیم کنیم که این کشورها منافع خود را در همکاری با هم ببینند و منافع آنها به هم پیوند و گره بخورد بسیار خوب خواهد بود و می توان امیدوار بود که سازمانی یا نهادی مشابه آنچه در میان کشورهای اروپایی وجود دارد در منطقه و میان کشورهای شمال و جنوب آبراه هم شکل بگیرد. وجود چنین نهادهایی می تواند تسریع کننده همکاری میان کشورها باشد و از این طریق به درجات بالاتری از همکاریها و از جمله همکاریهای امنیتی برسیم.
شکل گیری اراده امنیتی میان ایران و کشورهای شورای همکاری آسان نیست
مشاور پیشین وزیر امور خارجه در امور خاورمیانه با اشاره با تایید وجود اختلاف های امنیتی میان ایران و برخی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس می گوید: اگر دو طرف به دنبال شکل گیری اراده امنیتی برای برقراری رابطه باشند کار سخت خواهد شد. چرا که جمهوری اسلامی ایران حضور قدرت های خارجی و ارتباط های آنها با کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس چه از جهت نظامی و چه همکاری های نفتی و اقتصادی را ضد منافع خود می داند. در حالی که اگر یک سازمان همکاری های اقتصادی منطقه ای خلیج فارس مانند اکو یا سازمان توسعه همکاریهای اقتصادی(OECD ) تأسیس شود و کشورها پروژه های بزرگ دو و چندجانبه برای همکاری با هم تعریف کنند، سرمایه کشورها در داخل منطقه میان هم دست به دست می شود و این روند می تواند نزدیک شدن کشورها را به هم تسریع کند.
اما و اگرهای تعهد کشورهای عربی به تهران مبنی بر بی طرفی در تنش میان ایران-اسرائیل
تاجیک در پاسخ به پرسش جماران درباره حصول اطمینان دادن وزرای خارجه کشورهای عضو شورای همکاری به تهران درباره حفظ بی طرفی در تنش میان ایران و رژیم اسرائیل می گوید: این قبیل تعهد دادن ها نه قابل راستی آزمائی است و نه شاید کارساز. با این وجود، نخستین بحث درباره نحوه و چگونگی شکل و محتوای این بی طرفی است. حتی اگر فرض کنیم که این بی طرفی مطلق هم محقق شود و اسرائیل نتواند از حریم هوایی یا محدوده سرزمینی و پایگاههای آمریکا در این کشورها برای ضربه زدن به ایران استفاده کند، باز هم چنین تعهدی اهمیت خیلی زیادی ندارد. زیرا در شرایطی هستیم که نوع تجهیزات و تسلیحات آمریکائی که در اختیار اسرائیل قرار گرفته، شکل جنگ را تغییر داده است و راههای جایگزین برای اسرائیل حتی اگر نخواهد از فضای کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس استفاده کند، وجود دارد.
اکنون رژیم اسرائیل با حمایت آمریکا از راه هایی برای ضربه زدن به ایران چه از نظر موشکی و چه استفاده از هواپیماهای پیشرفته برخوردار است که ضرورتی ندارد امنیت کشورهای متحد آمریکا در منطقه حاشیه خلیج فارس را با استفاده از امکانات آنها برای مقابله با ایران به خطر بیندازد. بعد از امضای تفاهم نامه پکن توسط ایران و عربستان تا حدی یخ روابط سایر کشورها با ایران در حال ذوب شدن است و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس بدشان نمی آید توسعه روابط اقتصادی را در اولویت کاری خود قرار داده اند و تمایلی به رویارویی پرهزینه با ایران ندارند.
بی طرفی کشورهای عربی، مایه مباهات نیست
سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در اردن با انتقاد به تاکید کشورهای عربی عضو شورای همکاری خلیج فارس بر بی طرف بودن در جنگ غزه می گوید: اینکه شش کشور عربی در یک جلسه مشترک با ایران بر اصل بی طرفی در این تنش تاکید کنند چندان نکته مثبتی نیست و به این معنا است که علیرغم جنایت هایی که اسرائیل در حق فلسطین و مردم ستم دیده اش، اعراب به جای ایستادن در کنار مردم عرب فلسطین و لبنان در حاشیه ایستادن و تماشا کردن را ترجیح داده اند. جنایت اسرائیل در نوار غزه و این روزها در لبنان و اینکه حتی در دیوان کیفری بین المللی صدور حکم دستگیری بنیامین نتانیاهو در دستور کار قرار می گیرد چیزی نیست که به ایران مربوط باشد.
بر همین اساس، اینکه از گروه های مقاومت فلسطینی و سایر گروه های مخالف اسرائیل در منطقه با عنوان «نیابتی ایران» یاد شود نیز اساسا درست نیست. مشکل ایران با غرب از اینجا شروع می شود که ایران به این گروه ها کمک می کند تا به اهداف مشروع خود برای رفع اشغال برسند. ایران اسرائیل را اشغالگر می داند و برای رفع اشغال به مقاومت مشروع در فلسطین و لبنان کمک می کند.
تنها یک کبریت دیگر، آتش را در منطقه گسترده می کند
نصرت الله تاجیک با اشاره به بیم کشورهای منطقه از پایان آتش بس برقرار شده میان ایران با عربستان سعودی و بحرین در نتیجه بالا گرفتن تنش در منطقه می گوید: اشغال سرزمین فلسطین توسط رژیم اسرائیل، طمع رژیم صهیونیستی نسبت به اراضی کشورهای عربی اعم از لبنان، اردن، سوریه، عراق و عربستان و همچنین نقشه این رژیم برای ایجاد تغییرات در خاورمیانه و سخن گفتن از ضرورت شکل گیری نظم جدید در این منطقه، همه و همه باعث شده که غرب آسیا همواره در آستانه جنگ قرار داشته باشد. عملیات 7 اکتبر 2023 توسط حماس، نوع واکنش نامتناسب، گسترده و پایان نیافته رژیم اسرائیل به این عملیات، توسعه دامنه جنگ غزه به لبنان، حملات اسرائیل به منافع ایران در بیروت و تهران و دو عملیات وعده صادق یک و دو، منطقه خاورمیانه را در شرایط بسیار ناپایداری قرار داده و تنها روشن شدن یک کبریت جدید می تواند باعث آتش سوزی بیشتر در منطقه شود.
معمای تشکیل کشور مستقل فلسطین باید حل شود
تاجیک در زمینه نقش اسرائیل در رابطه ایران و شورای همکاری گفت: دقت کنیم، اسرائیل نمی خواهد رابطه با عربستان را از دست بدهد. فشار مردمی بر حکومت های عربی در اثر جنگ و جنایات اسرائیل هم کم نیست. عربستان نیز اعلام کرده بدون تشکیل دولت فلسطینی حاضر به ایجاد رابطه با اسرائیل نیست. این موضع سنتی و دائمی عربستان بوده است. مهم است در قدم اول ایران و عربستان به فرمول واحدی برای انجماد سطح تنش کنونی میان ایران و اسرائیل برسند. ایران ابزارهای متفاوتی برای افزایش و کاهش تنش دارد و اسرائیل هم از جهت داخلی و بین المللی از این تنشها ضرر فراوانی میکند.
در قدم بعدی باید به ایده تأسیس دولت فلسطینی با اختیار کامل و در سرتاسر سرزمین های متعلق به فلسطینی ها مطابق قطعنامه های سازمان ملل برسند. اگر چه اسرائیل طرفی است که ایده دو دولت را نپذیرفته، اما این هم کمک میکند تا رنج و درد مردم فلسطین کاهش یابد و هم سایه جنگ و نا امنی را در سایه هنجارهای بین المللی از منطقه دور کند. این الگوی توسعه منطقه ای کشورها را تغییر خواهد داد و توسعه و رفاه کشورها جایگزین دشمنی می شود.
اسرائیل به مخاطرات موضوع دو دولت واقف است و برای همین هم هست که با آن موافقت نمی کند. اما این موضوع هم مصوبات سازمان ملل را دارد و هم همراهی جامعه بین المللی را. آسیب وارده به اسرائیل در اثر عملیات 7 اکتبر بزرگترین ضربه در نوع خود در طول تاریخ تأسیس اسرائیل بوده و اگرچه اسرائیل بعد از 1967 توانست دستاوردهای تاکتیکی زیادی داشته باشد، اما از منظر استراتژیک و ایجاد امنیت سرزمینی موفق نبوده است. این عملیات که دوران نوینی در منطقه و معادلات جهانی به وجود آورده است، این معضل استراتژیک را تشدید کرده است. مسأله فلسطین نیز با قرار گرفتن در دستور کار افکار عمومی نه تنها آن نقیصه استراتژیک آشکار شده، بلکه این نقیصه خود را در آینده اسرائیل بیشتر نشان خواهد داد.
نباید از نخستین جلسه با شورای همکاری انتظار معجزه داشت
کارشناس ارشد سیاست خارجی در پاسخ به پرسشی درباره رویکرد خصمانه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس نسبت به ایران و ظهور و بروز این رویکرد در بیانیه های این شورا و تمرکز بر تعرض به جزایر سه گانه و حوزه گازی آرش می گوید: همین امروز هم اگر این جلسات میان ایران و شورای همکاری خلیج فارس در هر سطحی برگزار شود باز همان موارد دوباره در بیانیه تکرار خواهند شد. اما اولا نباید از این نخستین جلسه در قطر انتظار تغییر و تحول عمده و چشمگیر در روابط را داشت.
ثانیا، باید در همین نقشه راه یک مسیر هم برای بررسی و حل مشکلات دو جانبه ترسیم کرد. متأسفانه روابط بین دو طرف آبراه به گونه ای تنظیم و جلو نرفته که اراده سیاسی قابل توجه در کشورهای عضو شورای همکاری برای کار با ایران به وجود آید. حتی می توان گفت، متأسفانه برخی شواهد وجود دارند که این کشورها چندان هم از اینکه ایران در برخی مشکلات دست و پا بزند و آنها در رقابت منطقه ای جلو بیفتند ناراضی نیستند. اینها از جمله مسائلی هستند که باید در مذاکرات ایران و شورای همکاری و مشخصا ایران و عربستان به صراحت صحبت شود تا آن نقشه راه دقیقتر و کارآمدتر ترسیم شود.
دخالت خارجی سیاست ایران در تنش زدایی از رابطه با همسایگان را سخت کرده است
سفیر پیشین ایران در اردن در پاسخ به پرسشی درباره نقش امریکا در این معادله و اینکه آیا می توان تأثیر این فاکتور را بر این رابطه کم کرد، می گوید: امکان حذف آمریکا از این معادله وجود ندارد. نیازی هم نیست. مهم محتوا و صلابت و انسجام رابطه کشورهای منطقه است که با یک مویز گرمی و با یک غوره سردی نکنند. نوع الگوی توسعه این کشورها به گونه ای است که ارتباط های بسیار نزدیکی با آمریکا بخصوص از جنبه امنیتی دارند و بسیار به این کشور وابسته هستند.
البته همانگونه که گفتم، اخیرا آنها رویکرد توازن بخشی در سیاست خارجی را آغاز کرده اند و تلاش می کنند که همزمان با حفظ و تعمیق رابطه با امریکا، بر میزان رابطه با دیگران، مثلا با چین و روسیه هم بیفزایند. به هرحال دخالت خارجی در این قضیه کار ما را برای پیشبرد کامل سیاست تنش زدایی از رابطه با همسایگان سخت کرده است. ما باید از حساسیت هایمان بکاهیم و واقعبینانه، اما دقیق، به انسجام درونی روابط بپردازیم.
ضرورت اعتمادسازی بیشتر ایران در رابطه با کشورهای منطقه
تاجیک با تأکید بر اینکه الگوی رفتاری جمهوری اسلامی ایران در منطقه نیز باید تغییر کند و به سمت بیرون رفتن صدای واحد از کشور و اعتمادسازی بیشتر برود، می گوید: ما باید تلاش کنیم که ترس سایر کشورها از ما باعث افزایش این فاصله نشود. البته این تمام مسئله نیست. آمریکا هم متأسفانه در کنار منافعی که در همکاری های اقتصادی، سیاسی، امنیتی و تسلیحاتی با این کشورها دارد از رابطه با این کشورها و وابسته سازی آنها به خود برای مانیتور کردن و برخورد با ایران سوء استفاده می کند. ولی راه حل این عارضه دور شدن کشورهای منطقه از یکدیگر نیست.
در چنین شرایطی باید تلاش کنیم در درجه اول، منافع عام کشورهای منطقه را بدون ایجاد حساسیت امنیتی به هم پیوند بزنیم، بقیه امور خود در کانال خویش قرار میگیرند. این پیوند زنی را هم باید نه از کانالهای دولتی بلکه نهادهای مردمی و مردم نهاد و بخش خصوصی در اقتصاد دنبال کنیم تا زیرساخت این روابط بدون فساد و با سرعت و پیوند خوردن مردم به یکدیگر مستحکم و به سامان برسد.
