حاشیه‌نشینی در درون خود عمدتا فقر و محرومیت و زایش آسیب‌های مختلف اجتماعی را به همراه دارد هر چند که شاید تک استثناهایی نیز برای آنها متصور بود.
حاشیه‌نشینی که امروز بیشتر آن را به نام سکونتگاههای غیر رسمی می‌خوانند، به مناطقی گفته می‌شود که مهاجران روستایی و محرومان جامعه شهری را در خود جای داده یا خارج از برنامه‌ریزی رسمی و قانونی توسعه شهری، عمدتاً بدون مجوز در درون یا خارج از محدوده قانونی شهرها به وجود آمده است.
فقدان سند مالکیت رسمی و محرومیت از خدمات و زیرساخت‌های شهری از شاخص‌های این سکونت‌گاه‌هاست. شرایط موجود و حاکم بر این گونه نواحی در بروز ناهنجاری‌های اجتماعی بسیار مساعد است.
زمینه سازی جهت ارائه خدمات پایه و زیربنایی، بهسازی و تامین زیرساخت‌ها به منظور کاهش فاصله کالبدی از پیکره اصلی شهر و خدمات‌رسانی فراگیر و رفع تبعیض به ویژه برای گروه‌های کم درآمد آسیب‌پذیر از مهمترین اهداف طرح توانمندسازی در سکونتگاههای غیر رسمی محسوب می‌شود.
براساس گزارش سازمان ملل، سکونتگاههای غیر رسمی (حاشیه نشینی) چالش اصلی هزاره سوم معرفی شده است. به طور کلی در دنیا از هر ۶ نفر یک نفر در سکونتگاههای غیررسمی زندگی می‌کنند که در صورتی که این روند ادامه پیدا کند و دولت‌ها برنامه‌ای برای این موضوع نداشته باشند تا سال ۲۰۳۰، حدود ۲ میلیارد نفر از جمعیت شهرنشین دنیا در اینگونه سکونتگاهها زندگی خواهند کرد.
در کشور ما ۳۰ درصد از جمعیت شهری کشور معادل ۲۰میلیون نفر در سکونتگاه های غیررسمی و بافت‌های فرسوده زندگی می‌کنند، این افراد در بیش از ۵۷ هزار هکتار از محلات نابسامان میانی، ۲۱ هزار هکتار از عرصه های تاریخی مراکز شهرها و ۴۸ هزار هکتار از سکونت گاههای غیر رسمی کشور ساکن هستند.
بر اساس آمارهای رسمی، در استان اردبیل در مجموع بیش از ۲ هزار و ۶۶۹ هکتار با سکنه بیش از ۱۴۱ هزار نفر شامل هزار و ۱۴۵ هکتار سکونتگاه غیر رسمی و نیز حدود هزار و ۵۲۳ هکتار بافت ناکارآمد میانی شناسایی شده که حدود ۳۰ درصد مساحت شهرهای مورد مداخله استان را شامل می شود.
این سکونتگاهها که اغلب دارای بافت‌های غیر اصولی و فرسوده هستند در کنار مخاطرات فیزیکی خود، منشا برخی از آسیب های اجتماعی نیز بوده و از امکانات زیربنایی نیز به دلیل ساخت و سازغیر قانونی بی‌بهره می باشند.
به گفته کارشناسان ، حاشیه نشینی مشکلاتی هم در سطح ملی و منطقه ایی و هم در سطح محلی بوجودآورده است. تفاوت بین مناطق روستایی و شهری و توجه بیش از حد به شهر موجب بروز پدیده مهاجرت روستاییان به شهرها شده که خود تغییرات گسترده ایی را از لحاظ فیزیکی و ساختاری در شهرها به وجود آورده است،
آنها می گویند: در نتیجه این مهاجرت شاهد پیدایش پدیده حاشیه نشینی در شهرها بویژه شهرهای بزرگ هستیم، این روند دولت‌ها را با چالش‌های حاشیه نشینی روبرو نموده است. بعضی از این چالش‌ها مربوط به شرایط بافت نابهنجار و لجام گسیختگی کالبدی و برخی دیگراز این چالش‌ها مربوط به شرایط اجتماعی،فرهنگی، اقتصادی حاشیه نشینی است، که این شرایط نابهنجار ، مشکلات فراوانی را برای شهرها بوجود آورده است.
در نگاهی گذرا به حاشیه شهرها، پساب‌های روان در معابر عمومی ، نبود امکانات زیرساختی ، استفاده غیرقانونی از خدماتی مانند برق ، ساختمان‌های غیر استاندارد ، بیکاری و پرسه زنیگروههی نوجوانا و جوانان ، عدم رعایت بهداشت بویژه در مورد کودکان خودنمایی می‌کند.
یک کاشناس امور اجتماعی با اشاره به ویژگی‌های سکونت‌های غیر رسمی گفت: ترکیب نامتجانس ، نبود تعامل بین فرهنگ شهری و حاشیه نشینی ، دسترسی پایین به امکانات شهری ، آموزشی وهنری از جمله ویژگی های سکونت گاههای غیر رسمی است که در طول سالیان گذشته خارج از ضوابط و مقررات شهری پدید آمده اند.
به گفته شفیع شفیعی حاشیه نشین‌ها در زمینه سلامت و بهداشت با مشکلاتی روبرو هستند و گرچه مراکز بهداشت آنها را زیر پوشش قرار می‌دهد اما در نهایت این خدمات کفایت نمی‌کند و از سوی دیگر نیز بهداشت حرفه ای محیط در سکونتگاه های غیر رسمی رعایت نمی شود.
او معتقد است که آسیب های اجتماعی مانند طلاق ، اعتیاد و دیگر مسائل در سکونتگاههای غیر رسمی در حال افزایش است ، ضمن اینکه خشونت های اجتماعی نیز در این مناطق جز مشکلات اساسی است.
مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری اردبیل گفت: حاشیه نشینی در این استان به معضل تبدیل شده و نیاز به ساماندهی و برنامه‌ریزی دارد و دولت در این زمینه اقدام های اساسی خود را شروع کرده است.
بیش از هزار و ۵۰۰ سکونتگاه غیر رسمی در استان شناسایی شده است
عبدالرحمن روحی رئیس اداره هماهنگی ستاد بازآفرینی شهری اداره کل راه و شهرسازی استان اردبیل گفت: بیش از هزار و ۵۰۰ هکتار بافت ناکارآمد شهری و هزار و ۱۴۵ هکتار سکونتگاه غیررسمی در این استان وجود دارد که عمده آنها مربوط به شهرهای اردبیل، پارس‌آباد و مشگین‌شهر است.
وی افزود:۳۰ درصد جمعیت استان اردبیل در محلات نا کارآمد زندگی می‌کنند و برای ساماندهی و بازسازی آنها در اردبیل، مشگین‌شهر، پارس‌آباد، بیله‌سوار، کوثر و گرمی به صورت کامل مطالعات بازآفرینی انجام شده و در خلخال و نمین در قالب مطالعات تکمیلی این برنامه در حال انجام است.
رییس اداره هماهنگی ستاد بازآفرینی شهری اداره کل راه و شهرسازی استان اردبیل اضافه کرد: با در نظر گرفتن افق ۱۴۰۰ و همراهی همه دستگاه‌ها و متولیان محلات هدف را در گلمغان و ایران آباد اردبیل، دره حسنعلی و نوشین دره و ولایت مشگین‌شهر و محله زیرنهر تراب پارس‌آباد مد نظر قرار گرفته و طرح‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و عمرانی در این محلات در دست اجرا است.
روحی با اشاره به اجرای طرح جامع اقدام مشترک در محلات هدف افزود: این طرح در محلات هدف تعریف شده و کارگروهی نیز به منظور پیشگیری و جلوگیری از توسعه سکونتگاهها با همکاری شهرداری و مراجع دادگستری ایجاد تا از توسعه ساخت و سازها و حاشیه‌نشینی جلوگیری شود.
وی بیان کرد: اجرای طرح جامع اقدام مشترک در محلات هدف بازآفرینی شهری استان اردبیل باعث جلوگیری از توسعه بی رویه ساخت و سازها و حاشیه‌نشینی می شود.
ساماندهی سکونت گاهها غیر رسمی منجربه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی می شود
قاسم رحیمی مدیرکل تعاون ،کار ورفاه اجتماعی استان اردبیل هم با بیان اینکه محلات فقیر و حاشیه به دلیل فقر و بیکاری از عوامل آسیب زا بشمار می روند گفت: بر این اساس محله های ناکارآمد شهری در این استان به منظور فراهم نمودن بستر اشتغال و کارآفرینی شناسایی می شوند.
وی افزود: بهسازی بافت های فرسوده شهری، گسترش حمایت های اجتماعی ، تعامل و اقدام مشترک نهادهای دولتی، عمومی ، تعاونی و خصوصی به منظور ایجاد مشاغل خرد و شغل های پایدار ، پیشگیری از آسیب های اجتماعی، رفع بیکاری و آموزش مهارت های لازم از جمله اهداف و اقدام مسولان می باشد.
سکونت گاه های غیر رسمی ساماندهی می‌شوند
اکبر بهنامجو استاندار اردبیل نیز با اشاره به ضرورت ساماندهی سکونتگاههای غیر رسمی، حاشیه شهر و نیز بافت فرسوده شهری گفت: باید بانک اطلاعاتی جامعی در این زمینه تهیه شود.
وی افزود: با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از بافت های ناکارآمد درون محدوده شهری و به ویژه در مرکز شهرها واقع شده اند، ارایه تسهیلات به این واحدهای مسکونی باید در اولویت قرار داشته و محدوده مطالعاتی نیز همه بافت های ناکارآمد را دربر بگیرد.
استاندار اردبیل بیان کرد: برخی واحدهای مسکونی درون محدوده بافت های ناکارآمد شناسایی شده، به صورت قولنامه ای تملک شده و فاقد سند است که باید ابتدا نسبت به تعیین تکلیف و صدور سند قطعی ملک اقدام صورت گیرد و گرچه مشکلاتی در این زمینه از جمله در شهرستان پارس آباد وجود دارد اما باید مشکلات به صورت موردی طرح و بررسی شود.
وی گفت: محله های هدف ، فرسوده و ناکارآمد شهری در استان چندین سال است ساماندهی نشده و جهت خروج از این وضعیت باید برنامه ریزی برای محله های هدف و اجرای طرح های مورد نیاز صورت بگیرد .
بهنامجو افزود: برای ساماندهی محله های ناکارآمد ابتدا باید محله های هدف مشخص و با اولویت بندی طرح ها و تعیین وظایف هریک از دستگاه ها به برنامه ریزی اقدام کرد.
وی بابیان اینکه ساماندهی محله های هدف صرف نوسازی بافت فرسوده نیست افزود: در ساماندهی محله های هدف علاوه بر نوسازی ، اجرای طرح های مورد نیاز از قبیل کتابخانه ،پارک، ساماندهی رودخانه و احداث سرویس بهداشتی و دیگر طرح ها بیشتر مورد نظر است و هر دستگاه اجرایی در این باره وظایف خود را دارد تا در ساماندهی محله های ناکارآمد مشارکت کند.
بهنامجو گفت: دولت تدبیر و امید ساماندهی سکونت گاه های غیررسمی و مطالعات بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهری را در دستور کار قرار داده و در این استان هم ساماندهی بافت های فرسوده شروع و مطالعات بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهر خلخال هم تهیه شده است.
وی از تشکیل ستاد باز آفرینی پایدار محدوده ها و محلات هدف بهسازی شهری در استان خبر داد و گفت: با تشکیل این ستاد طرح بازآفرینی پایدار شهری خلخال و گرمی در سال ۹۵ تهیه و منابع آن از محل اعتبارات ملی و داخلی تامین شده است که پس از تصویب و ابلاغ خدمات طرح های بازآفرینی از سوی شورای عالی شهرسازی و معماری ایران نسبت به عقد قرارداد انجام کار اقدام خو.اهد شد.
محبوب حیدری مدیرکل راه و شهرسازی استان اردبیل هم در این باره گفت: در راستای اجرای طرح احیای بافت‌های فرسوده شهری و توانمندسازی ساکنان این مناطق ،در ۲ سال اخیر ۲ هزار و ۲۰۰ پروانه ساختمانی در بافت‌های فرسوده این استان صادر شد.
وی افزود: سیاست وزارت راه و شهرسازی اعطای تسهیلات بانکی ارزان قیمت برای ساخت سه هزار و ۲۰۰ واحد مسکونی جدید در سکونت گاه های غیر رسمی استان است و تاکنون موفق به دستیابی به بخشی از اهداف این سیاست در مناطق مختلف شدیم.
وی گفت: سال گذشته هزار و ۳۰۰ نفر و امسال نیز حدود ۷۰۰ نفر از تسهیلات بانکی ستاد بازآفرینی پایدار شهری در بافت‌های فرسوده استان استفاده کردند و مجموع پروانه‌های صادره شده در این بخش به ۲ هزار و ۲۰۰ پروانه رسید.
مدیرکل راه و شهرسازی استان اردبیل اظهار داشت: با توجه به بسته شدن پرونده استان در بحث مسکن مشارکتی در اسفند ماه ۹۷ مراتب بصورت مکتوب به سازمان ملی زمین و مسکن برای آمادگی جهت ساخت ۶۰۰ واحد مسکن مشارکتی اعلام و از این تعداد ۲۰۰ واحد در قالب مسکن امید و مربوط به بافت‌های فرسوده است.
حیدری افزود: انتظار داریم سازمان ملی زمین و مسکن هر چه زودتر مجوز این واحدها را صادر و فراخوان ساخت را اعلام کند تا در کنار تعیین تکلیف واحدها، سیاست وزارتخانه در بحث احداث مسکن امید در استان اردبیل تداوم یابد.
او با بیان اینکه اعتبارات اجرای طرح‌های بازآفرینی پایدار شهری در شهرستان‌های مختلف استان بر اساس شاخص جمعیت و سایر ملاک‌های در نظر گرفته شده از سوی مرکز کشور تامین می‌شود، اظهار داشت: در حال حاضر ۲ شهرستان اردبیل و مشگین‌شهر از این اعتبار بهره‌مند و طرح توانمندسازی ساکنان محلات کم برخوردار شهری در این شهرستان‌ها در حال اجرا است.
حیدری گفت: امسال طرح بازآفرینی ۳ شهر اردبیل ، پارس آباد و مشگین شهر با ابلاغ اعتبارات لازم عملیاتی می شود.
وی افزود: با توجه به ابلاغ موافقتنامه بازآفرینی شهری استان اردبیل با ۳۹۳ میلیارد ریال اعتبار در اواخر سال ۹۷ مقرر شد در سه شهرستان اردبیل، پارس آباد و مشگین شهر باز آفرینی شهری پروژه ها در قالب روبنای ساختمان ها و بهسازی معابر و توانمندسازی اجرایی شود.
حیدری اظهار داشت: فراهم نمودن شرایط برای بالا بردن سطح زندگی در محلات فرسوده از سیاست های بازآفرینی شهری است و بر این اساس ۴۰ محله این شهرها تا سال ۱۴۰۰ در دستور کار احیا قرار گرفته و طرح جامع استانی در این زمینه نهایی شده است.
به هر حال احیا، بازآفرینی و اجرای پروژه‌های عمرانی و فرهنگی ویژه در مناطق حاشیه شهرها و کاهش شکاف بین مناطق شهری، حاشیه‌ای و روستاها می‌تواند بتدریج به رفع این مشکل و آسیب کمک کند.
